Методическое пособие для учителя 6 мет о диче ск ое пособие для учите
Canlı orqanizmlərin əsas xüsusiyyətləri
Yüklə 3,7 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
3. Canlı orqanizmlərin əsas xüsusiyyətləri · Canlı orqanizmləri cansızlardan fərqləndirən hansı əlamətlər var? 1 Şəkillərdə hansı hadisələr əks olunmuşdur? Onların orqanizm üçün əhə- miyyətini dəftərinizə köçürdüyünüz cədvəlin uyğun sütunlarında qeyd edin. 1 3 5 Canlılar üçün əhəmiyyəti Şəkillərdə təsvir olunan hadisə № 1 2 ... Canlıların əksəriyyəti h ceyrələrdən təşkil olunmuşdur. Hü- ceyrə – canlıların ən kiçik quruluş vahididir. Hüceyrələr birləşərək toxumaları, toxumalar isə orqanları əmələ gətirir. Orqanlardan – orqanlar sistemi yaranır. Bütün bunlar isə tam orqanizmi təşkil edir. ü 1 1 15 14 BİOLOGİYA CANLI ORQANİZMLƏRİ ÖYRƏNƏN ELMDİR / Biologiyanın tədqiqat obyektləri 2 Bitki və heyvanlarda maddələr mübadiləsi Canlı orqanizmlərinquruluş səviyyələri 4 Heyvanlar Bitkilər 6 İşıq LAYİHƏ O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n Canlılar mühitdə __ etməklə yerlərini dəyişir, ət- raf mühitdə baş verən dəyişikliklərə __ yolu ilə cavab verir. Onların bədəninə __ nəticəsində daim qida maddələri daxil olur və parçalanma məhsul- ları çıxarılır, __ sayəsində öz irsi xüsusiyyətlə- rini nəslə verir və yeni fərdlər meydana gəlir. 2. “Böyümə və inkişaf”, “qidalanma”, “tənəffüs”, “çoxalma”, “hərəkət” sözlərindən istifadə edərək qısa mətn tərtib edin. Çalışın ki, mətndə bu proseslərin bir-biri ilə əlaqəli olması əksini tapsın. 1. Cədvəli dəftərinizə köçürüb doldurun. N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z Canlı orqanizmin əsas xüsusiyyətləri Qidalanma Tənəffüs Hərəkət Qıcıqlanma Çoxalma Bitkilərdə Heyvanlarda 17 16 4. Canlıların təsnifatı Canlıların təsnifatı. Canlıların öyrənilməsini asanlaşdırmaq üçün bioloqlar onları ümumi əlamətlərinə görə qruplara bölürlər. Canlıların müxtəlifliyini öyrənən elm sistematika adlanır. Təsni- fatın ən kiçik vahidi növd r. ü K.Linney hər bir növ lif olunan ə ə ə familiaris” – ev itinin latınca adıdır. Bunlardan birinci söz – orqaniz- min hansı cinsə, ikinci söz isə birinci ilə birlikdə hansı növə mənsub olduğunu bildirir. ü adlandırmaq üçün sələfləri tərəfindən tək- ikiqat latın adlarını elmə daxil etmişdir; m s l n, “Canis Yer üzərində yaşayış mühitinə, həyat tərzinə, quruluşuna görə fərqlənən çoxlu canlı yaşayır. Bu canlıları qruplaşdırmaq prob- lemi hələ qədim dövrlərdən alimləri maraqlandırırdı. Əvvəllər on- ları insan üçün faydalı və ya zərərli olmalarına görə qruplaş- dırırdılar. Məsələn, bitkiləri qruplaşdırarkən onların zəhərli və ya müalicəvi xüsusiyyətləri, heyvanların isə vəhşi və ya ev hey- vanları olması prinsipi əsas götürülürdü. · İlk elmi təsnifat sistemi İsveç alimi K.Linneyə məxsus- dur. O, təsnifat vahidi kimi növü əsas götürmüşdür. Karl Linney (1707–1778) · Sizcə, Yer üzərində yaşayan canlı orqanizmləri hansı əlamətlə- rinə görə qruplaşdırmaq olar? · Orqanizmlər arasında qohumluq əlaqələri mövcuddurmu? Bilirsinizmi? Bilirsinizmi? Eyni növdən olan canlılar quruluşuna, irsi xüsu- siyyətlərinə, davranışına, yaşayış mühitinə görə bir-birinə oxşar olur və adətən bir-biri ilə sərbəst çarpazlaşaraq döllü nəsil verir. Çoxalma Maddələr mübadiləsi Hərəkət Qıcıqlanma 1 1 BİOLOGİYA CANLI ORQANİZMLƏRİ ÖYRƏNƏN ELMDİR / Biologiyanın tədqiqat obyektləri 1 Orqanizmləri təlif xüsusiyyət- lərinə görə qruplaş- dırın və qrupların adını dəftərinizdə yazın. müx- Dərsin əvvəlində verilmiş cədvələ bir sütun artırmaqla onu tamamlayın. Şəkillərdə təsvir olunan hadisə Xüsusiyyəti 1 Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e Canlılar üçün əhəmiyyəti ... № Bilirsinizmi? Bilirsinizmi? Canlının əsas əlamətləri: böyümə və inkişaf hərəkətlilik qıcığa cavabvermə çoxalma maddələr mübadiləsi (qidalanma, tənəffüs, ifrazat). · · · · · olmasa da, onların hərəkəti çox yavaş və hissolunmaz dərəcədə olur. Bitkilər günəş şüalarını tutmaq üçün yarpaqlarını hərəkət etdirir və gövdələrini işığa çıxarır. Orqanizmlər ətraf mühitdə baş verən bütün dəyişikliklərə cavab verirlər. Bu xüsusiyyət – qıcıqlanma adlanır. LAYİHƏ O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n Canlılar mühitdə __ etməklə yerlərini dəyişir, ət- raf mühitdə baş verən dəyişikliklərə __ yolu ilə cavab verir. Onların bədəninə __ nəticəsində daim qida maddələri daxil olur və parçalanma məhsul- ları çıxarılır, __ sayəsində öz irsi xüsusiyyətlə- rini nəslə verir və yeni fərdlər meydana gəlir. 2. “Böyümə və inkişaf”, “qidalanma”, “tənəffüs”, “çoxalma”, “hərəkət” sözlərindən istifadə edərək qısa mətn tərtib edin. Çalışın ki, mətndə bu proseslərin bir-biri ilə əlaqəli olması əksini tapsın. 1. Cədvəli dəftərinizə köçürüb doldurun. N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z Canlı orqanizmin əsas xüsusiyyətləri Qidalanma Tənəffüs Hərəkət Qıcıqlanma Çoxalma Bitkilərdə Heyvanlarda 17 16 4. Canlıların təsnifatı Canlıların təsnifatı. Canlıların öyrənilməsini asanlaşdırmaq üçün bioloqlar onları ümumi əlamətlərinə görə qruplara bölürlər. Canlıların müxtəlifliyini öyrənən elm sistematika adlanır. Təsni- fatın ən kiçik vahidi növd r. ü K.Linney hər bir növ lif olunan ə ə ə familiaris” – ev itinin latınca adıdır. Bunlardan birinci söz – orqaniz- min hansı cinsə, ikinci söz isə birinci ilə birlikdə hansı növə mənsub olduğunu bildirir. ü adlandırmaq üçün sələfləri tərəfindən tək- ikiqat latın adlarını elmə daxil etmişdir; m s l n, “Canis Yer üzərində yaşayış mühitinə, həyat tərzinə, quruluşuna görə fərqlənən çoxlu canlı yaşayır. Bu canlıları qruplaşdırmaq prob- lemi hələ qədim dövrlərdən alimləri maraqlandırırdı. Əvvəllər on- ları insan üçün faydalı və ya zərərli olmalarına görə qruplaş- dırırdılar. Məsələn, bitkiləri qruplaşdırarkən onların zəhərli və ya müalicəvi xüsusiyyətləri, heyvanların isə vəhşi və ya ev hey- vanları olması prinsipi əsas götürülürdü. · İlk elmi təsnifat sistemi İsveç alimi K.Linneyə məxsus- dur. O, təsnifat vahidi kimi növü əsas götürmüşdür. Karl Linney (1707–1778) · Sizcə, Yer üzərində yaşayan canlı orqanizmləri hansı əlamətlə- rinə görə qruplaşdırmaq olar? · Orqanizmlər arasında qohumluq əlaqələri mövcuddurmu? Bilirsinizmi? Bilirsinizmi? Eyni növdən olan canlılar quruluşuna, irsi xüsu- siyyətlərinə, davranışına, yaşayış mühitinə görə bir-birinə oxşar olur və adətən bir-biri ilə sərbəst çarpazlaşaraq döllü nəsil verir. Çoxalma Maddələr mübadiləsi Hərəkət Qıcıqlanma 1 1 BİOLOGİYA CANLI ORQANİZMLƏRİ ÖYRƏNƏN ELMDİR / Biologiyanın tədqiqat obyektləri 1 Orqanizmləri təlif xüsusiyyət- lərinə görə qruplaş- dırın və qrupların adını dəftərinizdə yazın. müx- Dərsin əvvəlində verilmiş cədvələ bir sütun artırmaqla onu tamamlayın. Şəkillərdə təsvir olunan hadisə Xüsusiyyəti 1 Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e Canlılar üçün əhəmiyyəti ... № Bilirsinizmi? Bilirsinizmi? Canlının əsas əlamətləri: böyümə və inkişaf hərəkətlilik qıcığa cavabvermə çoxalma maddələr mübadiləsi (qidalanma, tənəffüs, ifrazat). · · · · · olmasa da, onların hərəkəti çox yavaş və hissolunmaz dərəcədə olur. Bitkilər günəş şüalarını tutmaq üçün yarpaqlarını hərəkət etdirir və gövdələrini işığa çıxarır. Orqanizmlər ətraf mühitdə baş verən bütün dəyişikliklərə cavab verirlər. Bu xüsusiyyət – qıcıqlanma adlanır. LAYİHƏ Oxşar növlər cinslərdə birləşdirilir. Oxşar cinslər fəsilələrdə, fəsi- lələr isə dəstələrdə (heyvanlarda) və sıralarda (bitkilərdə) yerləş- dirilir. Oxşar dəstələr siniflərdə, siniflər tiplərdə (heyvanlarda) və şöbə- lərdə (bitkilərdə), onlar isə öz növbəsində aləmdə qruplaşdırılır. Canlı orqanizmləri, əsasən, 4 böyük aləmə – bakteriyalar, göbələk- lər, bitkilər və heyvanlara ayırırlar. Orqanizmlərin qruplaşdırılması ixtiyari olmayıb elmi mənbələrə əsaslanır. Müasir sistematikada canlıların mənşəyi, quruluş xüsu- siyyətləri və qohumluq əlaqələri əsas götürülür. Təsnifat siste- mində canlılar sadədən (ibtidaidən) mürəkkəbə (aliyə) doğru yerləş- dirilir. Bu isə Yer üzərində canlılar aləminin tarixi inkişafını əks etdirir. Canlı orqanizmlərin əhəmiyyəti. Canlıların iştirakı olmadan Yer üzərində həyatın mövcudluğu mümkün deyil. Belə ki, bitkilər karbon qazını udaraq havanı canlıların tənəffüsü üçün zəruri olan oksigenlə zənginləşdirir və planetin qaz tərkibinin sabit saxlanıl- masında iştirak edir. Bitkilərin yaratdığı üzvi maddələr heyvan- ların qidasını, onlar isə öz növbəsində yırtıcı heyvanların qidasını təşkil edirlər. Bu orqanizmlər məhv olduqdan sonra onların qalıq- larının bakteriya və göbələklərin təsirindən çürüməsi nəticəsində torpaq çürüntü ilə zənginləşir və yeni torpaq qatı yaranır. Ölmüş orqanizmlərin qalıqlarının çürüməsi zamanı yaranan mineral mad- dələr yenidən bitkilər tərəfindən mənimsənilir. 19 18 1. Cədvəli dəftərinizə çəkərək doldurun. Oxşar növlər __ birləşdirilir. Oxşar cinslər __, fəsilələr isə __ (heyvanlarda) və __ (bitkilərdə) yerləşdirilir. Oxşar dəstələr __, siniflər __ (heyvanlarda) və __ (bitkilərdə), onlar isə öz növbəsində __ qruplaşdırılır. Canlıların təsnifatını __ öyrənir. N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z Təbiətdə İnsanın həyatında Bitkilərin əhəmiyyəti Heyvanların əhəmiyyəti O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n 1. Şəkillərə baxaraq canlıların hansı aləmə daxil olduğunu təyin edin. Verilmiş mətndə hansı aləmlərin nümayəndələrindən söhbət açılır? Nöqtələrin yerinə aləmin adını yazın. Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e 2. Bitki və heyvanların oxşar və fərqli cəhətlərini cədvəldə qeyd edin : ... növ müxtəlifliyinə görə zəngin canlılar aləmidir. Demək olar ki, bü- tün nümayəndələri hazır üzvi maddələrlə qidalanır. Bu xüsusiyyət onları ... fərqləndirir və ... yaxınlaşdırır. Cins Fəsilə Dəstə Sıra Sinif Şöbə Tip Aləm Sistematika elmi 1 1 BİOLOGİYA CANLI ORQANİZMLƏRİ ÖYRƏNƏN ELMDİR / Biologiyanın tədqiqat obyektləri Fərqli cəhətlər Oxşar cəhətlər Fərqli cəhətlər Canlı orqanizmlərin təsnifatı BİTKİLƏR ALƏM ŞÖBƏ SİNİF SIRA FƏSİLƏ CİNS NÖV ALƏM TİP SİNİF DƏSTƏ FƏSİLƏ CİNS NÖV HEYVANLAR 1 2 3 4 LAYİHƏ Oxşar növlər cinslərdə birləşdirilir. Oxşar cinslər fəsilələrdə, fəsi- lələr isə dəstələrdə (heyvanlarda) və sıralarda (bitkilərdə) yerləş- dirilir. Oxşar dəstələr siniflərdə, siniflər tiplərdə (heyvanlarda) və şöbə- lərdə (bitkilərdə), onlar isə öz növbəsində aləmdə qruplaşdırılır. Canlı orqanizmləri, əsasən, 4 böyük aləmə – bakteriyalar, göbələk- lər, bitkilər və heyvanlara ayırırlar. Orqanizmlərin qruplaşdırılması ixtiyari olmayıb elmi mənbələrə əsaslanır. Müasir sistematikada canlıların mənşəyi, quruluş xüsu- siyyətləri və qohumluq əlaqələri əsas götürülür. Təsnifat siste- mində canlılar sadədən (ibtidaidən) mürəkkəbə (aliyə) doğru yerləş- dirilir. Bu isə Yer üzərində canlılar aləminin tarixi inkişafını əks etdirir. Canlı orqanizmlərin əhəmiyyəti. Canlıların iştirakı olmadan Yer üzərində həyatın mövcudluğu mümkün deyil. Belə ki, bitkilər karbon qazını udaraq havanı canlıların tənəffüsü üçün zəruri olan oksigenlə zənginləşdirir və planetin qaz tərkibinin sabit saxlanıl- masında iştirak edir. Bitkilərin yaratdığı üzvi maddələr heyvan- ların qidasını, onlar isə öz növbəsində yırtıcı heyvanların qidasını təşkil edirlər. Bu orqanizmlər məhv olduqdan sonra onların qalıq- larının bakteriya və göbələklərin təsirindən çürüməsi nəticəsində torpaq çürüntü ilə zənginləşir və yeni torpaq qatı yaranır. Ölmüş orqanizmlərin qalıqlarının çürüməsi zamanı yaranan mineral mad- dələr yenidən bitkilər tərəfindən mənimsənilir. 19 18 1. Cədvəli dəftərinizə çəkərək doldurun. Oxşar növlər __ birləşdirilir. Oxşar cinslər __, fəsilələr isə __ (heyvanlarda) və __ (bitkilərdə) yerləşdirilir. Oxşar dəstələr __, siniflər __ (heyvanlarda) və __ (bitkilərdə), onlar isə öz növbəsində __ qruplaşdırılır. Canlıların təsnifatını __ öyrənir. N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z Təbiətdə İnsanın həyatında Bitkilərin əhəmiyyəti Heyvanların əhəmiyyəti O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n 1. Şəkillərə baxaraq canlıların hansı aləmə daxil olduğunu təyin edin. Verilmiş mətndə hansı aləmlərin nümayəndələrindən söhbət açılır? Nöqtələrin yerinə aləmin adını yazın. Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e 2. Bitki və heyvanların oxşar və fərqli cəhətlərini cədvəldə qeyd edin : ... növ müxtəlifliyinə görə zəngin canlılar aləmidir. Demək olar ki, bü- tün nümayəndələri hazır üzvi maddələrlə qidalanır. Bu xüsusiyyət onları ... fərqləndirir və ... yaxınlaşdırır. Cins Fəsilə Dəstə Sıra Sinif Şöbə Tip Aləm Sistematika elmi 1 1 BİOLOGİYA CANLI ORQANİZMLƏRİ ÖYRƏNƏN ELMDİR / Biologiyanın tədqiqat obyektləri Fərqli cəhətlər Oxşar cəhətlər Fərqli cəhətlər Canlı orqanizmlərin təsnifatı BİTKİLƏR ALƏM ŞÖBƏ SİNİF SIRA FƏSİLƏ CİNS NÖV ALƏM TİP SİNİF DƏSTƏ FƏSİLƏ CİNS NÖV HEYVANLAR 1 2 3 4 LAYİHƏ 5. İnsanın təsnifat sistemində yeri Qədim yunan filosofu Sokrat digər filosofların birindən: “İnsan nədir? O, digər canlılardan necə fərqlənir?” – deyə soruşur. Həmin filosof öz cavabında: “İnsan – lələkləri olmayan ikiayaqlı canlıdır”, – cavabını verir. Sokrat ona heç nə demir. Lakin növbəti görüşdə kisədə lələkləri yolunmuş xoruz gətirir. Lazım olan vaxtda “Budur sənin insanın” deyərək xoruzu kisədən buraxır. İnsanın təsnifat sistemində yeri. biətin ayrılmaz hissəsidir. Alimlər təsnifat sistemində insanı hey- vanlar aləminə aid edirlər. Onurğalı heyvanlarda olduğu kimi, onda inkişafın ilk dövrlərində bədənin dayağını təşkil edən xorda mey- dana gəlir. Buna görə də o, xordalılar tipinə aid edilir. İnsan yeni doğulan balasını südlə bəsləyir. Bu səbəbdən insanı mə- İnsan da digər canlılar kimi tə- məlilər sinfinə aid edirlər. İnsanda bir çox heyvanlardan fərqli olaraq gözlər başın ön hissəsində yerləşir. Bundan başqa, sifətlərində mimikanı ifadə edən əzələlər, beşbarmaqlı ətraflarda yastı dırnaqlar olur. Bu əlamətlər qorilla, şimpanze kimi insanabənzər meymun- larda da müşahidə edilir. Belə əlamətlə- ri olan heyvanlar primatlar dəstəsinə aid edilir. Lakin insan insanabənzər meymunlara nə qədər oxşasa da, müəy- yən əlamətlərinə görə fərqlənir. Belə ki, · Sizcə, həmin filosofun səhvi nədə idi? 1 Canlıların oxşar və fərqli cəhətlərini müəyyənləşdirin. 21 20 Qorilla və müasir insanın kəlləsi Əmək fəaliyyəti nəticəsində insan müxtəlif məhsullar istehsal edir, tikir, yaradır, yeni kəşflər edir. Bütün bu işləri insanlar birgə görürlər. İctimai həyat tərzi nəticəsində onlarda yalnız insana xas olan ünsiyyət vasitəsi – nitq yaranması güman edilir. Nitqin yaran- ması ilə əlaqədar insanda mücərrəd təfəkkür inkişaf etmişdir. Beləliklə, insan quruluş xüsusiyyətlərinə görə heyvanlara oxşa- sa da, əmək fəaliyyətinə və təfəkkürün inkişafına görə heyvan- lardan fərqlənir. Şimpanze və insanın ayaq pəncəsi Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e Uyğunluğu müəyyən edin: A) İnsanın bioloji xüsusiyyətləri B) İnsanın sosial xüsusiyyətləri N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n 1. Əmək alətlərinin düzəldilməsi 2. Barmaqlarda yastı dırnaqların olması 3. Ovucda tükün olmaması 4. Nitqin olması 5. Beyinin irihəcmli olması 6. İctimai həyat tərzi İnsan __ dəstəsinə aiddir. Hazırda insanın yalnız __ qalmışdır. İnsanın sosial varlıq kimi formalaşmasında __ , böyük rolu olmuşdur. növü __ amillərlə yanaşı, __ amil- lərin __, __ və __ 1. Düzgün cavabları qeyd edin: a) İnsan xordalılar tipinə aiddir; b) İnsan onurğalılar tipinə aiddir c) Dərrakəli insan heyvanlar aləminin növlə- rindən biridir d) İnsan primatlar dəstəsinə mənsubdur e) İnsan onurğalılar sinfinə aiddir. ; ; ; 2. Şəkillərdən hansının insana və ya meymuna aid edildiyini müəyyələşdirin: Dərrakəli insan / Bioloji amillər / Primatlar / Sosial amillər / Əmək / Təfəkkür / Nitq / İctimai həyat tərzi 1 1 BİOLOGİYA CANLI ORQANİZMLƏRİ ÖYRƏNƏN ELMDİR / Biologiyanın tədqiqat obyektləri insanda meymundan fərqli olaraq kəllənin beyin şöbəsi üz şöbəsin- dən böyükdür. Bu onda şüurun inkişaf etməsinə və əlin əmək alətinə çevrilməsinə səbəb oldu. Bu səbəbdən o, Homo (insan) cin- sinə aiddir. Hazırda insanın yalnız bir növü – Homo sapiens (dər- rakəli insan) qalmışdır. İnsanın biososial təbiəti. İnsan bioloji varlıqdır. Onun həyat fəa- liyyəti qidalanma, tənəffüs, ifrazat, hərəkət, çoxalma kimi bioloji proseslərə əsaslanır. Heyvanlardan fərqli olaraq insan sosial varlıqdır. Onun sosial varlıq kimi formalaşmasında əmək, ictimai həyat tərzi, nitq və tə- fəkkürün böyük rolu olmuşdur. ALƏM TİP SİNİF DƏSTƏ CİNS NÖV Heyvanlar Xordalılar Məməlilər Primatlar Homo (insan) Homo sapiens (dərrakəli insan) FƏSİLƏ Hominidlər LAYİHƏ 5. İnsanın təsnifat sistemində yeri Qədim yunan filosofu Sokrat digər filosofların birindən: “İnsan nədir? O, digər canlılardan necə fərqlənir?” – deyə soruşur. Həmin filosof öz cavabında: “İnsan – lələkləri olmayan ikiayaqlı canlıdır”, – cavabını verir. Sokrat ona heç nə demir. Lakin növbəti görüşdə kisədə lələkləri yolunmuş xoruz gətirir. Lazım olan vaxtda “Budur sənin insanın” deyərək xoruzu kisədən buraxır. Yüklə 3,7 Kb. Dostları ilə paylaş:
|