MƏRKƏZİ Əliyeva Fatimə Elmar qızı

Sxem 1. Müasir dövrün qlobal problemləri 

 

Ən  vacib  məsələlərin  dairəsini  daraltmaq  üçün  onların  bəzilərini  daha  ətraflı 

nəzərdən keçirək. 

1.  Sülh  problemi  və  silahsızlaşdırma  XIX  əsrin  sonlarından  strateji 

təhlükəsizliyin  əsas  problemidir  və  İkinci  Dünya  müharibəsi  dəhşətindən 

sonra XX əsrdə silahlı qüvvələr və silahsızlaşdırma üzərində nəzarət var idi 

və  hələ  də  var  .  BMT  və  bəzi  başqa  beynəlxalq  təşkilatlar  bu  məsələnin 

nüvə,  konvensiya  və  bioloji  silahlar  kimi  üç  əsas    sahəsinə  nəzarət  etmək 

üçün addımlar atmışlar. Lakin problem ondan ibarətdir ki, silah istehsalı və 

satışını  məhdudlaşdıran  çoxsaylı  razılaşma  və  müqavilələrə  baxmayaraq, 

dünya  ictimaiyyəti  ümumi  silahsızlaşdırma  ilə  bağlı  ətraflı  bir  proqram 

hazırlamamışdır.    Müxtəlif  təşkilatların  statistikasına  görə,  2013-ci  ildə 

dünya  silah  xərcləri  1,75  trilyona  çatmışdır.  Eyni  zamanda  bu  məbləğin 

təxminən 50% -i ABŞ-ın payına düşür. 

2.  Ekologiya  problemi  -  texniki inqilabın  inkişafı, dünya  əhalisinin  böyüməsi, 

planetimizin  resurslarının  həddindən  artıq  istifadəsi  ciddi  ekoloji 

Siyasi problemlər: 

- sülhün qorunması və nüvə müharibəsinin 

qarşısının alınması; 

- silahlanma və silahsızlaşdırmanın 

məhdudlaşdırılması; 

- dünya ictimaiyyətinin inkişafının sabitliyi və s. 

İqtisadi problemlər: 

- enerji; 

- xammal; 

- ərzaq; 

- insan inkişafı; 

- Dünya Okeanı resurslarının inkişafı və istifadəsi 

problemləri; 

- kosmik fəzanın mənimsənilməsi və s. 

Ətraf mühit problemləri: 

- iqlimin qorunması; 

- ətraf mühitin katastrofik çirklənməsi; 

- qlobal istiləşmə; 

- ozon qatının məhv edilməsi; 

- bioloji müxtəlifliyin azaldılması; 

- təbii fəlakətlər və s. 

- kosmik fəzanın mənimsənilməsi və s.

 

Sosial problemlər: 

- demoqrafik problem; 

- yoxsulluğun və geriliyin aradan qaldırılması; 

- beynəlxalq münaqişələr; 

- terrorizm; 

- mədəniyyət, təhsil məsələləri 

- səhiyyə və s. 

Müasir dövrün qlobal problemləri 

 

16 

 

problemlərə və ekologiyanın yalnız yerli deyil, həm də dünya səviyyəsində 

pisləşməsinə səbəb olmuşdur [21, s.35] 

3.  Xammal  və  enerji  problemi  planetin  mineral  ehtiyatlarının  məhdud 

miqdarda  əsasını  təşkil  edən  qlobal  problemdir.  Bəzi  statistik  məlumatlara 

görə, yaxın gələcəkdə mövcud neft və qaz ehtiyatlarının tükənməsi və eləcə 

də  digər  mühüm  ehtiyatların  tükənməsi  baş  verəcək:  dəmir  və  mis  filizi, 

nikel, manqan, alüminium, xrom və s. 

4.  Demoqrafik  problem  -  bu  qlobal  problem  dünyanın  müxtəlif  bölgələrində 

fərqli dərəcədə özünü göstərən iki əsas amilə malikdir. Birincisi, demoqrafik 

bumdur,  daha  doğrusu,  dünyanın  bəzi  inkişaf  etməkdə  olan  dövlətlərində 

geometrik  inkişafda  əhalinin  artması.  İkincisi,  bu,  inkişaf  etmiş  Qərb 

ölkələrində  olduğu  kimi  əhalinin  demoqrafik  yaşlanmasına  görə,  diametrik 

baxımından əks hadisədir. Qeyd edək ki, əhalinin böyüməsi problem deyil, o 

dünyanın  bir  çox  regionlarında  inkişafın  geriləməsi  və  əvvəllər  qeyd 

olunduğu  kimi,  dünyanın  təbii  ehtiyatlarının  tükənməsi  ilə  əlaqədar  mənfi 

xarakter əldə edir. 

5.  Beynəlxalq  terrorizm    problemi.  Terrorizm  XIX  əsrin  sonundan  XX  əsrin 

əvvəllərinə  qədər  dünya  təzyiqinin  bir  qolu  kimi  tədricən  dünya 

çevrilməsinin ən qorxuducu alətlərindən birinə çevrilərək qlobal bir problem 

yaratdı.  Əgər  XX  əsrin  sonlarında  terrorizm  bəşəriyyətin  qlobal 

problemlərinə  daxil  edilmirdisə,  hazırda  terrorizm  dünyanın  bir  nömrəli 

problemi halına gəlmişdir [20, s.51]. 

6.  Yoxsulluq  problemi  ən  vacib  qlobal  problemlərdən  biridir.  Yoxsulluq,  ən 

sadə  və  ümumi  mənada  əhalinin  yaşayış  şəraitinin  yarıdan  çoxunu  təmin 

etmək  qabiliyyətinin  olmamasını  nəzərdə  tutur.  Ancaq  bu  mərhələdə 

yoxsulluğun  miqyası  yalnız  bəzi  bölgələrin  yerli  inkişafı  üçün  deyil,  eyni 

zamanda  dünya  üçün  böyük  təhlükə  ola  bilər.  Yoxsulluq  problemi  əsas 

qlobal problemlərdən biridir. 

7.  Şimal-Cənub  problemi  inkişaf  etmiş  və  inkişaf  etməkdə  olan  dövlətlər 

arasında iqtisadi  əlaqələr məsələsidir. Əslində, problem  əksər inkişaf etmiş 

 

17 

 

ölkələrin  dünyanın  iqtisadi  balanssızlığını  aradan  qaldırmaq  üçün  müxtəlif 

iqtisadi güzəştlər əldə edə bilməməsindən ibarətdir [18, s.32]. 

Özey (2001) İnsanlığı yaxından maraqlandıran müasir dünyada ortaya çıxan 

bu problemləri aşağıdakı kimi yekunlaşdırmışdır: 

  Ətraf mühit problemləri 

 Enerji problemi 

 İnsan  irqi,  etnik  qrup,  dil,  dini,  məzhəbi  və  cinsi  ayrı-seçkilik  kimi 

pozuntulardan yaranan problemlər 

 Quraqlıq və aclıq problemi 

 Əhali artımı 

 s və sərhəd mübahisələri 

 Müharibələr və silahlanma problemi 

 Su problemi 

 Şəhərləşmə problemləri 

 Terrorla əlaqədar problemlər 

 Həyat və sağlamlıq problemləri 

 İdarəetmə məsələləri. 

Özgen (2012) bu günki dünya problemlərini belə sıraladı: 

  Azlıqlar problemi 

  Miqrasiya və həyati nümunələr 

  Dil hüquqları məsələsi 

  Təbii fəlakət problemi 

  Dünya heyvandarlıq problemləri haqqında ümumi baxış 

  Dünyanın paradoksal problemi: Əhali 

  Bugünkü dünyada inanc problemləri 

  İnsan hüquqları məsələləri 

  Şəhərləşmə və şəhər planlaşdırma problemləri 

  Qlobal enerji problemi 

  Qlobal iqlim dəyişikliyi və çölləşmə 

  Müasir mənbəli dünya problemləri 

 

18 

 

  Risk cəmiyyəti: Media və məlumat 

  Sərhəd aşan su problemləri 

  Gender bərabərsizliyinin keçmişi və mövcudluğu 

  Beynəlxalq siyasət müstəvisinin aktual problemləri 

  Beynəlxalq su problemi 

  Ölkə iqtisadiyyatı və aclıq problemi 

  Yaşayış sahəsinin dağılması: Ekoloji problemlər 

  Yeni minillikdə təhsilin əsas problemləri 

  XXI əsrin əsas sağlamlıq problemləri 

  XXI əsrin əsas kənd təsərrüfatı problemləri 

Sayhan  və  Çamurcu  (2013)  araşdırmasında,  müasir  dünyanın  problemlərini 

aşağıdakı mövzularda qiymətləndirilmişdir: 

  Əhali problemləri (əhali artımı, yoxsulluq, aclıq, həddindən artıq istehlak 

və  həddindən  artıq  qidalanma,  işsizlik,  insan  hüquqlarının  pozulması 

[döyüşlər, işğallar və müstəmləkəçilik, soyqırım, işgəncə, edam, edam və 

pozuntular, qaçqın problemi, ərəb baharı], irqçilik və terror) 

  Qloballaşma və onun problemləri 

  Təbii  ehtiyatlar  və  məhdudluğu  (yer  altı  və  yer  üstü  qaynaqların 

məhdudluğu,  yer  altı  təbii  ehtiyatların  sürətlə  tükənməsi  və  ətraf 

problemi,  su  qaynaqları  problemləri,  meşə  qaynaqları  problemləri, 

torpaq qaynaqları problemləri, qatı tullantı problemi) 

  İqlim dəyişməsi (qlobal istiləşmə, istixana qazları və istixana təsiri) 

  Təbii  və  bəşəri  fəlakətlər  (zəlzələ,  tsunami,  vulkan,  eroziya,  epidemiya 

xəstəliklər,  böcək  istilaları,  meşə  yanğınları,  qırğınlar  və  soyqırımları, 

kütləvi qırğın silahları və təsirləri, partlayışlar, ətraf fəlakətləri) 

  Enerji  ehtiyacları  və  problemi  (qeyri-bərpa  edilən  enerji  mənbələri  ilə 

bərpa edilən enerji mənbələri problemi) 

  Siniflər  ümumiyyətlə  qiymətləndirildikdə  yaranan  problemlər;  ekoloji 

problemlər, təbii fəlakətlər, əhali ilə bağlı problemlər, siyasi problemlər 

və qloballaşma problemləri. 

 

19 

 

Son  dövrdə  reallaşan  məlumat  və  rabitə  texnologiyalarındakı  irəliləmə 

sayəsində  qloballaşma  prosesi  olduqca  sürətlənmişdir.  Texnologiya  və 

iqtisadiyyatdakı  inkişaflar,  sürətlə  inkişaf  edən  sənayeləri,  əkinçilikdə 

modernləşmə  və  urbanizasiya  kimi  bir  çox  inkişaf  dünyadakı  qaynaq-ehtiyac 

tarazlığını  alt-üst  edir  [22,  s.16].  Bu  baxımdan  baxıldığında  artan  əhali  və 

ehtiyaclar dünya üzərindəki təbii qaynaqlar üzərindəki təzyiqi artırmaqda və insan 

qaynaqlı bir çox problemin ortaya çıxmasına səbəb olmaqdadır. 

 

 

1.2. Qlobal problemlərin əsas yaranma səbəbləri 

Dünya iqtisadiyyatının indiki dövrünün xarakterik cəhətlərindən ən birincisi 

keyfiyyətcə  yeni  və  bir-birilə  sıx  münasibətdə  olan  qlobal  problemlərin  meydana 

gəlməyi  və  kəskinləşməyidir.  Onların  ortaya  çıxmağı  da  dünya  ictimaiyyəti  ilə 

bütün dövlətlərin diqqətini cəlb etməyi, istehsalın maddi əsasının genişlənməyi və 

dünya  əhalisinin  dayanmadan  artmağı  kimi  obyektiv  proseslə  əlaqəlidir. 

Kəskinləşməyinin  səbəbi  isə  yüksək  templə  sürətlənmiş  elmi  texniki  inqilabdır. 

Bunu  da  nəzərə  almaq  vacibdir  ki,elmi  texniki  inqilab  bütün  ölkələrdə  eyni 

templə,eyni  şəkildə  inkişaf  etmir.Bundan  əlavə,  dövlətlərin  bu  məsələyə 

münasibəti də fərqlidir. Elmi-texniki nailiyyətlərdən istehsalda istifadə edən zaman 

problemlərə  kompleks  əlaqələrin  olmaması  və  yaxud  da  imkanlı  ölkənin  başqa 

ölkələrdə  məhsuldar  qüvvələrin  inkişaf  etdirilməsi  şüarı  ilə  əks  nəticələri  nəzərə 

almadan  elmi-texniki  inqilabın  nailiyyətlərini  tətbiq  etməyi  son  olaraq  onları 

dünyada qlobal problemlərin yaranması və kəskinləşməyi müəllidlərinə çevirir [3, 

s.97].  

Beləliklə,  bir  və  bir  qrup  dövlətin  texniki  və  elmi  nailiyyətlərdən  doğru 

istifadə etməməyi bütün bəşəriyyət üçün problemlər əmələ gətirə bilər.  

Bu  və  başqa  səbəblər  ucbatından  dünyada  yaranan  qlobal  problemlərə 

xammal-mineral  ilə  enerji,ətraf  mühitin  mühafizəsi  ,  aclıqla  və  ən  qorxulu 

xəstəliklərlə  mübarizə,  faydalı  demoqrafik  siyasətin  işlənib  hazırlanmağı,  kosmos 

ilə  dünya  okeanının  mənimsənilməyi,  yeni  yaranmış  dövlətlərin  iqtisadi  və  elmi-

 

20 

 

texniki gərginliyinin aradan götürülməsi, sülh ilə beynəlxalq əməkdaşlığın bərqərar 

olub  möhkəmlənməyi,  sivilizasiyasını  məhv  etməyə  malik  qızğın  silahlanmanın 

dayandırılmağı,urbanizasiya prosesinin idarə edilməsi, planetin qlobal istilənməyi 

kimi başqa problemlər daxildir.  

Dünya nüvə münaqişəsinin qarşısının alınması, dünya və yerli müharibələrin 

qarşısının  alınması,  təbii  mühitin  qorunması,  bəşəriyyətin  enerji,  xammal,  ərzaq, 

təzə  su  ilə  etibarlı  təchizatı,  demoqrafik  proseslərin  idarə  olunması,  dünya 

okeanlarının  və  kosmosun  iqtisadi  inkişafı  kimi  problemlər  qlobal  problemlərin 

yaranma səbəbləridir.  

Qlobal problemlərin səbəbləri: 

• təbii sərvətlərin sərf edilməsində kəskin və çox vaxt əsası olmayan artım; 

•  istehsalın  ətraf  mühitə  mənfi  təsirləri,  insanların  ekoloji  şəraitinin 

pisləşməsi; 

•  sənayeləşmiş  və  inkişaf  etməkdə  olan  dövlətlər  arasında  sosial-iqtisadi 

inkişaf səviyyəsində qeyri-bərabərliyin artması; 

•  insan  sivilizasiyasının  mövcudluğunu  təhdid  edən  kütləvi  qırğın 

silahlarının yaradılması. 

Sülhün qorunması problemi 

Bütün tarixi dövrdə müharibələr cəmiyyətin inkişafında iz qoyurdular. Lakin 

müasir  dövrdə  dünyada  elə  bir  müharibə  təhlükəsi  yaranmışdır  ki,  əvvəllər  heç 

vaxt belə bir təhlükə olmamışdır. Müasir silahların yığılmış ehtiyatları bir neçə saat 

ərzində  milyonlarla  insanı  məhv  etməyə  qadirdir.  Qitələrarası  raketin 

buraxılmasından  bir  neçə  dəqiqə  keçir.  Beləliklə,  indi  artıq  bəşəriyyətin  məhv 

edilməsi riski var. 

Mütəxəssislərin  hesablamalarına  əsasən  müharibələr  dövründə  XVII  əsrdə 

3,3 milyon, XVIII əsrdə 5.4 milyon, XIX əsrdə - 5.7 milyon insan ölmüşdür. XX 

əsr Birinci Dünya müharibəsi illərində təxminən 20 milyon insan ölmüşdür. İkinci 

Dünya Müharibəsi 50 milyon insanın həyatını itirmişdir. Lakin dünyadakı vəziyyət 

bundan  sonra  da  sakit  deyildi:  planetin  bir  çox  regionlarına  yerli  müharibələr  və 

münaqişələr,  insan  ölümləri  mövcuddur.  Xoşbəxtlikdən,  nüvə  silahları  regional 

 

21 

 

münaqişələrdə  istifadə  edilməmişdir.  Ancaq  “nüvə  klubu”  üzvlərinin  sayının 

artması ilə bu təhdid qalır. 

Dünya hərbi xərcləri, bəşəriyyətin ən yoxsul yarısının gəlirlərini aşır. Bütün 

qiymətləndirmələrdə dünya ictimaiyyəti hazırda hərbi ehtiyacları üçün əvvəlkindən 

daha  çox  pul  xərcləyir.  Son  iki  və  ya  üç  onillik  ərzində  silah  ticarətinin  miqyası 

daim  artıbdır.  İnkişaf  etməkdə  olan  dövlətlərdə  silah  və  hərbi  texnika  idxalının 

dəyəri  digər  malların,  o  cümlədən  ərzaq  məhsullarının  idxalının  dəyərinə  kölgə 

saldı. 

Qlobal  problemlər  iqtisadiyyat,  siyasət,  mədəniyyət  və  s.  sahələrində 

məhsuldar  qüvvələrin  inkişafında  keyfiyyətli  dəyişikliklərin  nəticəsidir,  çünki 

onlar  yalnız  bir  elm  baxımından  izah  edilə  bilməz.  İnsanın  iqtisadi  fəaliyyəti  ilə 

şərtlənən bəzi təzahürlərini nəzərdən keçirək. 

İnsanlığı  qlobal  ziddiyyətlərə  gətirib  çıxaran  ən  vacib  səbəb,  ilk  növbədə, 

böyük istehsal gücünün yığılmasıdır. Bu, təbiətə təzyiq göstərdi və öz resurslarının 

tükənməsinə səbəb oldu. Əsrin əvvəlindən dünya əhalisi 3 dəfə, iqtisadi fəaliyyətin 

həcmi isə 20 dəfə artıb. Post-industrializmə keçid sosial məhsulun hədəfini dəyişdi. 

Maksimum  mənfəətin  arxasınca,  istehsalın  intensiv  inkişafına  keçid  struktur 

böhranları,  qeyri-bərabər  inkişaf,  münaqişənin  artması  ilə  müşayiət  olundu.  Bu, 

insanın özünü bioloji bir varlıq kimi təhlükə altına alan hərbi işlərdə bir sıçrayışa 

şərait yaratdı. [2, s.221] 

Qlobal  problemlərin  ağırlaşmasında  yer  elmi  və  texnoloji  inkişaf  xüsusi 

tutur.  Ətraf  mühitə  təsirinin  miqyası  bəşəriyyətin  inkişafı  tarixində  bənzərlik 

daşımır.  Təbii  mühit  yalnız  tullantı  məhsulları  ilə  deyil,  eyni  zamanda  təbii 

proseslərin  təsiri  altında  ayrılmayan  istehsal  fəaliyyətinin  tamamilə  yeni 

maddələrlə dərinləşmişdir. Ətraf mühitin çirklənməsi və tullantıların idarə edilməsi 

problemi (xüsusilə radioaktiv tullantılar) planetar bir hala gəlmişdir. 

Elmi-  texniqi  tərəqqi  bütün  sivilizasiyanın  maraqlarına  təsir  edən  bir  sıra 

digər  problemlərin  ortaya  çıxmasına  gətirib  çıxardı:  silah  yarışının 

məhdudlaşdırılması, kosmos ilə Dünya Okeanının mənimsənilməyi və s. [1,s.50] 

 

22 

 

Qlobal  problemlərin  xüsusiyyətləri  ondan  ibarətdir  ki,  bütün  dünya 

dövlətlərinin səyləri əsasında həll oluna bilər, ona görə ki, tamamilə bütün insanlar 

bəşəriyyətin  nüvə  fəlakətində  məhv  edilməsindən,  ətraf  mühitin  çirklənməsindən 

qaynaqlanan  xəstəliklərdən  və  s.  qorunmasında  maraqlıdırlar.  Bu  problemlərin 

birgə  həllini  tapmaq  bütün  xalqların  sağ  qalmasını  və  sivilizasiyanın  gələcək 

inkişafı imkanlarını təmin etmək deməkdir. 

Qlobal  problemlər  öz  əhəmiyyətinə  və  miqyasına  görə    ümumplanet 

xarakterinə  görə  fərqlənən,  onların  sosial  sistemindən,  iqtisadi  inkişaf 

səviyyəsindən və coğrafi mövqeyindən asılı olmayaraq bütün ölkələrin xalqlarının 

həyati  maraqları  ilə  bağlı  olan  müasir  dünyada  xüsusi  sosial  prosesləri  və 

fenomenləri təşkil edir. [3, s.318] 

Mənbəyinə  görə  qlobal  problemlər  insan  fəaliyyətinin  nəticəsidir, 

sivilizasiyaların  spontan  inkişafı,  mədəniyyət  mərkəzlərinin  və  periferiyalarının 

aradan  qaldırılması,  ölkələrin  və  bölgələrin  qeyri-bərabər  elmi,  texniki,  iqtisadi, 

sosial-siyasi və mədəni inkişafı ilə yaranır. 

Beləliklə,  bir  termonüvə  müharibəsi  təhlükəsi  problemi  özünümüdafiə 

məqsədi  ilə  silahlanma  yarışının  qurulmasını  stimullaşdıran  bir  qorxu  faktoru  ilə 

ortaya  çıxır.  Bu  problemin  həlli  digər  problemlərin  həlli  üçün  əlverişli  imkanlar 

yaradacaqdır. 

Onun həlli silah yarışına yönəldilən böyük vəsaitlərdən azad edəcəkdir. Bu 

problem də onun labüdlüyü baxımından prioritetdir (termonüvə müharibəsində nə 

qazanan  olacaq,  nə  də  zərər  çəkənlər  olacaq).  Silah  yarışını  dayandırmaq  üçün 

cəhdlər edilir, lakin indiyə qədər bu problem həldən uzaqdır. 

Ekoloji  problem  sənaye  cəmiyyətinin  ağılsız  və  kor-təbii  tələbatları  ilə 

yaranır. 

Elmi-texniki  tərəqqinin  nailiyyətlərindən  insanın  əsassız  istifadə  etməsi 

biosferin  bütün  sistemlərində  yüklənmələrin  artmasına  gətirib  çıxardı:  atmosfer, 

hidrosfer, litosfer, flora və fauna. 

Nəticədə hava, su, fauna və flora, ozon çuxurları, iqlim dəyişikliyi və s. baş 

verdi.  Ancaq  keçmiş  əsrlərdə  təbiət  özünü  bərpa  edirdisə,  onda  XX  əsrdə,  təbii 

 

23 

 

proseslərdə  insan  müdaxiləsi  o  qədər  güclü  idi  ki,  insan  və  təbiət,  təbiət  və 

cəmiyyət  arasındakı  münasibətdə  tarazlıq  pozulmuş  və  insan  yaşayış  mühitinin 

məhv edilməsi üçün təhlükə yaranmışdır. 

Müxtəlif  ölkələrin  inkişaf  səviyyəsi  arasında  bir  boşluq  var.  Dünya 

əhalisinin  xeyli hissəsi inkişaf  etməkdə olan dövlətlərdə  yaşayır.  Bu ölkələr təbii 

sərvətlərin  əhəmiyyətli  bir  ehtiyatına  malikdirlər,  lakin  dünyanın  ümumi 

məhsulunun  daha  kiçik  bir  hissəsini  istehsal  edirlər.  İqtisadi  cəhətdən  az  inkişaf 

etmək  yoxsulluq,  dözümsüzlük,  sosial  qeyri-sabitlik,  təcavüzkarlıq  yaradır.  Buna 

baxmayaraq, inkişaf etmiş ölkələr həyat səviyyəsini yüksək saxlamaq üçün inkişaf 

etməkdə olan ölkələri daimi iqtisadi və sosial geriləməsinə məhkum edərək onların 

resurslarından istifadəyə davam edirlər. Bu, qlobal qeyri-sabitlik və sosial gərginlik 

vəziyyətinə gətirib çıxarır. 

Bəşəriyyətin mədəni nailiyyətləri (doğumun ölümdən artıq artması) də mənfi 

bir  nəticəyə  səbəb  olur  -  biosferə  antropogen  təzyiq  artır.  Bu  təbii  ehtiyatların 

çatışmazlığına  gətirib  çıxarır.  Antropogen  təzyiqi  azaltmaq  üçün  elm  adamları 

depopulyasiya, əhali nəzarətini təklif edirlər. Bu mövzuda başqa fikirlər var. 

 

 

1.3. Qlobal problemlərin hüquqi mexanizmləri və beynəlxalq tənzimləyici 

institutlar 

Dünyanın müxtəlif yerlərində yaşayan insanlar insanlığı maraqlandıran bəzi 

problemlərə  malikdirlər  və  çox  vaxt    problemlər  fərqli  olmasına  baxmayaraq  hər 

kəs  tərəfindən nəzərdən keçirilməlidir və  fəaliyyət  göstərməlidir. Bəzi  beynəlxalq 

təşkilatlar bu problemləri öyrənmək və onları həll etmək üzrə mövcuddur.  

  İnsan Hüquqları Məhkəməsi  

  Greenpeace  

  Dünya Sağlamlıq Təşkilatı  

  Birləşmiş Millətlər Təşkilatı 

  Beynəlxalq Təbiət Qoruma Dərnəyi  

 

24 

 

Bu  təşkilatlar,  müharibə,  qlobal  istiləşmə,  enerji  təchizatı,  quraqlıq  və  s. 

Kimi müxtəlif mövzularda həll tapmağa çalışır. Son zamanlarda müzakirə olunan 

ən  mühüm  qlobal  problem  qlobal  istiləşmədir.  Qurulan  komissiyalarda  bu 

məsələlər üzrə tədbirlər görülür və danışıqlar aparılır. [22, s.19] 

Qlobal  iqtisadi  problemləri  həll  etmək  məqsədilə  1968  -  ci  ildə  “Roma 

Klubu” yaradılıbdır. Həmin kluba 30 dövlətin 100 - dən çox elmi - ictimai xadimi 

ilə  işgüzar  alimləri  daxildir.  Roma  klubu  alimlərinin  fikrinə  görə    qlobal 

problemlər  adamın  təbiətdən  lap  qəddarcasına  istifadə  etməyinin,  ETT  -  nin  lap 

artıq  mənfəət  götürmək  məqsədlərinə  tabe  olunmağının,  ekoloji  tarazlığın 

pozulmağının, ictimai  inkişafa kortəbilik  ilə  təsərrüfat quruculuğunda  pozğunluq, 

uzun  müddət  davam  edən  müstəmləkəçilik  siyasətinin  hərbiləşməsinin  və  s 

nəticəsidir.  Bir  sözlə,  müasir  dövrün  qlobal  problemləri  -  XX  əsrin  ikinci 

yarsındakı  sosial  -  iqtisadi  inkişafı  ilə  elmi-texniki  tərəqqinin  kortəbiiliyi  ilə 

bərabərsizliyinin təbii tarixi nəticəsidir. 

Sivilizasiyanın  qlobal  iqtisadi  problemləri  ətraf  mühitin  qorunmağı,  təbii 

ehtiyyatların  doğru  və  əhəmiyyətli  istifadəsi  və  bərpa    edilməsi  üzrə  kompleks 

tədbirlərin  işlənib  hazırlanmağını  tələb  edir.  Belə  qlobal  iqtisadi  problemlər 

beynəlxalq  miqyasda  olan  dövlətlərarası  münasibətlər  səviyyəsində  həll 

edilməlidir.  XX  əsrin  axırı  bəşəriyyətin  başını  müəyyən  təhlükələr  alıbdır.  Ancaq 

dövlətlər,  millətlər  ilə  xalqların  səyi  sayəsində  beynəlxalq  aləmdə  sülhü  qoruyub 

saxlamaq sahəsində xeyli işlər görülmüşdür, sülh qüvvələrinin potensialını artıbdır. 

Həmin  potensial  sülhün  qorunub  saxlanmağında,  sürətlə  silahlanmanın 

dayandırılmağında həyata marağı qalan Avropa, Asiya, Afrika və Latın Amerikası 

dövlətlərinin  xeyli  hissəsi  siyasətdir.  Sülh  məqsədiylə  törətdiyi  təhlükə  nə  qədər 

böyük olsa belə, qarşısıalınmaz dünya müharibəsi labüdlüyü yoxdur. Müharibənin 

qarşısını  almaq,  bəşəriyyəti  fəlakətdən  qorumaq  olar.  .  İndi  dünyanın  170  yaxın 

ölkəsi  nüvə  silahını  yaymamaq  haqda  beynəlxalq  anlaşmaya  qoşulubdur.  Buna 

nəzarət  ilə  məqsədlərdə  istifadə  üçün  nüvə  tədqiqatlarının  nəzarətini  Beynəlxalq 

Atom Enerjisi Agentliyinə həvalə etmişdir. [18, s.59] 

 

25 

 

BAEA  BMT  –  dən  aslı  və  tabe  mütəxəssis  vahidi  olaraq  fəaliyyət  göstərir. 

Bundan əlavə nüvə silahına sahib olmayan, ancaq lazımi texnoloji avadanlığa sahib 

olan  Almaniya  ilə  Yaponiyanın  “Nüvə  Klubu”na  daxil  olunması  vacib 

məsələlərdən biri sayılır. 

XXI  əsrin  başlanğıc  illərinə  olan  məlumata  əsasən,  yoxsulluq  dünya 

ölkələrinin  2/3  hissəsini  əhatə  etmiş  problem  olubdur.  Bütövlükdə  dünyada  1,2 

milyarda  yaxın  adam  yoxsulluqdan  əziyyət  çəkir,  təxminən  2  milyard  adamın 

gündəlik gəliri isə bir dollardan azdır. Əlbəttə ki, bütün bunlar dünya ölkələri üzrə 

gəlirlərin ədalətsiz bölgüsü ilə əlaqlidir. Buna görə də, indi əksər dünya ölkələrinin 

əsas  məqsədi  olan  davamlı  inkişafa  keçidin  də  birinci  tələbi,  məhz  gəlirlərin 

ədalətli bölgüsünü etməkdir.Belə ki, XX əsrin 90-cı illərindən etibarən yoxsulluq 

ilə onun  azaldılmağı dünyada  ümumbəşəri  bir  problemə  çevrilərək, cəmiyyəti  lap 

çox  narahat  etməyə  başlayıbdır.  Buna  görə  ki,  dünyanın  bir  çox  dövlətlərində 

yoxsulluq  həddinin  çox  olması  bir  sıra  yoluxucu  xəstəliklər  ilə  cəmiyyətin 

inkişafına  əngəl  olan  başqa  halların  yaranmağına  səbəb  yaradır.  Bunun  üçün  də, 

inkişaf etmiş dünya dövlətləri 1992-ci ildə Rio-de-Janeyro şəhərində ətraf mühit və 

inkişaf  üzrə  keçirilmiş  Ümumdünya  Sammitində  yoxsulluğun  azaldılmağı 

probleminə  ayrıca  diqqətlə  yanaşaraq,  onu  davamlı  iqtisadi  fəaliyyətin  həlledici 

amili ilə başlıca məqsədi hesab etmişlər. Bu isə davamlı inkişafın təmin  edilməsi 

və  yoxsulluğun  azaldılmağı  promlemlərinin  bir-biri  ilə  sıx  əlaqəli  olduğunu 

yenidən  sübut  edir.  Demək  olar  ki,  Rio  Sammitində  qəbul    olunmuş  “XXI    ərin  

Gündəliyi”  sənədində  sosial,  iqtisadi  və  ekoloji  davamlı  inkişafı  qazanmaq  üçün  

yoxsulluqun  azaldılmağı  zərurəti  ayrıca  qeyd  olunmuşdur.Həmçinin,  davamlı 

inkişafın  təmin  olunması  da  yoxsulluğun  aradan  qaldırılmağı  baxınından  vacib 

əhəmiyyət  kəsb  etməkdədir.  Davamlı  inkişafın  təmin  olunması  ilə  yoxsulluğun 

aradan  qaldırılması  yönündə  1992-ci  il  Rio-  de-Janeyro  şəhərində  start  götürən 

müzakirələr  sonrakı  illərdə  də  müxtəlif  tədqiqatçıların  və  konfransların  əsas 

müzakirə  obyektinə  çevrildi.  Rio-dan  sonra  1995-ci  ildə  BMT-nin  sosial-iqtisadi 

inkişafa həsr olunmuş Kopenhagen  Zirvə toplantısında yoxsulluq, işsizlik və s. bu 

kimi sosial bəlaların aradan qaldırılması problemləri geniş müzakirə edilmişdir. Ilk 

 

26 

 

dəfə  olaraq,  Kopenhagen  konfransı  yoxsulluqla  mübarizəni  dünya  dövlətləri 

qarşısında  duran  mühüm  problemlərdən    biri  olduğunu  elan  etmiş  və  davamlı 

iqtisadi  inkişafı  əldə  etmək  üçün  yoxsulluqla    mübarizənin  yeni  yollarını  təklif 

etmişdir.  Eyni  zamanda,  yoxsulluqla  mübarizə,  tədricən,  bütün  dünyanı  narahat 

edən qlobal problemə çevrildi. Artıq 2000-si ilin sentyabrında BMT -nin təşəbbüsü 

ilə  keçirilən  və  147  ölkənin  iştirak  etdiyi  “Minilliyin  Forumu”nda  yoxsulluğun 

azaldılması probleminə ciddi diqqət yetirilmiş və bu davamlı iqtisadi inkişafa nail 

olmağın əsas şərti kimi qəbul edilmişdir . Müasir dünyaya sürətli inteqrasiya etmiş, 

daimi  beynəlxalq  sənədlərin  tələblərinə  hörmətlə  yanaşan,  mütəmadi  şəkildə 

beynəlxalq  təcrübədən  yararlanmış  ölkəmizdə  də  yoxsulluqla  mübarizə  iqtisadi 

islahatların  başlıca  məqsədinə  çevrilibdir.  Nüfuzlu  beynəlxalq  təşkilatların  qəbul 

etdiyi  sənədlərdə  və  Beynəlxalq  tədbirlərdə  yoxsulluğun  azaldılması  ilə  əlaqədar 

irəli sürülən  tövsiyyələri  nəzərə  alan  Azərbaycan Respubikasında  yoxsulluğun  

azaldılmağı    sahəsində    Dövlət  Proqramı,  hələ  2001-ci  ildə  hazırlamışdır.  2003-

2005-ci  illəri  əhatə  edən  proqramda  Azərbaycan  Respublikasında  yoxsulluğun 

azaldılmağı  yönündə  həyata  keçiriləcək  işlər  öz  əksini  tapmışdır.    Yoxsulluğun 

azaldılması  istiqamətində  görülən  tədbirlər  tezliklə  öz  müsbət  nəticələrini  verdi. 

Çox  keçmədi  ki,  Azərbaycanda  yoxsulluğun  azaldılması  istiqamətində  Proqram 

əsasında görülən tədbirlər öz bəhrəsini verdi və ölkədə yoxsulluq səviyyəsi 2003-

cü ildəki 49 faiz səviyyəsindən 2007-ci ildəki 15,8 faiz səviyyəsinə qədər dəyişdi. 

Bütün  bunlarla  yanaşı,  nüfuzlu  beynəlxalq  təşkilatların  irəli  sürdüyü  tələblər  və 

qəbul  etdikləri  sənədlər  ilə  tanış  olduqda  aydın  olur  ki,  yoxsulluğun  azaldılması 

təkcə  əhalinin  pul  gəlirlərinin  artması  və  onların  ərzaqla  təminatının 

yaxşılaşdırılmasından  ibarət  deyil.  Bütün  beynəlxalq  sənədlərdə  yoxsulluğun  

azaldılmağı  irəli  sürülən  zaman  davamlı  inkişafın  sosial-iqtisadi  təlimatı  nəzərdə 

tutulmaqdadır.  Belə  ki,  cəmiyyətin  layiqli  və  davamlı  həyat  fəaliyyətinin  təmin 

olunması  ölkədə  yoxsulluğun  azaldılmağı  və  tamamilə  ləğv  olunması  ilə 

bağlıdır.Nəticədə,    yoxsulluğun  aradan  qaldırılmağı  geniş  məna  kəsb  etməkdədir 

və  çoxcəhətli  sosial  problemlərin  həll  olunmasından  asılıdır.  Bu  cəhətdən  də, 

yoxsulluğun  azaldılmağı  dedikdə,    vətəndaşların  istehsal  ehtiyatlarından  eyni 

 

27 

 

zamanda, torpaq və su ehtiyatlarından normal şəkildə istifadə etməyi, məşğulluğun 

faydalı təmini, maddi rifaha nail olunmağı, müasir səviyyədə təhsil almağı, səhiyyə 

xidmətindən  normal  istifadə  etməyi,    kommunal  və  məişət  xidmətlərinə  olan 

ehtiyacın ödənilməyi, sağlam ətraf  mühitdə  yaşama hüququnun təmin olunmasə 

və  s.  problemlərin  həlli  nəzərdə  tutulmaqdadır.    Yoxsulluğun  azaldılmağı  ilə 

davamlı  inkişafın  təmin  olunmasında  əsas  prioritetlərdən  biri  də  işsizlərin  sosial 

müdafiəsidir.  Əməkqabiliyyətli  insanların  məşğulluğunun  təmin  edilməsi 

məqsədilə  yeni  iş  yerlərinin  yaradılması  qarşıda  duran  ümdə  vəzifələrdən  biridir. 

Inkişaf etmiş dövlətlərin təcrübəsindən aydın olur ki, səmərəli məşğulluğun təmin 

edilməsi  və  əmək  bazarı  siyasətini  mütəmadi  olaraq  təkmilləşdirmək  üçün  işçi 

qüvvəsinin  müntəzəm  monitorinqinin  həyata  keçirilməsi  və  yeni  iş  yerlərinin 

monitorinqin  nəticələriylə  uzlaşdırılaraq  yaradılması  daha  məqsədəuyğundur.   

Yuxarıda  qeyd  edilıdiyi  kimi,  davamlı  inkişafın  təmin  edilməsi  və  yoxsulluğun 

azaldılmağı  bir-birini  tamamlamış  ayrılmaz  proseslərdir.  Bunların  hamısı  istər 

davamlı  inkişafa,  istərsə  də  yoxsulluğun  azaldılmağına  dair  qəbul  olunan 

beynəlxalq sənədlər də təsdiq etməkdədir. Hələ 1992-ci ildə BMT-nin təşkilatçılığı 

ilə Rio - de Janeyro şəhərində keçirilən konfransda iştirakçı dünya dövlətləri belə 

bir  yekdil  fikrə  gəlmişdilər  ki,  ətraf  mühitin  qorunması,  sosial-iqtisadi  inkişafı 

təmin  edən  islahatların  həyata  keçirilməsi  və  yoxsulluğun  azaldılması  davamlı 

inkişafın əsas şərtidir. [17, s.63] 

Dünyada  ərzaq  və  kənd  təsərrüfatı  malları  məsələsi  ilə  məşğul  olan  ən  iri 

beynəlxalq təşkilat - FAO (ərzaq və kənd təsərrüfatı təşkilatı) hesab olunur. Həmin 

təşkilat  1945-ci  ildə  yaradılıbdır  (mərkəzi  Romadadır).  Sözügedən  təşkilata  174 

dövlət  və  Aİ  dövlətləri  aiddir.  Beş  ərazi  şöbəsi  mövcuddur:  Afrika  üzrə;  Asiya-

Sakit okean ərazisi üzrə; Avropa; Latın Amerikası: Karib hövzəsi və Yaxın Şərq 

üzrə. Həmin təşkilat adətən öz üzvlərinin üzvlük haqqı hesabına maliyyələşdirmə 

edir. 

BMT-nin  spesifik  təşkilatı  olan  FAO  əhalinin  təmin  edilməsi  haqda 

məlumat  yığır,  inkişaf  etməkdə  olan  dövlətlərə  ərzaq  köməkliyi  edilməsini  ilə 

kənd  təsərrüfatının  inkişafına  yardım  edilməsini  həyata  keçirir  və  ayrı-ayrı 

 

28 

 

texniki yardım layihələri hazırlamaqdadır. 

1967-ci  ildən  FAO  sistemində  sənayenin  əlaqələndirilməsi  proqramı 

fəaliyyət  göstərir.  Bu  proqramda  yüzdən  artıq  kənd  təsərrüfatı  biznesi  birliyi 

iştirak edir. 

Ərzaq məsələsinin işlənilib hazırlanmasında başqa beynəlxalq təşkilatların 

də  böyük  rolu  vardır.  1974-ci  ildə  Ümumdünya  Ərzaq  Şurası 

yaradılmışdır.Həmin şura dünya miqyasında ərzağın durumunu izləyir və lazımı 

olan  ölkələrə  yardım  edilməsini  təşkil  etməkdədir.  Təməli  1963-cü  ildən 

qoyulmuş  həmin  təşkilat  (qərargahı  Romadadır  -  İtaliya)  ümümdünya  ərzaq 

proqramı təşkilatı olaraq fəaliyyətdədir. Fəaliyyətə başladığı zamandan 1000-dən 

çox  inkişaf  layihəsinə  kömək  etmiş,  1200-dən  artıq  fövqəladə  əməliyyatlarda 

ərzaq yardımı vasitəsi ilə iştirak etmişdir. 

Bu təşkilat 1993-cü ilin axırlarından Azərbaycana fövqəladə ərzaq yardımı 

proqramına  başlamışdır.  Son  10  ildə  respublikaya  65  mln.  dollar  həcmində 

müxtəlif  çeşidli  90  min  ton  ərzaq  məhsulları  gətirilmişdir.  Yardımın  davam 

etdirilməsi  barədə  ardıcıl  layihələr  qəbul  edilir.  Belə  ki,  200  min  qaçqın  və 

köçkünə yardım edilməsi barədə 1999-cu ildə, 2002-ci ildə yardım barədə 2003-

2005-ci illərdə 145500 nəfəri əhatə edən yeni layihə qəbul edilmişdir. 

1977-ci  ildən  kənd  təsərrüfatının  inkişafına  əsasən  Beynəlxalq  Fond 

(İFAD)  inkişaf  etməkdə  olan  dövlətlərin  ərzaq  vəziyyətinin  yaxşılaşdırılmağına 

köməklik  edir  (1976-cı  ildə  yaradılıbdır).  Həmin  təşkilat  1978-ci  ildən 

kreditləşdirmə edir. Həmin fond 160 ölkədən ibarətdir. Bundan: