Mexanik hodisalar jismlarning muvozanati oddiy mexanizmlar

Amaliy topshiriq
100 yoki 50 so‘mlik tangani olib, u orqali Quyoshga qarang. Agar 
tangani ko‘zingizga juda yaqin qo‘ysangiz, Quyosh to‘la yopiladi. 
Asta-sekin tangani ko‘zingizdan uzoqlashtira boshlasangiz Quyoshning 
o‘rtasi berkilib, chetki qismi halqa shaklida ko‘rinadi. Tajribani o‘tkazishda 
tim qora ko‘zoynak taqib oling!
1. Oydan turib Yer tutilishini kuzatsa bo‘ladimi?
2. Yil davomida qaysi bir hodisa ko‘proq kuzatilishi mumkin: Oy tutilishimi 
yoki Quyosh tutilishi?
3. Oyda ham qisman tutilish kuzatiladimi?
• 
Yer va Quyosh oralig‘ida ikkita sayyora harakatlanadi. Ularni 
Merkuriy va Venera deb atashadi. Ular Yer bilan Quyosh oralig‘ida 
turib qolganda Quyosh tutilishi ro‘y beradimi? Yer bilan bu sayyoralar 
oralig‘i juda katta bo‘lganligidan ularning soyasi juda kichik bo‘ladi. 
Quyosh va Oy tutilishi

---

V bob. Yorug‘lik hodisalari
136
136
Shunga ko‘ra maxsus asboblar bilan qaralsa, Quyosh ichida kichik qora 
dog‘ harakatlanib o‘tishi kuzatiladi.
• 
Qadimgi bobilliklar eramizdan oldingi 2000-yillarda Quyosh va Oy 
tutilishlarida takrorlanish borligini aniqlaganlar. Bu davr saros (arab-
cha – takrorlanish) deb atalib, 6585 sutkaga, ya’ni 18 yil va 11,3 sutkaga 
teng. Shu davrda 43 marta Quyosh tutilishi va 28 marta Oy tutilishi ro‘y 
beradi.
46-MAVZU
YORUG‘LIKNING TEZLIGI. 
YORUG‘LIKNING QAYTISHI VA SINISHI
Aristotel, yorug‘lik nuri bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga bir zumda 
boradi, deb hisoblagan edi. Yorug‘lik tezligini tajribada aniqlashga Galiley 
uringan. Bir-biridan bir necha kilometr uzoqlikda joylashtirilgan ikkita 
odamning biriga fonus berilgan. Fonusni bir minutga berkitib ochgan 
odam vaqtni belgilagan. Ikkinchi kuzatuvchi ko‘rgan vaqtini belgilagan. 
Lekin tajriba muvaffaqiyatsiz tugallangan. Yorug‘lik tezligini birinchi bor 
1676-yilda daniyalik astronom Olaf Ryomer o‘lchashga muvaffaq bo‘ldi. 
Shundan so‘ng boshqa olimlar ham yorug‘lik tezligini turlicha usulda 
o‘lchadilar. Yorug‘lik tezligi juda katta bo‘lib, vakuumda υ = 300 000 km/s 
ga teng.
Tabiatdagi boshqa hech qanday jism yoki zarra bunday tezlikka erisha 
olmaydi. Yorug‘lik bir muhitdan ikkinchisiga o‘tganda tezligi o‘zgaradi. 
Masalan, suvda uning tezligi 225 000 km/s bo‘lsa, shishada 200 000 km/s 
ga teng. Shunday katta tezlik bilan harakatlangan Quyosh nuri Yerga 
taxminan 8,3 minutda yetib keladi.