MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

Øÿêèë 10.6. Õÿçÿð äÿíèçè ñÿâèééÿñèíèí äÿéèøìÿ ãðàôèêè 

(1945-1998-úè èëëÿð. Áàêû ôóòøtîêó) 

 

Bəzi tədqiqatçılar Xəzərin səviyyəsinin qalxmasında su üzərində toplanan neft təbəqəsinin də rolu olduğunu 

söyləyir. Lakin Xəzər dənizinin ümumi ərazisi ilə müqayisədə neft pərdəsi ilə örtülü su sahəsi cüzi olduğundan 

belə təsirin olması şübhə doğurur.  

Nəticədə antropogen amilin Xəzər dənizinin səviyyəsinin dəyişməsində rolu 3-5 % təşkil edir. (R. Məmmə-

dov, 2001) 

 

Hidroiqlim amili 

Xəzər dənizinin səviyyəsinin dəyişməsində mühüm rol oynayaraq səth axınları, səthə düşən yağıntılar və bu-

xarlanma komponentləri ilə ifadə olunur. 

Xəzər dənizinin su balansının gəlir hissəsinin  əsas mənbəyi dənizə tökülən çayların axını hesab olunur və 

onun beşdə dördünü təşkil edir. Dənizə tökülən səth axınları əsasən Volqa, Kür, Ural, Terek, Sulak, Samur, Ki-

çik Qafqaz və İran sahili çaylarının hesabına formalaşır. Bu çayların ən böyüyü Volqa olub səth çay axınlarının 

80 %-ni təşkil edir. Yüzillik müşahidə dövründə Volqa çayının ortaillik axımı 160 km

3

-dən 380 km

3

-ə qədər də-

yişmiş, çoxillik orta axını 255 km

3

 təşkil etmişdir. Səviyyənin axırıncı qalxması dövründə (1978-1995) Volqa 

çayının ortaillik axını 300 km

3

-ə çatmış, səviyyənin endiyi 1930-1941-ci illərdə isə 200 km

3

 olmuşdur. Xəzərə 

tökülən ikinci böyük çay Kür sayılır, onun ortaillik axını 16 km

3

 olub dənizə tökülən çay axınları cəminin 6 %-

ni təşkil edir. 

Atmosfer yağıntılarının çoxillik orta miqdarı 198 mm təşkil edir. Son illər Xəzər dənizi səthinə düşən yağın-

tıların ortaillik miqdarının artması müşahidə olunur. Belə ki, 1978-1992-ci illər səviyyənin qalxdığı dövrdə ya-

ğıntının ortaillik miqdarı 257 mm olmuşdur. 

Xəzərə həmişə dənizin dibindən sular axmışdır, lakin onun miqdarı dəqiq müəyyən edilməmişdir. Müxtəlif 

tədqiqatçılar onun ildə 2-40 km

3

 arasında tərəddüd etdiyini qeyd edirlər. R.M.Məmmədov (2001) dib sularının 

təsdiq tapmış qiymətini ildə 4 km

3

 olmasını qəbul edir.  

Xəzər dənizinin su balansının əsas çıxar hissəsi su səthindən buxarlanma hesab olunur. dəniz səthindən il ər-

zində 1 m-ə qədər su buxarlanır, bu Xəzərin il ərzində 375 km

3

 su itirməsi deməkdir. Səviyyənin düşdüyü za-

man səthdən buxarlanma da artır, qalxdıqda isə əksinə, azalır. 

Su balansının çıxarının digər hissəsi Qara-Boğaz-Qol körfəzinə olan axındır. Səviyyənin yuxarı olduğu 

1995-ci ildə dənizdən körfəzə 45, aşağı olduğu 1978-ci ildə isə 5 km

3

 su axmışdır. 10.4 saylı cədvəldə Xəzər də-

nizi su balansının çoxillik orta göstəriciləri verilir. 

Cədvəl 10.3. 

---

 

194

 

Cədvəldən göründüyü kimi 1930-41-ci illər ərzində Xəzərin səviyyəsi 173 sm düşmüşdür, bu vaxt ərzində 

dənizə çay axınları azalmış, su səthindən buxarlanma isə artmışdır. Səviyyənin 1978-95-ci illərdə qalxması döv-

ründə çay axınlarının miqdarı 308,8 km

3

-ə çatmış, dəniz səthinə düşən yağıntı artmış, buxarlanmanın miqdarı 

azalaraq 343,7 km

3

 olmuşdur. 

1978-95-ci illərdə də səviyyənin qalxması su balansının dəyişməsilə bağlıdır. Bu dövrdə çay axımlarının orta 

qiyməti ildə 308,0 km

3

 olmuşdur. 

Daha çox sulu 1979 və 1990-cı illərdə Volqa çayının illik axını müvafiq olaraq 297 və 310 km

3

-ə çatmışdır, 

buxarlanmanın miqdarı isə ildə 5-7 sm azalmışdır. 

1978-ci ildə  səviyyənin qalxmağa başlaması  Xəzər dənizi hövzəsində baş verən iqlim dəyişmələri ilə  sıxı 

bağlıdır. Xəzərin akvatoriyası və su toplama hövzəsində temperaturun, yağıntının, buludluluğun artması, külə-

yin isə zəifləməsi, nəticədə eyni zamanda buxarlanmanın azalması müşahidə olunmuşdur. Bu prosesin inkişafı 

dənizin müsbət Su balansını yaradır, ilərzində Xəzərə 50 km

3

-dən  artıq su daxil olur və səviyyə qalxır.