Mexanik hodisalar jismlarning muvozanati oddiy mexanizmlar

23-MAVZU
ATMOSFERA BOSIMI. TORRICHELLI TAJRIBASI
Siz suyuqlikning idish tubiga bosim berishini bilib oldingiz. Gazlar 
ham xuddi shunday bosim beradimi? Ular bosim berishi uchun massaga, 
ya’ni og‘irlikka ega bo‘lishi kerak. Buni tekshirish uchun quyidagicha 
tajriba o‘tka zamiz.
Yaxshi damlangan koptokni olib, 
elektron taroziga qo‘yib massasini 
o‘lchab olamiz. So‘ngra koptokni olib, 
ichidagi havoni to‘liq chiqarib yubo-
ramiz. Taroziga koptokni qo‘yamiz. 
Bunda tarozi ning ko‘rsatishi kamay-
gan ligi ku zatiladi (34-rasm).
Demak, havo ham ma’lum massaga ega ekan.
Ma’lumki, Yerni havo qatlami o‘rab turadi. U atmosfera deb ataladi. 
Demak, havo o‘z og‘irligi bilan Yer yuzasiga bosim berishi kerak. Bu bosim 
atmosfera bosimi deb ataladi. Atmosfera bosimini aniqlash uchun p = ρgh 
formuladan foydalanib bo‘lmaydi. Chunki atmosfera tarkibi turli gazlar 
aralashmasidan iborat bo‘lib, aniq balandlikka ega emas. Havo tarkibida 
78% azot, 21% kislorod va boshqa gazlar bor. Yer sirtiga yaqin joyda 0°C 
tempera 
turada o‘lchangan havo zichligi 1,29
ga tengligi aniqlan 
gan. 
Havo qatlamla rining zichligi balandlik ortishi bilan tez kamayib boradi. 
34-rasm.

---

63
Atmosfera bosimi. Torrichelli tajribasi
Masalan, Yer yuzidan 5,4 km balandlikda havoning 
zichligi uning Yer yuzidagi zichligidan 2 marta 
kichik, 11 km balandlikda 4 marta kichik bo‘ladi. 
Yuqorilashgan sari havo siyraklasha borib, asta-sekin 
havosiz fazoga o‘tadi. Atmosferaning aniq chegarasi 
yo‘q. Havoni tashkil etgan zarralar og‘irlikka ega 
bo‘lsa, nima sababdan ularning hammasi Yer sirtiga 
tushib qolmaydi? Sababi shundaki, ular to‘xtovsiz 
harakatda bo‘ladi. Unda nima sababdan raketa kabi 
ochiq kosmosga uchib ketmaydi? Gap shundaki, havo 
zarralarining tezligi Yer tortish kuchini yengish 
ga 
yetmaydi. Buning uchun ularning tezligi 11,2
dan kam bo‘lmasligi kerak.
Atmosfera bosimining mavjudligiga quyidagi tajriba 
larni o‘tkazib 
ishonch hosil qilish mumkin.
36-rasm.
Ishlatilgan tibbiyot shprisini olib, porshenini eng quyi holatga 
keltirib, igna uchini suvga tushi ramiz. Porshen yuqoriga ko‘tarilsa, 
suv ham porshen ortidan ko‘ tariladi (35-rasm). Suv nima sababdan 
ko‘tari 
ladi? Ko‘zga dori tomizishda ishlatila 
digan tomizgich (pipetka) 
uchini suvga tushirib, orqa rezinasini bir siqib olinsa, pipetka ichiga suv 
kiradi. Pipet 
ka suvdan olinganda, undagi suv to‘kil 
masdan 
turadi. Nega suvning og‘irligi bo‘lsa ham suv to‘kilmaydi?
Bularning sababi, atmosfera bosimining ta’siridir. Shpris 
porsheni ko‘taril ganda, suv ko‘tarilmasa, porshen va suv orasida 
bo‘shliq paydo bo‘lar edi. Bo‘shliq suvga hech qanday ta’sir 
ko‘rsatmaydi. Pastdagi idishdagi suvga atmosfera bosimi ta’sir 
ko‘rsatib, suvni porshen orqasidan ko‘tarilishga majbur qiladi. 
Pipetkadagi suv ham atmosfera bosimi tufayli to‘kilmaydi.
Atmosfera bosimini birinchi marta italiyalik olim E. 
Torrichelli (1608–1647) o‘lchagan. Buning uchun uzunligi 
1 m bo‘lgan bir uchi berk shisha nay olinib, uni simob bilan 
to‘ldiriladi. So‘ngra ochiq uchini qo‘l bilan berkitib, to‘nkarilgan 
holda, simobli idishga tushiriladi (36-rasm). Barmoq olinganda 
35-rasm.

---