“Açıq söz”, 14 yanvar 1918, JVs654
425
Sülh ətrafmda
Türkiyə ilə mütarikə
Məlum olduğu üzrə Almaniya, Avstriya, Türkiyə və Bolqariya
nümayəndəiəri Rusiya nümayəndələrilə bir tərəfdən Brest-Litovskidə
və digər tərəfdən Türkiyə ilə Rusiya nümayəndələri xüsusi surətdə Qaf-
qasiya cəbhəsində Ərzincanda mütarikə və sülh müxabiratına başlamış-
lar. İmdiyə kibi Brest-Litovskidə vaqe olan sülh müxabiratı həqqində
qəzetəmizdə az-çox məlumat vermişik. Türkiyə ilə olan mütarikə mü-
xabiratı həqqində isə imdiyə kibi bir məlumat yox idi və müxabiratm
burada nə sayaqla davam etdigi məlum degil idi. Fəqət son günlərdə
nəşrə başlamış olan “Naş qolos”1 qəzetəsində V.Tevzaya cənabları Qaf-
qasiya cəbhəsində Türkiyə ilə Rusiya nümayəndələri arasında vaqe olan
mütarikə müxabiratı həqqində bir nümayəndənin dəftəri-xatiratmdan
olmaq üzrə zildəki təfsilatı veriyor ki, bəzi əhəmiyyətli parçalarım on-
dan iqtibas ediyoruz.
Noyabrın 29-cu gecəsi sürətli qatarla meydani-hərbə azim ol-
duq. Qafqasiya heyəti-vükəlasına bəndən başqa Soldat Mərkəzindən
A.Simirnov, Qafqasiya ərkani-hərbindən polkovnik Berzenqur, Kəndli
Mərkəzi Şurasından Camalyans daxil olmuşlardı. Və Ərkani-Hərb
İdarəsinin digər nümayəndəsi general-mayor Vişinski bizi Ərzurumda
1 “Naş Qolos” 1918-ci il yanvarın 6-dan nəşrə başlayan gündnlik ədəbi, ictimai-sıyasi
menşevik qəzeti idi. 1918-ci il aprelin 6-dsk (köhnə təqvimlo martm 24-dok) Bakıda
nəşr olunmuşdur. Qəzetin 1918-ci il 8, 10 və 11 yanvar tarixli 2, 3 və 4-cii nömrəlorində
“üepeMepHe
c TypuHefi
(m
aanncnoii
k h h * k h
aejıeraTa)”
sərlövhəli yazı dərc oiunmuşdur.
Müəllifi Viktor Tevzayadır. M.Ə.Rəsulzadə həmin yazıdan istifadə ilə Türkiyə ilə Rusiya
arasında həm Brest-Litovskda və həm də Qafqazda aparılan sülh danışıqları barədə
oxuculara daha dəqiq məlumat vermak istəmişdir. Mosələn, əgər yazı müəllifi Qafqaz
cəbhəsində türklərlə danığışı Qafqaz nümayəndəlorilə türklər arasmda aparılan sülh
danışığı kimi təqdim edirdisə, M.Ə.Rəsulzadə nümayəndə heyəti tərkibində rus, gürcü və
erməni olduğu halda Qafqaz əhalisinin əksəriyyətini təşkil edən azərbaycanlı və müsəlman
əhalisinin bu danışıqlarda iştiraka cəlb olunmadığına görə onu rus-tiirk sülh danışığı kimi
səciyyələndirirdi. Hər iki yazını müqayisə etdikdə məlum olur ki, o yalnız tərcümə deyil,
bütövlükdə yazı bəzi məqamlarda həm də M.Ə.Rəsulzadənin şərhidir. - Ş.H.
426
qarşılamalı idi. Təcrübəli bir əhli-xəbər sifətilə əskəri müvərrix polkov-
nik Esadze dəxi bizimlə bərabər getməli idi.
Nümayəndələrin əksəri ehtiyat ediyordular ki, şayəd yolda soldatlar
bizim qatarı dayandırıb bizim yerlərimizi işğal edərlər. Doğrudan da
Aleksandropol ilə Kars arasında vaqe mövqiflərin birisində bir qədər
soldat bizim qatara yanaşaraq yer tələb etdilər. Lakin qatar rəisi bizim
səfərin məqsədini soldatlara bildirdikdən sonra soldatlar xeyli sevinib
bizə müvəffəqiyyətlər dilədilər.
Noyabrın 30-da axşam Ərzuruma yetişdik. Heyəti-vükəla iclas
dəvət edərək Türkiyə nümayəndələrinə təqdim olunacaq mütarikə
layihəsini müzakirəyə başladı. Mütarikənin nə qədər davam edəcəgi
məsələsi uzun-uzadı mübahisələrə səbəb oldu. Əskər nümayəndələr
mütarikənin müəyyən bir vəqtə - üç, yaxud beş aya qədər əqd olun-
duğunu və mütarikə əqdinin əskidən bəri böylə olduğunu isbat ediyor-
dular. Biz isə əski qaidə və qanun ilə rəftar etmək bizə münasib ol-
madığım və siyasi durbinlik mütarikə əqdinin vəqtsiz olmasmı iqtiza
etdigini təkid ediyorduq. Nəhayət, heyət bir rəyə şərik oldu və sonra-
dan Ərzincanda müxabirat əsnasında bu fəsil Türkiyə heyəti-vükəlası
tərəfindən dəxi qəbul olundu.
* * *
Sülh ilə yaşayan əhaliyə hüdud xətti dairəsində vaqe şəhər və
kəndlərdə sakin olmaq icazəsi verməgi qeyd edən fəsil dəxi ixtilafı-mu-
cib oldu. Nümayəndələrdən birisi bu münasibətlə izhar etdi ki, əgər sülh
ilə yaşayan əhaliyə bu icazə verilərsə, o vəqt bu kimi şəhər və kəndlər
təcili bir surətdə kürdlər tərəfindən səkəna edilərək sair millətlərə öz
yerlərinə qayıtmaq imkam vermiyəcəklərindən ehtiyat ediyorum.
Nümayəndələrin əksəri bu rəyə iştirak etdi. Bundan sonra zabitiyyə
idarəsi məsələsi mövqei müzakirəyə qoyuldu. Hal-hazırda işğal edilmiş
yerlərdə xüsusi bir komissariyyat işlərə nəzarət və ümuri-zabitiyyoyi
idarə ediyor. Nümayəndələrdən birisi təklif etdi ki, bugünki idareyi-
zabitiyyənin bilatəbdil qalması üçün şərtnaməyə bir fəsil qeyd edilsin.
Fəqət əksəriyyət bu rəyə razı olmadı. Biz mütarikənin uzun müddət
davam etdikdə zəbt olunmuş vilayətlər idarəsi təbdil oluna biləcəgini
427
imkan daxilində zənn ediyorduq. Binaənileyh komissaryatda gərək
kürd və gərək erməni əhalisinin nümayəndələrindən mütəşəkkil bir şu-
ranm təşkili hər iki milləti biri-birinə yaxınlaşdıracağı kibi bunlarm
yekdigərilə rəftar və müamilələrini də düzəldər və komissariyyat üçün
vilayətlər idarəsini asanlaşdırar.
Qalan fəsillər ixtilaf və mübahisəyi mucib olmadığmdan əskəri
xəritəyə bənd və aşina olmağa iqdam etdik. Bu işdə nümayəndələr bö-
yük səbr və mətanət göstərərək hər növ dağların adlarmı gözəl surətdə
əzbər etdilər.
Dekabrm 1-də Ərzincana azim olduq, yollarda bir çox sınıq sərnişin
və yük avtomobillərinə rast gəldik. Bunlann təmir və məramiətini bir
vəqdir böyük zəhmət istiyorsa da, fəqət imdi el, millət malxnın qeydini
çəkən kimsə yoxdur. Yolun hər iki tərəfində qxraqda da at və sair hey-
vanların cəmdəklərini görmək olar. Bu heyvanların dərilərini kürdlər
40-50 manata alxyorlar. Bu isə həmin hey vanlara nəzarət edənlər üçün
böyük bir mədaxil mənbəyi təşkil ediyor.
O birisi gün dekabrxn 2-də məhəlli demokratik müəssisələri
nümayəndələri və birinci Kolordu komandam ilə görüşdük. Qarşımxzda
birdən-birə komandan general Lyaxov zühur etdi. Lyaxov! Bizi heyrət
götürdü. İran inqilabx tarixində və birinci məclisin qovulmasmda bö-
yük bir rol oynamış olan Lyaxov kimin xatirində degildir. Nə qədər iş-
tihar tapmış olan bir şəxsin bizə rast gələcəginə bən heç də inanmıyor-
dum. Bən bunun hərəkətlərinə diqqətlə nəzarət etdikdə onun mətanətli,
şəci və cürətli bir əskər olduğunu yəqin etdim. Ümuri-hərbiyyəyi ka-
malınca bildigi gözə çarpıyordu. Demokratik müəssisələrə nisbətən
rəftar və müamiləsi bitərəfanədir. Fəqət bütün bu işlərə baxmayaraq
bən yəqin etdim ki, əgər bunun əlində imkan olarsa heç vicdan sıxın-
tısı hiss etməyərək ikinci məclisi də dağıdar və etizari-ricalma hərgiz
tənəzzül etməz.
Gündüz saət 5-də ərkani-hərb ümurəsi imarətinə iki avtomobildə
Türkiyə nümayəndələri gəldilər. Dərhal avtomobillər ətrafmda külli-
izdiham toplanmağa başladı və nümayəndələr güc-bəla ilə özlərinə yol
aça bildilər.
428
Türkiyə tərəfindən müxabiratda iştirak üçün gələnlər: Türkiyə
ərkani-hərb idarəsi rəisi Ömər Lütfi bəy, Türkiyə ərkani-hərbimn başı-
sı Xosrov bəy və komutan Yəqub bəy idi. Yəqub bəy rusca son dərəcə
gözəl və mükəmməl biliyor. Müşarileyh neçə vəqt bundan əqdəm Ru-
siya təbəəsi olduğu halda (Kazan tatarlarından imiş) nədən isə ailəsilə
bərabər Türkiyəyə köçüb imdi Türkiyə ordusunda xidmət ediyor. Xos-
rov bəy isə almanca bildigi kibi fransızca da gözəl surətdə ifadeyi-
məraıtt ediyor.
Lütfi bəy bənə hər bir deyəcəgi sözünü düşünən qayət ciddi bir adam
olduğu təsirini bağışladı. O, bizimlə mütərcim vasitəsilə türkcə damşı-
yordu. Fransxzca bir o qədər yaxşı bilmiyor.
Müxabiratm son günündə məlum oldu ki, Lütfi bəy də rusca bili-
yormuş. Dekabrxn 2-də axşam saət 9-da hər iki heyət birinci dəfə ola-
raq görüşdülər. Bizim tərəfdən general Vışinski bizim vəkalətnamələri
türk nümayəndələrinə verib əvəzində onların vəkalətnamələrini al-
malı idi. Biri-birimizlə görüşüb tamş olduqdan sonra hamımız miz
ətrafında əyləşdik və general Vışinski layihəyi ortaya qoymaq isti-
yordu ki, bu əsnada vəkalətnamələri dəgişmək xatirinə gəldi. Bizim
vəkalətnamələrdə rəsmi möhür var idi, türklərinkində isə bu möhür ol-
madığından təbiidir ki, türklərin nəzər-diqqətini buna cəlb etdik. Buna
cavabən Lütfi bəy izhar etdi ki, onların sənədləri türk ordusu baş ko-
mandanı tərəfindən imza edilmiş olduğundan böylə ittifaqlarda möhür
basmaq türklərdə adət degildir. Biz bu bəyanatdan qənaət hasil edərək
layihəyi oxumağa şüru etdik. Türkiyə heyəti-vükəlası izhar etdi ki, rus
vəkillərinin layihəsini bütünlüklə qəbul ediyorlar. Fəqət hər bir fəsli
ayrı-ayrı olaraq müzakirə etdikdə bəzi əlavələr qeyd etmək həqqini
özlərinə məxsus ədd etdiklərini bildirdilər.
Birinci iclasda mütarikənin nə qədər vəqtə əqd olunması fəsli qəbul
olundu.
Mübadiləyi-əfkar zamanında məlum oldu ki, hər iki tərəf müm-
kün qədər tez bir surətdə sülhi-ümumi əqd olunmasına çalışıyorlar. Biz
bu arzumuzu müahidənamədə qeyd edərək ümumi demokratik sülhə
qədər mütarikə əqd etdik.
429
Bizim bu iqdamatımız bolşeviklərin Brest-Litovskdəki hərəkət-
lərindən bizə daha da doğru və həqiqətə yaxm görülüyor. Onlar mü-
tarikəyi yanvarın 3-nə qədər əqd etdilər. Məsələni bu qərar ilə vəz
etmək şərəfi bolşeviklərəmi, yaxud almanlaramı məxsusdur - bilmi-
yoruz.
Qalan məsələlərin müzakirəsini o biri günə saxladıq. Haman gün ax-
şam biz qayət həyəcanh xəbərlər aldıq ki, bizim alaylar səngərlərini tərk
edərək Ə rzurum a çəkilməgə başlamışlar. Bəzi əvamfiriblər mətbuat
səhifələrində: “meydani-hərbdə ərzaq yoxdur. Ordunu aclıq təhlükəsi
təhdid ediyor” - kibi təbliğatda bulunduqlarmdan, bu təbliğat ümu-
mun tezliklə evə qayıtmaq xahiş və arzusunu daha da artırıyor, halbu-
ki meydani-hərbdə ərzaq hənuz üç ay kifayət edər. Ordunun meydani-
hərbi tərk edib qayıtmasmxn səbəbi isə ərzaq yoxluğunda degil, bəlkə
ələmümum üç sənəlik müharibədən yorğun düşməkdir. Bu həqiqəti
meydani-hərbdə olan hər bir kəs biliyor. Bədbəxtanə bu yorğun düşmüş
soldatlar müvəqqəti mütarikəyi qəti sülhdən fərq etmiyərək səngərləri
tərk ediyorlar.
Soldatlarm bu hərəkəti biz vəkilləri son dərəcə ağır şərait daxilində
bulundura bilərdi. N alayının səngərləri tərk etmək həqqində verdi-
gi qərar fövqəladə bir təhlükə təşkil ediyordu. Bən məzkur alayda bir
çox gürcü demokratları olduğunu bilmiyordum. Binaənileyh onlara bu
məzmunda bir teleqraf göndərdim: “bizim mütarikə əqd etdigimiz bir
halda sizin səngərləri tərk edib çəkilməyiniz başladığımız işin büsbü-
tün məhv olması deməkdir. Bir neçə gündon sonra görüşəriz”.
Bizim teleqraf təsir etdimi, yoxsa bilmiyorum. Lakin alay öz
səngərlərində qaldı.
- Yanvarm 8-də xariciyyə işləri komissarı Petroqrada qayıda-
raq izhar etmiş ki, sülh müxabiratı kəsilməmiş. Ancaq yanvarın onu-
na qədər fasilə verilmişdir. Trotski gələndən sonra Alman-Avstriya
heyəti-vükəlasmın Petroqradda bir iclası da olmuşdur. Bu iclasdan son-
ra heyətin on gün fasilə verəcəgi qərara ahndığından heyət yanvarın
9-da Petroqraddan getmişdir.
- Məclisi-Müəssisanm demokratik sülh həqqində nəşr etdigi bəyan-
namə münasibətilə paytaxtm müttəfiqlər diplomasiyası məhafilində
hənuz bir qərar verilməmişdir.
430
- Petroqradda danışıldığına görə Alman-Avstriya və rus heyəti-
vükəlası arasmda münasibat kəskinləşmişdir. İxtilafm ümdə səbəbi
əsir zabitlərin halı olmuşdur. Zira rus heyəti-vükəlası zabitlərin soldat
əsirlərilə müsavi tutulmasını təkid ediyor. Almanlar isə bu məsələdə
Lahi müğaidənaməsinə istinad ediyorlar. Trotski gələndən sonra
heyətlər arasında münasibət yaxşılaşmışdır.
- Bir həftədən sonra Trotskinin Radek və Qanetskinin məiyyətilə
Brest-Litovsk şəhərinə gedəcəgi gözləniyor.
“Açıq söz”, 14,15,16 yanvar 1918, JV®654, 655,656
Mütarikə - müvəqqəti anlaşma
İştihar - məşhur olan
Tənzil - güzəşt
Məhafil - toplanmış heyət
Firib - aldatma
431
Əsirlər günü
Möhtaclara və əlamanda əsirlərə müavinətdə bulunmaq üçün təsis
edilmiş olan “Möhtaclara kömək” cəmiyyətinin qərardadına görə bu
gün yanvarın 19-da Bakıda möhtaclar üçün libas, yorğan-döşək və
sairə kibi şeylər cəm ediləcəkdir. Şəhər bir neçə məhəlləyə təqsim və
hər məhəlləyə müəyyən adamlar təyin edilmişdir ki, bunlar bu gün
səhər tezdən məzkur heyətlə ianə və əşya toplamağa şüru edəcəklərdir.
Bu şeylər kimlərə veriliyor?
Doğrudan canlarım əsirgəmədikləri əziz vətənlərindən, doğmayurd-
larmdan, ailələrindən ayrı düşmüş, qərib vilayətlərdə, uzaq ölkələrdə
aclıq və susuzluq, çıplaqlıq və bunlarm nəticəsi olan xəstəliklərə düçar
olub da həkimsiz, təbibsiz, isti bucaq, rahət yer tapmayıb da yorğansız,
döşəksiz çıplaq, quru bir yerdə otuzu, qırxı birdən ölən əsirlər üçündür,
onlara veriliyor.
İnsanlara şəfqət və mərhəmət hissi həm də əsirlərə qarşı müsəlmanlıq
və türklük vəzifəmiz bizdən tələb ediyor, bu gün mərhəmət kisələri ge-
niş açılsm. Üzərimizə uzadılan əllər boş qaytarılmasm. Hamı qüvvəsi
çatan, mümkün olan qədər borcunu əda etsin.
Heç kəs ianəsinin azlığma, çoxluğuna baxmasın, hər kəs bir sap
versə, yetimə bir köynək çıxar. Bilməlidir ki, yığılan nə qədər az olsa
da yenə bu adamları ölümdən xilas edəcəkdir.
Uzaq yerlərdən fəna şərait altında bizə binlərcə qardaşımız qonaq
gəlmişdir. Mehmannəvazlıqla məşhur olan qafqasiyalılar ehsanları
ilə tanmmış olan Bakı cəmaəti bu vəqtədək həmişə və hər dəfə böylə
ianələr toplandıqda həmiyyətini göstərmiş olan qardaşlarımız bu gün
mənəvi borclarım əlbəttə, əda etməlidirlər və edəcəklər. Əziz qardaşla-
rım ız və qərib qonaqlarımızı razı buraxacaqlar.
“Açıq söz”, 19 yanvaı* 1918, JVa659
P.S. Qəzetin həmin nömrəsində “Türkiyə Ermənistam həqqində
əmrnamə”ni də M.Ə.Rəsulzadə ruscadan tərcümə edərək dərc etmiş-
dir. V.İ.Leninin başçılıq etdiyi Xalq Komissarları Şurasmm bu bədnam
“tarixi” sənədini də oxuculara təqdim edirəm. Ş.H.
432
Türkiyə Ermənistam həqqində əmrnamə
Petroqrad - Xəlq Komissarları Şurası erməni xəlqinə elan ediyor ki,
fəhlə və kəndlilər hökuməti Rusiyanın Türkiyə ərazisini ilhaq hüququnu
davam etdiriyor və elani-istiqlala qədər erməni xəlqinin özünüidarəyə
həqqini təsdiq ediyor. Xəlq Komissarları Şurası bu hüququn möv-
qei-icraya qoyulması üçün erməni xəlqinin fikrini sərbəst bilməkdən
ötrü son dərəcə lazım olan bir çox hökumət təminatı gərəkdir. Bu kibi
təminatdan Xəlq Komissarları Şurası zildəkiləri ədd ediyor:
1) Əskərlərin Türkiyə Ermənistanından çıxarılması və orada
bilatəxir erməni ordusunun təşkili.
2) Qaçqınların və həmçinin müxtəlif məmləkətlərə dağılmış erməni
mühacirlərin bilaməmaniət Türkiyə Ermənistam daxilinə qayıtmaqları.
3) Müharibə vəqti Türkiyə məmurları tərəfindən cəbrən məmləkət
içərilərinə nəql edilmiş Türkiyə ermənilərinin bilaməmaniət öz yerlə-
rinə qaytarılması, bunun üçün Xəlq Komissarları Şurası Türkiyə nüma-
yəndələri ilə vaqe bulunacaq müxabiratda təkiddə bulunacaqlar.
4) Türkiyə Ermənistanmda demokratik əsaslar üzərinə intixab olun-
muş erməni xəlq şurası tərzində müvəqqəti milli bir idarə təşkili.
Qafqasiya işlərinin fövqəladə müvəqqəti komissarı Stepan Şaum-
yana təklif olunuyor ki, ikinci və üçüncü maddələrin mövqei-icraya
qoyulması üçün Türkiyə Ermənistanı əhalisinə hər növ müavinətdə
bulunsun və həmçinin əskərləri Türkiyə Ermənistamndan çıxarmaq
vəqtini və qaidəsini müəyyən etmək üçün qarışıq bir komissiya təş-
kilinə şüru etsin.
Qeyd - Türkiyə Ermənistanmm hüdudi-coğrafiyası erməni xəlqinin
demokratik nümayəndələri tərəfindən qomşu məhal və nüqat demokra-
tik nümayəndələrinə birlikdə Qafqasiya işləri fövqəladə müvəqqəti ko-
missarının iştirakı ilə müəyyən edilməlidir.
“Açıq söz”, 19 yanvar 1918, JV
b
659
Nüqat - nöqtələr
433
İcmali-əhval
Rusiyada inqilab başlanandan bəri, kimsodə mühariboyə artıq ma-
raq qalmamış; hər kəs müharibənin tezliklə bitəcoginə qənaət hasil et-
miş və Rusiyamn yenidən müharibə açacağına, yəni sülh müxabiratı
müvəffəqiyyətsiz olursa, Rusiyamn yenidən ordu və mühimmat topla-
yacağına kimsə inanmıyor. Bunun da səbəbləri məlumdur. Bir tərəfdən
Rusiya xəlqi dörd il davam edən vuruşmadan usanmış, gərək maddi
və gərək mənəvi düşkünlügə uğramış, məmləkətin ticarət və sənaət
şirazəsi daxilində davam edən ixtilal və şurişlərdən naşi büsbütün qı-
rılmış, digər tərəfdən iş başma keçmiş bolşcvik hökumətinin şüa-
rı və bütün millətlərin fikri müharibənin ziddinədir. Bolşeviklərin iş
başına keçməsində birinci rol oynayan bunların haman Rusiya xəlqi
əhval-ruhiyyəsini kamalmca dərk edərək, o yolda sülh və çörək şüarı-
nı meydana atmaları olsa gərəkdir. Bunu iso Kerenski hökuməti dərk
edəmədigindən bolşeviklərin müvəffəqiyyətini mucib oldu.
Bolşeviklər məmləkət daxilində öz şüarları sayəsində hüsni-rəğbət
qazandılarsa da, müttəfiqləri yanmda bu rəğbəti qazanamadılar. Və on-
lardan ayrı olaraq düşmənləri ilə sülh müxabiratına girişdilər və bu
sayədə Rusiyada müharibənin bitməsinə, daha doğrusu bitmək üzrə ol-
masma qəvi bir ümid oyandırdılar. Rusiya düşmənləri ilə sülh etmək
üzrə ikən, müttəfiqlər Almaniya və torəfdarları ilə müharibədə ha-
man davam ediyorlar. Fəqət Rusiyanm ixtilal və şurişindənmi, yaxud
nədənsə müttəfiqlərin öz düşmənlorilə vuruşmaları həqqindo gorokincə
məlumat alınmıyor və Qərb meydanında hərəkati-hərbiyyənin nə surətlə
gedişi həqqində qəzetələrdə müxabirat görünmüyor. Ara-sıra alınan
məlumat yalmz almanların Rusiya ilə sülh etməkdon nə kimi faidələr
bəklədigini və gələcək vuruşmalar üçün nə kimi planlar hazırladığı-
m bildiriyor. Məsəla, İngiltərənin əskəri mühərrirlərindən məşhur pol-
kovnik Reminqton “Tayms” qəzetəsində yazdığı bir məqaləsində diyor
ki, Almaniya Şərq meydamndan Qərb meydanma nəql etdigi əskərləri
ilə Fransa meydanmda qüvvəsini xeyli artırmış və get-gedə daha da ar-
tırmaqdadır. Baxalım, gələn baharda düşmən qarşısmda dəvam etməgə
434
bizim də kafi qüvvəmiz olacaqmı? deyə suahnda bulunuyor və diyor
ki, Almaniyanın müqabilinə çıxmaqdan ötrü hazırda meydani-hərbdə
durmaqda olan ordumuzdan başqa bir milyon yarım əskər lazımdır;
bizdə isə bu miqdarın yalnız altı yüz otuz mini mövcuddur ki, onun da
üçdən bir hissəsi yaralanıb da sağaldıqdan sonra dübarə meydani-hərbə
gələcək soldatlardır. Bu isə hökumətimizin səlah bilərək təşkil etdigi
şurayi-əskəriyyənin iqtidarsızhğını göstəriyor; binaənileyh bu xüsus-
da ciddi surətdə düşünmək və lazım gələn tədabiri bir an əvvəl ittixaz
etmək gərəkdir.
Almaniyanm gələcək üçün hazırladığı plan həqqində müttəfiqlər
diplomasi məhafllində diyorlar ki, Almaniya müttəfiqlərin Rusiya-
ya müharibə elan etməsi üçün son dərəcə çalışıyor və Rusiya ilə sülh
edərək xammala olan ehtiyacını Rusiyadan rəf etməgə və gələn ap-
rel aymda Fransa meydanında qayət ciddi vuruşmalar üçün hazırlaş-
mağa var qüvvəsini sərf edəcəkdir. Müttəfiqlərin Rusiyaya elani-hərb
etməsində Rusiyayı onlar ilə vuruşmaya məcbur etməkdə məlumdur ki,
Almaniya Rusiyanın nizamsız və yorğun ordusundan heç bir müavinət
gözləmiyor və gözləmək ümidində də degildir. Fəqot müttəfiqlərin
rəyincə Almaniyanın bu müharibədən bir faidəsi ola bilər ki, o da Ru-
siyanm Almaniya-Avstriya hərbi əsirlərindən bir milyon yarım miqda-
rmda böyük bir kütləyi öz hesabına olaraq təslih edəcəkdir.
Almaniya və tərəfdarlarmın Rusiya ilə sülh müxabiratı-
na girişməkdən böyük faidələr götürəcəklərində şübhə yoxdur.
Müttəfiqlərin Rusiya əvəzində Amerikaya ümid etmələri və Amerika-
nın Rusiya qədər onlara müavinət göstərəcəginə inanmaları bizcə bir o
qədər də doğru olmasm gərək; zira Amerika ilə müttəfiqlər arasmdakı
məsafə qayət uzaq olmaqla bərabər Almaniya sualtı qay ıqlarının haman
məsafə arasında gəştü-güzar edərək düşmən gəmilərini bəkləməkdə ol-
duqları münasibat və nəqliyyatı olduqca müşkülə salıyor. Müharibənin
müvəffəqiyyətlə davamı üçün canlı qüvvənin və mühimmati-hərbiyyə-
nin vəqtli-vəqtində lazım gələn yerlərində hazır olması icab etdigindən
Amerikamn müavinəti bir böhran üz verdikdə müttəfiqlərə nə sayaq
yetişə biləcəkdir. Bundan əlavə Fransa müstəmləkatı olan Cəzair, T\x-
nis, Yeni Kaliforina və Hindistan Çini də üsyan və şurişlər baş gös-
tərdigindən Fransa əhvali-hərbiyyəsi böyük müşkilat və əngəllərə uğra-
435
mış qalıyor; İngiltərə ilə Fransa imdiki müharibədə canh qüvvələrinin
əksəriyyəti müstəmləkələrindən toplamaqda olduqlarından və bunları
alman dəmir yumruğu altmda əzdirərək məhv və tələf etdiklərindən,
nəhayət, şuriş və üsyana məruz qalıyor və canlı qüvvə mənbələrini ar-
tıq qayb etmiş oluyorlar. Bütün bu şərait daxilində müttəfiqlərin bun-
dan sonra müvəffəqiyyət qazanacaqları pək şübhəlidir: zira onların bu
ilki əhvalı keçən sənələrə nisbətən xeyli ağır və mövqeləri olduqca müş-
küldür; Almaniya ilə Avstriya isə Rusiya tərəfındən xatircəm olduq-
larından qüvvətlərini bir qat daha artırmış oluyorlar.
Bolşevik hökuməti xarici məsələlərdə müttəfiqlər tərəfindən bir
çox müşkülat və əngəllərə təsadüf etdigi kibi məmləkətin daxili ida-
rəsxndən də bir çox maneələrə rast gəliyor və həm gəJməkdədır. Bol-
şeviklər üçün böyük əngəl çıxaranlardan birincisi - Ukrayna, ikinci-
si - Don, Terek və Orenburq kazakları və üçüncüsü - son məlumata
nəzərənKnm m üsəlm anlarıdır. Əvvəlcə Ukrayna və sonra Don kazak-
ları muxtarıyyət elan etdilər, fəqət Ukrayna daxıh' ıdarədə Ukray-
na Rada məclisinə və Don nahiyəsi kazak əskəri hökumətinə itaət
göstərdigindən və bolşeviklərin “hökumət şuralar əlində (fəhlə və sol-
dat vəkilləri) olmahdır” şüarına müxalifət göstərdiklərindən bolşe-
vik hökuməti Rada ilə kazak hökumətini sərmayədarlardan təşəkkül
əksinqilabçı hökumətləri adlandıraraq onlar ilə mübarizəyə girişdi və
son günlərdə Krım müsəlmanlarilə də böylə mübarizəyə iqdam etmiş-
dir. Bu mübarizə və əngəllər bolşeviklər üçün böyük bir zərbədir. Zira
müttəfiqlər hənuz bolşeviklərin iş başma yeni keçdigi zəman bolşevik
hökumətini etiraf və təsdiqdən imtina etdilər, “Və sizin hökuməti bü-
tün Rusiya tanımadığı halda, biz necə tanıya biləriz” - deyə bəhanə
gətirdilər. Bu isə bolşeviklərin həqiqi bir hökumət kibi degil, yalmz bır
firqə kibi müvəqqəti iş başma keçdiklərini andırmaq demək idi.
* * *
Bolşevik hökumətini tanımaq istəməyən ətraf vilayətlərdən birisi də
Qafqasiyadır. Bolşeviklər sair vilayətlərdə və o cümlədən Türküstan
paytaxtı olan Daşkənddə hökuməti əllərinə almaq təşəbbüsünə iqdam
edib bəzilərində müvəffəq olmuşlarsa da, Qafqasiyada hənuz böylə bir
təşəbbüsə iqdam etmələri görülmüyor; zira əvvəla, Qafqasiyanm ya-
Dostları ilə paylaş: |