MƏMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

1. Türyançayın sol sahilində yerləşən Qəbələ meşə təsərrüfatının ərazisinə daxil olan qiymətli ardıc meşə 

massivini Türyançay qoruğu ilə birləşdirmək daha məqsədəuyğun olardı. Qoruqda mühafizə  işini daha da 

gücləndirmək üçün şose yolu boyunca və mal-qaradan qorunan sahələrin ətrafını tikanlı məftil və ya dəmir torla 

hasarlamaq lazımdır. Qanıx çayı boyunca yerləşən ardıc meşələrində qoruq rejimi təşkil etmək vacibdir. 

Qışlaqlardan mal-qaranın girməməsi üçün meşənin ətrafında lazımi yerlərdən tikanlı məftillər çəkilməlidir.  

Kiçik Qafqazda Həkəriçay hövzəsində mövcud olan ardıc meşə massivi də qoruq elan edilməlidir.  

2. Türyançay qoruğunda xarakterik ardıc meşəliyində toxumluq təsərrüfatı  və müvəqqəti tinglik sahəsi 

yaratmalı, bu təsərrüfatlarda seleksiya yolu ilə davamlı və məhsuldar ardıc formaları aşkar etməli, həşəratlara 

qarşı mübarizə  tədbirləri işləyib hazırlamalı, yüksək keyfiyyətli ardıc toxumları  və  əkin materialı  əldə etmək 

üzrə təcrübələr aparılmalıdır. 

3. Respublikamızın müxtəlif coğrafi regionlarında ardıc meşələrində stasionarlar təşkil edilməlidir. Bu 

stasionarlarda kompleks elmi-tədqiqat işlərini aparmaqla uzun illərdən bəri ardıc meşələrində baş verən 

dəyişiklikləri aşkara çıxarmaq, yeni üsullar tədqiq etmək və ardıc meşələrində gedən spesifik torpaq proseslərini 

öyrənmək lazımdır.  Əldə edilən kompleks nəticələrdən istifadə edərək, mövcud ardıc meşələrinin qorunub 

saxlanması və artırılması üzrə elmi cəhətdən əsaslandırılmış tədbirlər layihəsi hazırlanmalıdır.  

 

14.7. Qaraçöhrə (Taxus baccata) 

Həmişəyaşıl ağac növləri arasında adı Azərbaycanın qırmızı kitabına salınan, üçüncü dövrün relikti 

giləmeyvəli qaraçöhrə müstəsna yer tutur.  

Dünyada 8 qaraçöhrə növü məlumdur. Bunların iki növü Rusiyada bitir: giləmeyvəli (yaxud Avropa 

qaraçöhrəsi) və Uzaq Şərq qaraçöhrəsi. 

Azərbaycanda giləmeyvəli qaraçöhrə yayılmışdır. Bu nadir ağac növü vaxtilə, Avropada, Kiçik və Şərqi 

Asiyada,  Şimali-qərbi Afrikada Atlas dağları, Türkiyə,  İran və Suriyada geniş sahələr tuturmuş. Hazırda bu 

rayonlarda ona tək-tək və qrup halında rast gəlmək olar. Ədəbiyyat məlumatına əsasən Qafqazda bu qiymətli 

ağac növünün kiçik sahələrdə meşəliyinə 110 yerdə təsadüf olunmuşdur (Ruquzov, 1972). Bunlardan ən böyüyü 

Batsara meşəsi (800 ha) və 700 ildən çoxdur ki, mühafizə olunan Xostin meşəsi (238 ha) hesab olunur. Batsara 

dərəsində indiyə kimi qalmış qaraçöhrə meşəsi ərazinin genişliyinə və ilkin halını saxlamasına görə dünyada ən 

gözəl və cazibədar meşə sayılır.  

Karpatda 80 yerdə qaraçöhrə ağacının bitdiyi yer aşkar edilmişdir. Krımda isə ona tək-tək və qrup şəklində 

rast gəlinir.  

Alp dağlarında qaraçöhrə  dəniz səthindən 1360-1500 metr, Priney və Karpat dağlarında 1600 metr, 

Qafqazda 2100 metr, Tavr dağlarında (Türkiyə) 2300 metrə qalxır.  

Qaraçöhrə meşələri Azərbaycanda az sahə  təşkil etsə  də, bu ağacın yayılma arealı olduqca böyükdür. 

Azərbaycanda qaraçöhrə ağacı tək-tək və qruplar halında Böyük Qafqaz dağlarının cənub yamacı rayonlarında 

(Balakəndən Şamaxıya qədər), Kiçik Qafqaz dağları rayonlarında (Tovuz, Gədəbəy, Daşkəsən, Kəlbəcər, Dağlıq 

Qarabağ) və Talış dağlarında dəniz səthindən 400-1800 metr yüksəkliklərdə bitir.  

Qaraçöhrə ən çox Girdiman ilə Vəndam çayları arasında orta dağ-meşə qurşağında dəniz səthindən 1100-

1600 metr yüksəklikdə bitir. Qərb rayonlarında isə ona ən çox Kiş və Qatex çayı hövzələrində rast gəlinir.  

Giləmeyvəli qaraçöhrə uzunömürlü ağacdır. Əlverişli şəraitdə 3 min il və daha uzun ömür sürür.  

Qaraçöhrənin oduncağı qonur-qırmızı olduğuna görə onu çox vaxt qırmızı ağac da adlandırırlar. Möhkəm, 

gözəl, yaxşı cilalanmış oduncağından mebel, kiçik hədiyyələr, mücrü, gəmiçilikdə sualtı qurğuların 

hazırlanmasında və dülgərlik işində istifadə edilir.  

Başqa iynəyarpaqlılardan fərqli olaraq qaraçöhrə  ağacında qatran yoxdur. Lakin onda efedrin alkoloidi, 

toksin, toxumunda 30 faizdən çox yağ, yarpağında toksikatın qlükozası və s. vardır.  

Dünya miqyasında qarçöhrə meşələrinin azalmasına, yoxa çıxmasına səbəb yalnız müntəzəm davam edən 

insan fəaliyyəti olmuşdur. Qaraçöhrənin oduncağından keçmişdə kaman və oxların düzəldilməsi onun ən 

qədimdən istismar olunmasını göstərir.  

Antik dövrdə qaraçöhrə  bədbəxtlik və  kədər ağacı hesab edilmişdir. Qaraçöhrədən düzəldilən tabutlarda  

misir fironlarını dəfn etmişlər. Qədim Romada qaraçöhrə ağacının budaqları matəm mərasimlərinin adəti əşyası 

olmuşdur. 1983-cü ildə İngiltərədə sualtı arxeoloji tədqiqatı zamanı 1536-cı ildə batan gəmi tapılmışdır, onun 

içində qaraçöhrə oduncağından düzəldilmiş 2500 ədəd ox və 139 ədəd kaman olmuşdur. Bir metr uzunluğunda 

olan bu iri kamanlar 450 il keçməsinə baxmayaraq sudan və dəniz orqanizmlərindən heç bir ziyan çəkməyib çox 

yaxşı vəziyyətdə qalmışdır. Kamanların dəmir ucluqlarından isə əsər belə qalmamışdır. Keçmiş müharibələrdə 

minlərlə qaraçöhrə  ağacı  məhv edilmişdir.  Əfsanələrdə deyilir ki, Xust qalasını Krım xanlığının hücumundan 

müdafiə etmək məqsədilə Zakarpatye döyüşçüləri qaraçöhrə  ağacı oduncağından top güllələri hazırlamışlar. 

Belə güllələr ağır, möhkəm və elastiki olub dəydiyi yerdə qalmayaraq sıçrayıb başqa səmtə yönəlmiş  və 

düşmənə zərbə çalmaqda böyük rol olynamışdır.  

Avropada XIV əsrdə gəmiçiliyin inkişaf etdiyi dövrdə qaraçöhrənin kütləvi məhv edilməsinə başlanmışdır. 

Ondan ən çox gəmi maçtaları hazırlanırmış. Onun yüksək keyfiyyətli oduncağa malik olması insanları həmişə 

 

303

özünə cəlb etmiş və hər yerdə məhv edilməsinə başlıca səbəb olmuşdur. Respublikamızda qaraçöhrə ağaclarının 

azalmasının əsas səbəbi ondan tikinti materialı, üzümlüklərdə şpaler, elektrik dirəkləri, ot tayası üçün payalar, 

yarımzirzəmi tikililərdə örtük kimi istifadə edilməsi olmuşdur.  

Qaraçöhrə xüsusi gözəl dekorativ görünüşə malik olub həmişəyaşıl iynəyarpaqlı ağacdır. Çətri yumurtavari 

silindr  şəkilli olub, sıx tünd yaşıl iynələrdən təşkil olunmuşdur.  İynəyarpaqları yumşaq, yastı, ucu sivri olub, 

uzunluğu 4 santimetr, eni isə 2 millimetr olur. Bu iynələrin üst tərəfi parlaq, tünd yaşıl, alt tərəfi isə açıq yaşıl 

rənglidir. Onlar yan budaqlarda növbəli düzülərək ağacın çətrinə qeyri-adi yaraşıq verir. Yarpaqlar ağacda 4-8 il 

qalır və  tədricən yenisi ilə  əvəz olunur. Yaşıl ağacların gövdəsi xırda çatlı, qırmızımtıl-bozdur. Cavan 

budaqlarının qabığı isə hamar olub qırmızı-qonur rənglidir. Toxumları xırda, ucu sivri, yumurtavari olub üstü 

moruğa oxşar, qırmızı giləvari, lətli təbəqə ilə örtülü olur (ona görə də bu növ, giləmeyvəli qaraçöhrə adlanır). 

Hər il bol meyvə gətirir. Gözəl meyvələri avqust və sentyabrda yetişərək uzun müddət yetişmiş halda (noyabra 

qədər) ağacın üstündə qalır. Bu xassələrinə görə  də o, yaşıllaşdırma işlərində müstəsna qiymətli ağac növü 

hesab edilir. Qaraçöhrə qayçılamanı olduqca yaxşı qəbul edir və ona verilən formanı uzun müddət saxlaya bilir. 

Qayçı ilə düzəldilən dekorativ çəpərlərin, bardyurların və bəzəkli kompozisiyaların yaradılması üçün ən klassik 

növ sayılır. Hələ  qədim romalılar qayçılamaqla qaraçöhrədən insan və fantistik heyvan fiqurları yaradırmış 

iynələrinin rənginə və çətirinin formasına görə qaraçöhrənin bir sıra dekorativ formaları mövcuddur. Məs: qızılı, 

ağ cilli, sütunvari, sallaq, kürəvari, cırtdan, yaşıl, sarı iynəli və s.  

Qaraçöhrə hazırda bir çox ölkələrdə  bəzək bitkisi kimi becərilir. Lvov, Rostov, Ujqorod, Odessa, 

Volqoqrad, Kiyevdə qaraçöhrədən düzəldilən bardyurlar və həndəsi fiqurlar xüsusən qışda olduqca cəlbedicidir. 

Bu ağaca bəzən Bakı  və  Gəncə  şəhərlərində yaşıllaşdırmada rast gəlinir. Respublikamızda bu qiymətli ağac 

növündən dağ rayonlarında dəniz səthindən 1800 metrə qədər istifadə etmək məsləhətdir.  

Yuxarıda göstərilən bioloji keyfiyyətlərini və meşələrinin olduqca azalmasını nəzərə alaraq qədim dövrün 

nadir relikt bitkisi sayılan giləmeyvəli qaraçöhrə ağacının bütün dünyada qırılması qadağan edilmişdir. Hazırda 

onun meşə sahələri və tək-tək ağacları dünyanın hər yerində qorunur.  

Göründüyü kimi, respublikamızda qaraçöhrə sahələri çox azdır. Təbiətin bu qiymətli həmişəyaşıl incisi 

Zaqatala və  İsmayıllı dövlət qoruqlarında yaxşı mühafizə olunur. Qalan yerlərdə isə qaraçöhrə  ağaclarının 

qorunmasını  qənaətbəxş hesab etmək olmaz. Pirqulu dövlət qoruğunun «Araxçın»  sahəsində qaraçöhrə 

ağaclarına qonşuluqda yerləşdirilən qoyun fermaları böyük ziyan vurur. Burada qaraçöhrə meşənin yuxarı 

sərhədinə qədər qalxıb böyük elmi əhəmiyyət kəsb edir, onun ciddi qorunması olduqca vacibdir. Həmin qoruğun 

qonşuluğunda yerləşən «Cənut» meşəsində qaraçöhrə ağaclarına bir tərəfdən mal-qara otarılması, digər tərəfdən 

turistlər ziyan yetirir. Geniş ərazidə olan bu qiymətli qaraçöhrəliyin Pirqulu dövlət qoruğuna birləşdirilməsi və 

lazımi səviyyədə mühafizə olunması təbiətin qorunması işində günün vacib məsələsi kimi qarşıda durur.  

Xaltan qaraçöhrəliyinə insanlar tərəfindən daha çox divan tutulur, burada daim mal-qara otarılır, ağaclar 

qanunsuz olaraq kəsilir. Böyük Qafqazın  şimali-şərq yamacında mövcud olan bu nadir meşə sahəsi qiymətli 

təbiət abidəsi kimi qorunmalıdır. 

Talışda Lerik rayonundakı qaraçöhrəlikdə  ağacların qanunsuz kəsilməsinə az təsadüf edilir. Lakin sahə 

ilboyu mal-qaraya otarılır. Bu isə  gələcəkdə bu meşəlik üçün təhlükə törədə bilər. Bu sahəni qiymətli təbiət 

abidəsi elan edilib ciddi mühafizə olunmalıdır.  

Qeyd edildiyi kimi, Böyük və Kiçik Qafqaz dağları meşələrində qaraçöhrə  tək-tək və qrup halında 

yayılmışdır. Lakin bu ağacların kəsilməsi hallarına tez-tez rast gəlinir. Odur ki, onlar böyüyüb iri ağac şəklini 

ala bilmir. Belə vəziyyətlə heç cür razılaşmaq olmaz. Qoruqlarımızda, meşə təsərrüfatları ərazisində bitən qədim 

dövrün yadigar relikti, təbiətin solmaz incisi olan bütün qaraçöhrə  ağacları qorunub gələcək nəsillər üçün 

saxlanmalıdır.    

 

14.8. Adi qozun (Yuglans regia) yetişdirilməsi və  

artırılması yolları 

Qoz ağacının hər bir hissəsi insan həyatı və xalq təsərrüfatı üçün faydalıdır. Onun oduncağından sənayenin 

müxtəlif sahələrində istifadə olunur. Bu, üst oduncaqdan və nüvədən (özəkdən) ibarətdir. Özəyi boz-qəhvəyi, 

üst oduncağı isə boz rəngli olur. İsti rayonlarda qoz oduncağının rəngi tündləşir. Rütubətin təsirindən qabarmır, 

əyilmir, əlverişsiz hava şəraitinə qarşı çox davamlıdır, yaxşı yarılır, kəsilir və cilalanır. Odur ki, onu müxtəlif 

məqsədlər üçün işlətmək asan olur. Oduncağı, xüsusilə  fırları yaraşıqlı teksturaya malikdir. Sənayedə yüksək 

çeşidli, keyfiyyətli mebellərin hazırlanmasında geniş istifadə olunur. Həyətyanı bağlarda bitən qozun bağ 

formaları bu baxımdan xüsusilə qiymətli sayılır. Belə ağacların oduncağından möcüzəli bəzəkli hissələr almaq 

məqsədilə dibindən kəsilir, hətta bəzən torpaqda yerləşən enli gövdə hissəsilə birlikdə  çıxarılır. Qozun 

meyvəsinin qabığından linolium, sumbata, tol alınmasında və dinamit hazırlanmasında istifadə edilir. Ondan 

aktivləşdirilmiş kömür də alınır. Ağacın gövdəsinin qabığından yun və ipək parçaları boyamaq üçün rəngi 

çıxmayan boyaq alınır.  

Son zamanlar qoz ağacının müxtəlif hissələrindən və meyvəsindən xalq təbabətində və elmi təbabətdə daha 

geniş istifadə edilir. Yarpağı və meyvəyanğılığı böyük müalicəvi əhəmiyyətə malik olub, tərkibində çoxlu «C» 

 

304

vitamini, «B», «P» və «A» provitamini, boyayıcı və aşılayıcı maddələr, tannid, efir yağı (0,012-0,029%), inulin, 

qlikozid, flafonid, inozit, yuqlon və mineral duzlar vardır. Dünyanın müxtəlif ölkələrində xalq təbabətində qo-

zun yarpağını dəmləyərək ondan mədə-bağırsaq, həmçinin dəri xəstəliklərinin müalicəsində istifadə edirlər. 

Qozun yetişməmiş qozalarının yaşıl qabığı «C» vitamini ilə çox zəngindir. Sütül meyvələri tərkibində olan 

«C» vitamininin miqdarına görə o, hətta limon, itburnu və qara qarağatdan da üstündür (M.M.Tımko, 1950). 

Odur ki, ondan «C» vitamini almaq və mürəbbə bişirmək üçün istifadə olunur.  

Qozun yarpaqları iriləşdikcə  tərkibində «C» vitamininin miqdarı artır, vegetasiyanın ortasında (iyulda) 

maksimuma çataraq yaş çəkisi 2000 mq% təşkil edir, sonra azalmağa başlayır. Sentyabr-oktyabr aylarında vita-

minin miqdarı maksimumun 1/3-1/6-ni təşkil edir. A.K.Qerqelejiuyaya (1938) görə qozun yetişməmiş 

meyvəsində «C» vitamininin miqdarı (Moldaviya) 3036 mq%, meyvəyanlığında isə (avqustda) 831 mq% təşkil 

edir.  

Qozun yetişməmiş meyvəsindən alınan askorbin turşusunun konsentratı tünd-qəhvəyi rəngli (xüsusi çəkisi 

1,2-1,3) olub qoz yarpağının ətrini verən, bir qədər büzücü xassəli mayedir. Onun tərkibində 1,0-2,0% askorbin 

turşusu, 1-3% tanin, 2,2-2,9% üzvi turşular olub, həmçinin dəmir və kükürd (kalsium-fosfat şəklində) də qeyd 

edilir. Tərkibində 1,0% askorbin turşusu olan konsentrat xroniki mədə pozğunluğu olan uşaqlara verildikdə 

(gündə 12 q ekstrat) xəstələrin vəziyyəti 2-3 gündən sonra yaxşılaşır.  

Alimlərin bir qrupu (A.K.Qerqelejiuya, 1938; Bezzubov, 1949 və s.) qozun yetişməmiş meyvələrindən 

konsentrat almağı düzgün hesab etmirlər, onlar bu məqsədlə qozun yarpağından istifadə olunmasını daha çox 

məqsədəuyğun sayırlar. 

Qoz ağacı kökünün qabığı yaxşı işlətmə dərmanı hesab olunur. 

Qoz ləpəsinin tərkibində 58-77% yağ, 12-25% zülal, 5-25% karbohidratlar, 0,3 mq% askorbin turşusu 

vardır. Odur ki, qozun ləpəsi yüksək kaloriliyə malik olub, həmin miqdarda mal ətinin kalorisindən 7 dəfə 

artıqdır. 1 kq qoz ləpəsinin 6120 kkal qidalılığı vardır və ya onun verdiyi kalorinin miqdarı 1 kq mal əti və 2 kq 

buğda çörəyinin birlikdə verdiyi kaloriyə bərabərdir. İ.V.Miçurin adi qozu meyvəsini «gələcəyin çörəyi» kimi 

qiymətləndirmişdir. K.Y.Sialkovski (1929) qoz ağacını  gələcəyin bitkisi adlandırmışdır. Yunan qozunun 

ləpəsindən əldə edilən yağ çox qiymətli və keyfiyyətli olub, yeyinti, ətriyyat və lak-boyaq sənayesində istifadə 

olunur.  

Yuxarıda göstərilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, qoz ağacı respublikamızda bitən bütün ağaclardan 

gəlirli və insan üçün çox faydalıdır. Odur ki, qoz meşələrini və bağlarını artırmaq günün vacib problemi hesab 

edilməlidir.  

Adi qoz əsasən toxum səpini üsulu ilə artırılır. Səpin prosesi toxumluq ağacların seçilməsi, toxumun 

yığılması, toxumun çeşidləndirilməsi və stratifikasiyası. saxlanması və səpinə hazırlanmasından ibarətdir.  

Qoz əkinlərinin keyfiyyəti səpin materialının mənşəyindən çox asılıdır. Odur ki, məlum mənşəli sağlam və 

yaxşı nəsildən olan toxumluq ağaclar qabaqcadan seçilir və toxum yalnız bu ağaclardan tədarük edilir. Toxum-

luq ağaclar quraqlığa dözümlü, sağlam, tezböyüyən, xəstəlik və ziyanvericilərə qarşı davamlı olmalıdır. Bu 

ağaclardan toplanan toxumlar kifayət qədər iri, nazik, lakin bərk qabıqlı, açıq (parlaq) rəngli, içi dolu, ləpə 

çıxarı yüksək, ləpəsi asan təmizlənən, dadlı, kəmşirin, yağlı, ləpənin qabığı açıq rəngli olmalıdır.  

Toxum yetişdikdən sonra budaqları silkələməklə (çırpmaqla), uzun dəyənəklərə bağlanan bağ qayçısı ilə 

kəsməklə  və toxmaqla döyməklə toplanır. Səpin üçün təzə (bir ildən artıq saxlanmayan) toxumlardan istifadə 

olunur. Yığılmış toxumlar qabıqdan təmizlənərək talvarın altında kölgədə qurudulur. Təzəcə toplanan toxumları 

1-2 gün günəş altında saxlamaq faydalıdır. Belə ki, qısa müddətdə günəş altında qurudulan qozalar açıq rəng alır 

və göbələk xəstəliklərinə tutulmur.  

Xüsusi ayrılmış  ağaclardan yığılmış toxumlar payızda səpin qabağı  və  qışda stratifikasiyadan qabaq 

yenidən seçilir. Bu məqsədlə yalnız sağlam toxumlardan istifadə olunur. Toxumlar kifayət qədər iri, hamar və 

düzgün formalı, yaraşıqlı, açıq rəngli, ləpəsi tezçıxan. dadlı və yağlı olmalıdır.  

Payız səpini aparıldıqda toxumlar qabaqcadan hazırlıq işləri tələb etmir. Yaz səpini üçün isə toxumlar bütün 

qış boyu xüsusi qayda ilə saxlamalı və stratifikasiya edilməlidir. Stratifikasiya işi torpaqda (passiv) və otaqlarda 

(aktiv) aparılır. Birinci variantdan toxum az olduqda istifadə olunur. Bu məqsədlə yeşiklərə azrütubətli qum 

tökülür, toxumlar həmin quma yığılır. Qumla toxum qarışıqlı belə yeşiklər 80-100 sm dərinliyi olan quyularda 

saxlanılır. Yeşiyin dibinə su yığılmaması üçün altında deşiklər açılır və bir lay kərpic, daş  qırıqları  və  çınqıl 

döşənir. Toxum çox olduqda isə quyularda qumla (yeşiksiz) stratifikasiya olunur. Bu zaman qayunun dibinə 10 

sm qalınlığında drenaj materialı (kərpic, daş və s.) döşənir, sonra 5 sm qalınlığında qum tökülür, onun üstündən 

isə toxumlar bir-birinə dəyməmək şərtilə bir qat toxum düzülür. Toxumun üstündən yenə 3 sm qalınlığında qum 

döşənir, qumun üstdən yenidən bir lay toxum düzülür və s. Bu qayda ilə 10 cərgə toxum qablanır. Üstündən 5-

10 sm qalınlığında qum, qumun üstündən isə 60-70 sm qalınlığında torpaq tökülür.  

Adi qozun aktiv stratifikasiyası toxum anbarlarında zirzəmilərdə və otaqlarda aparılır. Stratifikasiyaya yan-

varda başlayıb 90 gün davam etdirilir. Stratifikasiya aparılan otaqlar təmiz, ağardılmış və quru olmalıdır. Əgər 

qış çox şaxtalı keçərsə, orada havanın temperaturu 5-7

0

 arasında saxlanmalıdır. Toxum çox olduqda döşəmə 

üzərində stratifikasiya üçün işlədilən qum təmiz, qarışıqsız olmalıdır. Od üzərində yandırılmış qumdan istifadə 

 

305

emək daha yaxşıdır. Qum əvəzinə təmiz torfdan da istifadə etmək olar. Stratifikasiya üçün bir hissə toxuma 2-3 

hissə qum qatılır, yeşiklərə doldurularaq bərabər surətdə paylanır. Qumla qarışıq toxum layı 25 sm-dən qalın 

olmamalıdır. Qum dövri olaraq isladılır və toxumla yaxşı qarışdırılır. Lakin qum çox nəmli və çox quru 

olmamalıdır. Gəmiricilərdən qorumaq üçün yeşiklərin üstü metal tor ilə örtülür.  

Cənub rayonlarında (Qafqaz, Krım, Moldaviya, Ukraynanın qərb vilayətləri) qozun səpinini payızda apar-

maq məqsədə uyğundur, səpin yazda da aparıla bilər. Səpin zamanı qozun toxumları torpaqda bir qədər 

köndələn durmalıdır. 

Qeyd edildiyi kimi, adi qoz ən çox meyvəsinə görə becərilir. Bu məqsədlə qoz bağları salınır, çətirlərin 

yaxşı inkişaf etməsi üçün bağda ağaclar bir-birindən xeyli aralı əkilir. Salınmış qoz bağlarında hər il torpağa, 

ağaclara qulluq edilir, gübrə verilir.  

Qoz ağaclıqları qiymətli oduncaq əldə etmək məqsədilə  də  əkilir. Ölkəmizdə  və xaricdə qoz ağacının 

oduncağına böyük tələbat vardır. Bu məqsədlə meşə əkinləri aparılır. Burada ağaclar bir qədər sıx yerləşdirilir, 

torpağa az qulluq edilir və tez dayandırılır. Ağacın gövdəsinə isə dövri olaraq xidmət göstərilir. Qeyd etmək 

lazımdır ki, meyvə almaq məqsədilə salınmış bağlardakı  ağacların oduncağı da qiymətlidir, burada yoğun və 

çox hündür olmayan ağacların oduncağı mebel hazırlamaq üçün daha keyfiyyətli sayılır.  

Adi qozun yüksək dekorativliyi – iri, gözəl, günbəzşəkilli çətri onun şəhər və digər yaşayış məntəqələrinin 

yaşıllaşdırılması üçün çox əhəmiyyətlidir. Qoz ağacından yamacların bərkidilməsində  və eroziyaya qarşı 

mübarizədə istifadə olunur.  

Toxumla adi qozu 2 üsulla – tingliklərdə yetişdirilən hazır şitillərlə və toxumu daimi yerinə səpmək 

yolu ilə becərmək olar.  

Qoz ağaclıqları və bağları kifayət qədər münbit torpağı olan, qrunt suyu səthə yaxın yerləşməyən sahələrdə 

salınır. Müxtəlif tədqiqatçılar qoz bağları salarkən ağacların arasını 8 m-dən 20 m-ə  qədər götürməyi təklif 

edirlər.  

Sahə şırımlanıb səpin yeri müəyyənləşdirildikdən sonra eni və dərinliyi 40-50 sm olan çalalar qazılır. Sonra 

həmin çalalar yaxın sahədə olan münbit torpaqla doldurulur. Çalaların ortasında toxum səpmək üçün 7-8 sm 

dərinliyində yuvacıq düzəldilir. Təcrübələr göstərmişdir ki, hər yuvacığa 3 toxum səpmək məqsədəuyğundur. 

Bu zaman yüksək cücərti və bitiş alınır. Yuvacıqda toxumlar biri digərindən 10-15 sm aralı  səpilir. Yuxarıda 

qeyd edildiyi kimi, toxumlar yuvaya yanı üstə qoyulur.  

İlk illər  əsas qulluq işi torpağın yumşaldılmasından və alaq otlarından təmizlənməsindən ibarətdir. Cərgə 

aralarında bostan və yem bitkiləri (yonca və s.) yetişdirmək olar. Qozla birlikdə  fındıq da becərmək 

mümkündür. Bütün digər  əkinlər qoz ağaclarından 1 m aralı yerləşdirilməlidir. Torpağa qulluqla bərabər, 

bitkilərə  də xidmət edilməlidir. Bu xidmət ağacları  ştamplama və  çətrini formaya salmaqdan ibarətdir. Qoz 

ağaclarında ştampın formaya salınması ilk ildən başlanır. Birinci il şitilin gövdəsinin əsasında əmələ gələn yan 

tumurcuqlar və zoğlar kənar edilir. Birinci ilin avqust ayında və ya ikinci ilin erkən yazında yarpaqlar 

açılmamışdan, ikinci il isə keçən ildən qalan və yeni əmələ  gələn yan tumurcuqlar kənar edilir. Tumurcuqlar 

barmaqla qopardılır, zoğlar isə iti bıçaqla dibindən kəsilir.  İkinci il ştampa qulluq işi bütün vegetasiya dövrü 

davam etdirilir.  

Üç yaşında ağaclarda artıq  ştamplama başa çatdırılır.  Ştampın hündürlüyü və  çətrin başlanğıcı  ağacın 

böyümə sürətindən asılı olaraq 70-100sm və ya 1,5 m-ə qədər ola bilər. Dördüncü il bütün ağacların gövdəsinin 

ştampı formaya salınır və  çətir yaradılır. Lakin sonrakı illərdə  də  ağacın  ştampında  əmələ  gələn zoğların və 

tumurcuqların kənar edilməsi işi davam etdirilir. Bu iş erkən yazda (yarpaqlar açılmamış) və payızda (oktyabr-

da) aparılır.  

Qoz ağacının çətri ştamp hündürlüyündən başlanır. Ağacın gövdəsi 2 və ya 3 budağa ayrılır. Gövdə hər il 

böyüyərək yeni budaqlar yaradır, budaqlar isə yeni zoğlar əmələ gətirir. Beləliklə, çətir formalaşır.  

Əkin materialı, yəni şitil yetişdirmək üçün münbit torpağı olan sahədə tinglik salınır. Tinglik üçün ayrılan 

ərazidə torpaq payızda 30-40 sm dərinliyində  şumlanır, kultivasiya olunur və malalanır, sonra toxum səpilir. 

Səpin bir-birindən 50-60 sm aralı olan cərgələrdə aparılır. Cərgələrdə toxumların arası 10-15 sm götürülüb 7-9 

sm dərinliyinə basdırılır. 1 hektara 3000 kq toxum səpilir. Qoz toxumları torpağa başı aşağı, köndələninə səpilir.  

Tinglikdə torpaq müntəzəm olaraq yumşaldılır, alaqdan təmizlənir. Gələcəkdə şitillərin asan çıxarılmasını 

təmin etmək üçün yan köklərin yaxşı inkişaf etməsinə  şərait yaradılmalıdır. Bu məqsədlə  əsas (mil) köklər 

kəsilir. 

Tinglikdə şitillər 1 və ya 2 il qalır. Sonra isə daimi əkin yerinə və ya qələmlik sahəsinə köçürülür və orada 

şitillərin gövdəsinə və çətrinə düzgün forma verilir.  

Şitillər tinglikdən erkən yazda çıxarılır. Bu dövrdə çıxarılıb əkilən şitillərin inkişafı bir qədər ləngidiyindən 

erkən yaz şaxtalarına məruz qalmır.  Şitillər çıxarıldıqdan sonra gövdələri zədələnməməlidir, onların kökləri 

mümkün qədər aşağı hissədən kəsilməlidir ki, saxlanılan kökün uzunluğu 35 sm-dən kiçik olmasın.  

Qələmlik sahəsində  cərgələrin arası 1 m götürülür, cərgələrdə  şitillər 40-50 sm-dən bir əkilir. Burada 

şitillərə 2-3 il müddətində qulluq edilərək çətirlərinə forma verilir.  

 

306

Şitillər daimi yerinə köçürülərkən torpaq bağ salmaq qaydası ilə hazırlanır, yəni payızda 60-70 sm dərinliyində 

şumlanır, yazda isə kultivasiya olunub malalanır. Şitillər əkiləcək yerlər qabaqcadan qeyd olunur və çalalar hazırlanır. 

Bağ salarkən  şitillər tumurcuqlanmamışdan  əkilir. Cərgə  və  şitillərin arasında məsafə 8-10 m götürülür. Şitillər 

əkildikdən sonra hərəsinə 2-3 vedrə su verilir.  

Məlum olduğu kimi, qoz meşə ağacıdır və ondan istifadə edərək süni meşəliklər salmaq vacibdir. Qoz ağacı 

ilə qarışıq əkmək üçün elə ağac və kol cinsləri seçilməlidir ki, onlar boyca qozu ötüb keçməsin, torpağın səthinə 

yaxşı kölgə salsın. Bu cəhətdən cökə, alma, armud və fındıqdan istifadə etmək daha məqsədəuyğundur.  

Qozun meşə əkinləri kol və boyqovucu ağac cinsləri ilə qarışıq aparılır. Azərbaycan şəraitində birinci üsul 

daha yaxşı nəticə verir. Meşə əkinlərində cərgəarası məsafə 2 m, cərgədə ağacların arası 0,5-1,0 m götürülür.  

Qoz ağacları kol cinsləri ilə  də qarışıq  əkilir. Kol cinsi kimi fındıqdan istifadə etmək daha faydalıdır. 

Əkindən sonra 3-5 il müddətində ağacların gövdəsinin aşağı hissəsində əmələ gələn tumurcuq və zoğlar kənar 

edilir. Bu xidmət işi may və iyunda, ayda iki dəfə aparılmalıdır. Tumurcuq və zoğların kənar edilməsi ağacların 

tez böyüməsinə şərait yaradır. Qoz ağacının tez böyüməsi, geniş sıx çətri, uzunömürlülüyü, qiymətli oduncağı 

və dadlı meyvəsini nəzərə alaraq ondan tarlaqoruyucu meşə zolaqlarında istifadə edilməsi böyük əhəmiyyətə 

malikdir. Respublikamızda Kür-Araz ovalığında, Samur-Dəvəçi və  Lənkəran düzənlkilərində meşə zolaqları 

saldıqda qozu əsas ağac cinsi kimi götürmək məqsədəuyğundur.  

Yol kənarlarının yaşıllaşdırılmasında da adi qozdan geniş istifadə edilməlidir. Bu cəhətdən Qəbələ,  Şəki, 

Zaqatala-Laqodexi yolları boyu əkilən qoz xiyabanları  təqdirəlayiqdir. Bu təcrübədən respublikamızın başqa 

yollarının yaşıllaşdırılmasında da istifadə edilməlidir. Yol kənarlarında qoz ağacları yalnız gözəl dekorativ ağac 

olduğu üçün deyil, həm də qoruyucu xüsusiyyətlərinə görə əkilir. Onun güclü kök sistemi torpağı və yolu yuyu-

lub dağılmaqdan mühafizə edir, nəhəng çətirləri ilə küləyin sürətini zəiflədərək yayın qızmarında yolu 

kölgələndirir. Yolun iki tərəfi boyu bir cərgə əkilən qoz ağacları açıqlıqda olduğu üçün daha tez bar verməyə 

başlayır. Yol kənarı yaşıl zolaqlar bir neçə cərgədə  salına bilər. Belə halda cərgələrin arası 8-10 m götürülür.  

Adi qoz ilin bütün fəsillərində gözəldir. O, həm də uzunömürlü olub, bir neçə əsr yaşayır. Odur ki, ondan 

yaşıllaşdırma işlərində meşə parkların, parkların, xiyabanların yaradılmasında, küçələrdə və həyətyanı sahələrdə 

istifadə edilməsi məsləhətdir. Yüksək fitonsidli bu bitki havanın təmizlənməsində böyük rol oynayır.