Mexanik hodisalar jismlarning muvozanati oddiy mexanizmlar
Harakatlanuvchi suyuqlik va gazlarning jismga ta’sirI
Yüklə 1,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II bob. Mexanik hodisalar
|
Harakatlanuvchi suyuqlik va gazlarning jismga ta’sirI
45-rasm. 25-MAVZU HARAKATLANUVCHI SUYUQLIK VA GAZLARNING JISMGA TA’SIRI 43-rasm. 44-rasm. Siz tinch holatda turgan suyuqlik va gazlarning idish devoriga bosim berishi haqida bilib oldingiz. Tabiatda va tur mushda suyuqlik tinch holatdan tashqari harakatda ham bo‘ladi. Ariq, kanal, daryolar va vodoprovod quvurlarida oqayot gan suvda qanday kuchlar vujudga keladi? Buni o‘rganish uchun ariqda oqayotgan suv yuzasi holatini bir eslab ko‘raylik. Suvi mo‘l, keng kanalda sekin oqayotgan suvning o‘rta qismi bir tekisda, taxminan bitta chiziq bo‘ylab, harakat qiladi. Buni suvda birga oqib kelayotgan cho‘plar harakatini kuzatib ishonch hosil qilish mumkin (43-rasm). Bunday oqim qatlamli yoki laminar oqim deyiladi. Tog‘dan tushib kelayot gan ariq suvi tez oqadi. Unga tashlangan mayda cho‘plar, barglar harakati kuzatilsa, ko‘pchilik joylarida girdob, ya’ni uyurma ko‘rinishidagi harakatlar hosil bo‘ladi (44-rasm.) Bunday oqimga turbulent oqim deyiladi. Demak, suyuqlik biror-bir nayda oqqanda suyuqlikning nay devorlariga ishqalanishi tufayli qatlamlarning siljishi nayning o‘rta qismida tezroq, chetki qismlarida sekinroq bo‘lar ekan. Suyuqlik tinch holatda turganiga nisbatan harakat holatida qo‘shimcha bosim hosil bo‘ladi. Bu bosimga dinamik bosim deyiladi. Bosim suyuqlik yoki gazning tezligiga qanday bog‘liq bo‘ladi? Buning uchun quyidagicha tajriba o‘tkazaylik. Ikki varaq qog‘oz olib, tik holatda ushlaylik. So‘ngra qo g‘oz orasiga pufl ay lik (45-rasm). Shunda qog‘ozlar bir-biriga tomon intilib yaqinlashadi. Buning sababi II bob. Mexanik hodisalar 70 70 shundaki, qog‘ozlar ora sidagi havo pufl ash natijasida harakatga keladi va u joydagi bosim kamayadi. Qo g‘ozlarning tashqi tomonidagi bosim, ichki qismida gidan katta bo‘lib qolganligi tufayli, qog‘ozlarni siquv chi kuch paydo bo‘ladi. Bahor paytida uchiriladigan varraklarin gizning os monga ko‘tarilishining sababi ham bosimlar farqi hosil bo‘lishidadir. Bunda var rak osti va ustki qismidan o‘tuvchi shamol tezligi turlicha bo‘lganligidan ko‘ta- ruvchi kuch paydo bo‘ladi (46-rasm). Bir tomonga hara katlanayotgan ikkita kema ba’zan hech qanday sababsiz to‘qnashib ketganligi kuzatilgan. Buning sababini ham xuddi ikkita qog‘oz varag‘i orasiga pufl anganida bosimlar farqi hosil bo‘lishi bilan tushun tiriladi. Samolyotlarning parvozi ham aynan shu hodisani o‘rganish tufayli amalga oshirildi. Buni samolyot qanotining maxsus tuzilishi bilan tushun tiriladi (47-rasm). Samolyot qanotiga kelib urilayotgan shamol, qanotning ostki va ustki tomo nidan o‘tadi. Ustki qismida shamol o‘ti shi kerak bo‘lgan yo‘l pastki qismidan ko‘proq. Shu sababli ustki qismida sha mol tezligi pastkisidan kattaroq bo‘lishi kerak. Demak, shamol tezligi katta bo‘lgan joydagi bosim p 1 shamol tezligi kichik bo‘lgan ostki qismidagi bosim p 2 dan kichik bo‘ladi. Natijada pastdan yuqoriga yo‘nalgan bosimlar farqi p = p 2 − p 1 hosil bo‘ladi. Oqim turbulent bo‘lsa, bosimlar farqi shuncha katta bo‘ladi. Bunga samolyot qanotini ko‘taruvchi kuch deyiladi. Futbol maydonida burchakdan tepilgan to‘ping burilib darvozaga kirganini televizorda yoki stadionda kuzatganlar ko‘p. Тo‘pning burilishiga nima majbur qiladi? Bunga sabab shuki, to‘pning o‘rtasiga emas, balki biroz chetrog‘iga tepgan usta futbolchi uni to‘g‘ri harakati davomida aylanishiga majbur qiladi. Natijada to‘pning chap va o‘ng tomonidagi havo oqimining tezligi o‘zgaradi va bosimlar farqi hosil bo‘lib, to‘pni darvoza tomonga buradi. 46-rasm. 47-rasm. |