Microsoft Word behruz 2015. doc

Maliyy&nin idar& edilm&sind& dövl&t x&zin&darlıq sisteminin rolu

X zin f aliyy tinin tarixi q dim dövrl r , ilkin dövl tl rin yaranması dövrün gedib çıxır. Dövl tl rin yaşayıb müdafi olunması üçün halid n yığılan bütün vergil r bütövlükd x zin darlığa toplanırdı. Bu dövrl rd iqtisadiyyat v x zin darlıq vasit sil idar olunurdu. Dövl tl rin iqtisadiyyatı inkişaf etdikc x zin darlıq sistem d öz t kmill şm m rh l sini keçmişdir.

Müasir bazar iqtisadiyyatı sistemind x zin darlığın mahiyy ti bir q d r d yişmiş v daha geniş münasib tl r sistemi olan bazar münasib tl rini özünd

ks etdirm y başlamışdır.

X zin darlıq – dövl t maliyy sinin sas t rkib hiss si kimi dövl tin g lirl rin v x rcl rin n zar t ed n v pul valyuta v saitl rinin h r k tini t nziml y n n mühüm dövl t orqanıdır. Bir çox ölk l rd x zin darlığın funksiyalarını dig r dövl t maliyy orqanları h yata keçirlir.

X zin darlıq sistemi dedikd , sas etibaril bütün x zin h l q lrinin m cmusu başa düşülür. Bu h lq l r x zin darlığın yerl rd v regionlarda olan idar v şöb l rdir. X zin darlıq sistemi dövl tin iqtisadi maliyy sisteminin t rkib hiss sini t şkil edir. Bu sistemin lazımi s viyy d f aliyy t göst r bilm si v qarşıya qoyulan iqtisadi maliyy m s l l rinin yerin yetirilm si ümumiiqtisadi sabitliyin v inkişafın v mühüm ş rtidir. Bazar iqtisadiyyatı ş raitind x zin darlıq sistemi sas iqtisadi t nziml m v n zar t v sit si kimi çıxış edir.

Az rbaycanın bazar iqtisadiyyatına keçm si, yeni iqtisadi münasib tl rin inkişaf etm si il laq dar dövl t maliyy sinin idar edilm sinin sas al ti olan dövl t büdc sinin hazırlanması v icrası qaydaları da d yişmişdir. M lüm olduğu kimi vv ll r büdc nin icrası bank strukturuna h val olunmuşdu. Lakin t crüb göst rdi ki, bel m liyyatların aparılması banklara xas deyil v bu sah d banklardan stifad nin davam etdirilm si özünü doğrultmur. İnkişaf etmiş ölk l rin maliyy sistemin n z r salsaq gör rik ki, h m dövl t büdc si s viyy sind , h m d regionlar s viyy sind büdc v saitl rinin idar edilm si, el c d büdc nin icrası x zin darlıq t r find n h yata keçirilir. Dünya ölk l rinin t crüb si göst rir

ki, bazar iqtisadiyyatı ş raitind köhn sistemin istifad si lverişli deyildir. Bel ki, o zaman büdc nin funksiyası sas n t şkilatlarına ayrılan t xsisatların t sdiq olunmasından ibar t idi. Bazar iqtisadiyyatında olan ölk l rin büdc sin h val olunmuş dig r funksiyalar is bilavasit dövl t mü ssis l ri t r find n icra olunurdu. Bel t şkilati quruluş hökum t t r find n fiskal aparılmasını ç tinl şdirirdi.

M rk zi Bank vergi daxilolmalarının toplanması, büdc v saitl rinin büdc t şkilatları arasında bölüşdürülm si, dövl t g lirlirinin v x rcl rinin hesabının aparılması, büdc k sirinin v z r rl işl y n dövl t mü ssis l rinin daxili bank krediti v xarici borclar hesabına maliyy l şdirilm si il m şğul olurdu. Bu qayda il bank pul-krediti t şkilatının deyil, fiskal t şkilatın funksiyanı yerin yetirir. Burada pul-kredit funksiyalarının fiskal funksiyalarla qarışdığı aydın görünür. Bazar t s rrüfatı ş raitind iqtisadiyyatın s m r li idar edilm si üçün bu iki aspekti bir-birind n ayırmaq lazımdır. Bel bölgünün aparılmasına x zin darlığın yaranması müsb t t sir edir. Bununla laq dar fiskal siyas tin h yata keçirilm sin gör sas m suliyy ti x zin darlıq daşıyır. M rk zi Bank is bütün diqq tini pul-kredit siyas tinin aparılmasına yön ld bilmişdir.

X zin darlıq sistemnin yaradılması sas n aşağıdakı s b bl r üzünd n z ruridir:

- dövl t maliyy sinin idar edilm sinin sistemi Az rbaycan müst qillik ld

etdikd n sonra çox az d yişmişdi. Bu sistem m rk zi planlaşdırma mexanizmi

sasında şkil olunmuşdur v bu bazar ş raitind normal f aliyy t qabil deyildi. 6n n vi planın t rkib hiss si kimi meydana g lmiş büdc sistemi bütün f aliyy t dövründ heç bir funksiya d yişikliyin m ruz qalmamışdı. Büdc nin icra edilm si, uçot v hesabata n zar t is bank sisteminin sas h r k tverici ş rti idi. Bu is Maliyy Nazirliyind operativ informasiyasının olmamasına g tirib çıxarırdı. Bu informasiya Nazirliy büdc nin icra edilm sin n zar t etm y v iqtisadi ş raitin d yişm sind n asılı olaraq onu d qiql şdirm y imkan vermir. X zin darlıq vv l bank sistemi t r ind n yerin yetiril n sas büdc funksyalarını öz üz rin götürür. Ona gör d x zin darlığın t şkili

informasiyanın keyfiyy tinin yaxşılaşdırılmasına mkan yaradırdı. Bu da öz növb sind Maliyy Nazirliyin imkan verir ki, büdc sah sind prosesl rin inkişafına etibarlı n zar t yetirsin v büdc nin icrası prosesin s m r li r hb rliyi t min etsin.

• 
  Az rbaycanın bazar iqtisadiyyatına doğru h r k ti işind mövcud sistem daxilind dövl t maliyy sinin idar edilm sinin h miyy ti xeyli artacaq, bununla b rab r onun qarşıya çıxan yeni tapşırıqları h ll etm y qadir olacaqdır.
  

Maliyy Nazirliyi iqtisadiyyatına idar edilm sind plana saslanan birbaşa n zar t sistemind n, bazar prinsipl rin saslanan dolayı n zar t sistemin keçmişdir. Pul-kredit sferasının idar edilm sind inkişaf etmiş v saitl rin mövcud olmadığı ş raitd Maliyy Nazirliyi makroqtisadi t nziml m al tin çevrilmişdir. Bu hald maliyy sabitliyinin lazımi t min edilir.

• 
  x zin darlığın yaranmasına q d r dövl t maliyy sinin idar edilm sinin mövcud olmuş sistemi meydana çıxan probleml rin operativ h lli üçün kifay t q d r tsir gücün malik deyildi. X zin darlığın yaradılması, makroiqtisadi sah d gözl nilm z d yişiklikl r cavab olaraq daha operativ t sirli t dbrl rin q bul edilm si üçün Maliyy Nazirliyinin lazımi informasiya v al tl rl silahlandırdı.
  

Qeyd olunan s b bl rd n başqa bir sıra z ruri m s l l r d bu yeni sistemin yaradılmasını z ruri etmişdir. Bu h r şeyd n vv l büdc nin x rcl nm si v daxilolmaların idar edilm sind ki çatışmamazlıqlar idi. İndiy q d r mövcud olmuş sistem daxilind büdc nin x rcl ri v g lirl ri sistemi Maliyy Nazirliyi t r find n mü yy n edilir v bu m liyyatlar bank sistemi t r find n h yata keçirilirdi. Maliyy Nazirliyinin dövl t gölirl rinin proqnozlaşdırılması şöb si vergi daxilolmalarının v dig r g lirl rin hesabatını hazırlayır ki, bu da büdc nin d qiql şdirilm si v t rtib olunması zamanı büdc idar si t r find n istifad edilir. Bel proqnozlar İqtisadiyyat Nazirliyi v Statistika Komit sinin istehsal h cmi v infilyasiynın s viyy si haqqında t qdim olunan informasiya, h mçinin yığılmış vergil ri faktiki m bl ği haqqında Vergil r Nazirliyinin göst ricil ri

sasında işl nib hazırlanır.

Bu v ziyy tin qeyri-sabitliyi ş raitind infilyasiya s viyy sinin n z r alınması il il rzind bir neç d f d qiql şdirilir. Bu zaman büdc y daxilolmaların azalması iqtisadi v ziyy tl deyil, Vergil r Nazirliyinin kifay t q d r aktiv işl m m si il izah edilir. Bu amill r büdc daxilolmalarının real azalması ş raitind büdc x rcl rinin ixtisara salınmasının gecikdirilm sin g tirib çıxarır. Maliyy Nazirliyinin o zamankı s lahiyy tl ri ç rçiv sind daxil olan v saitl rin Milli Banka köçürülm sinin tezliyin n zar t vasit l rin malik deyildi. Onların operativ köçürülm sini t min etm k üçün o banklara v Vergil r Nazirliyin müraci t etm li idi. Daxilolmaların inkassasiyası pis t şkil olunmuşdu. Vergi öd yicil ri öd nişl ri Vergil r Nazirliyinin yerli şöb l rin istiqam tl ndirirdi. Banklar mövcud qanunvericiliyin müvafiq olaraq daxil olmuş v saitl rin m rk zi v yerli idar etm orqanları büdc l ri arasında bölüşrürürdü. Son hesabda banklar hesablanmış v saitl ri M rk zi Banka köçürürdül r. M rk z Bank is h r iki h ft d n bir v saitl rin hesablara oturması haqqında Maliyy Nazirliyin m lumat verir. Göründüyü kimi büdc nin idar v icra edilm si işi çox ç tinlikl h yata keçirilirdi.

Maliyy Nazirliyi v M rk zi Bank sas n n ğd dövriyy nin idar edilm si, borcları v aktivl r kimi maliyy m liyyatları il m şğul olmurdular. Çoxsaylı hökum t hesablarının mövcud olması da n ğd dövriyy nin idar edilm sini v ümumiyy tl maliyy m liyyatlarının aparılmasını ç tinl şdirirdi.

Büdc k sirinin maliyy l şdirilm si imkanı dövl t borc öhd likl ri bazarının qeyri-sabitliyi üzünd n m hdudur. İndiy q d r bu k sir tam olaraq M rk zi Bankın kreditl ri v neft bonusu hesabına ötürülmüşdür. Borcdan istifad edilm sind yegan hadis , hal arasında bölüşdürm k m qs dil on illik müdd t uduşlu istiqrazların buraxılması oldu.

X zin darlığın t şkil edilm si saydığımız çatışmamazlığın yoluna qoylm sında vacib al t kimi n z rd tutulur. Bankların büdc nin icra edilm si, uçotu v hesabatı il laq dar vacib funksiyaları x zin darlığa keçir ki, bu da alınan informasiyaların keyfiyy tini yüks ldir. Bu da öz növb sind Maliyy Nazirliyin büdc sah sind d yişiklikl r ciddi n zar t etm y imkan verir v

büdc nin daha s m r li icra olunmasını v onun k sirinin mü yy nl şdirilm sini t min edir. X zin darlıq Maliyy Nazirliyini kifay t q d r keyfiyy tli informasiya il t chiz edir v makroiqtisadi ş raitin tez v s m r li olunması üçün t l b olunan n zar t mexanizmini t qcim edir.

Konkret olaraq x zin darlıq sistemi aşağıdakı funksiyaların yerin yetirilm sini asanlaşdırır:

• 
  m liyyatların avtomatik hazırlanmasının köm yi il büdc -maliyy uçotu v hesabatı. Bu vxatlı-vaxtında v eynim nalı informasiyanın alınmasına imkan verir. Bu göst ricil r büdc daxilolmalarında d yişiklik zamanı dövl t x rcl rin n zar t üçün istifad oluna bil r.
  
• 
  göst ricil rin proqnozlaşdırılması üçün istifad edil n daha tam bazanın yaradılması hesabına büdc -vergi proqnozlaşdırılması. Bu proqnozlar sasında büdc g lirli rinin daxilolmalarında d yişiklikl r haqqında vaxtında informasiya veril c k.
  
• 
  maliyy planlaşdırılması. Bu planlaşdırma proqnozlardan istifad etm kl h yata keçirilir. Maliyy planlaşdırılması, x rcl rin h ddl rinin d qiql şdirilm si
  

sasında nağd v saitl rin h r k tini mü yy n etm y imkan verir.

3. Dövl&t büdc&sinin k&sirinin idar& olunmasının t&hlili

Dövl t büdc sind büdc k sirinin mövcudluğu b zi iqtisadçılar t r find n qeyri-normal hal kimi q bul edilir. Lakin mü yy n tarixi ş rait v iqtisadiyyatın inkişafının mü yy n m rh l sind büdc k sirinin olması, y ni z ruri x rcl rin vaxtında mü yy nl şdirilm si çox mühümdür. Büdc x rcl rinin t rkibind el x rcl r mövcuddur ki, onların gecikdirilm d n maliyy l şdirilm si növb ti ill rd bilavasit büdc nin g lirl rinin artırılmasına xidm t edir. Bel x rcl rin

h miyy tinin azalmasına v lüzumsuz olmasına g tirib çıxarır. Ümumiyy tl ,

qeyd etm k lazımdır ki, dövl t x rcl rinin artırılması t l bin artmasına v istehsalın genişl nm sin aparır. Bu da öz növb sind büdc dazilolsalarını artırır. Buna gör d mü yy n iqtisadi ş rait uyğun olaraq dövl t büdc sinin k sirl proqnozlaşdırılması v büdc k sirinin s m r li idar edilm si, düzgün maliyy syas tinin h yata keçirilm si, inkişaf etmiş ölk l rin t crüb sind n istifad ed r k

onun maliyy l şdirilm sini v s t dbirl ri h yata keçirm k z ruridir.

Qeyd olunan t dbirl rl yanaşı dövl t büdc sinin k sirinin azaldılması istiqam tind d işl r aparılmalıdır.

Büdc k sirinin azaldılmasının yollarından biri ölk y xarici kapitalın c lb edilm si hesab oluna bil r. Bel ki, xarici kapitalın hesabına, kapital qoyuluşlarının maliyy l şdirilm si üçün n z rd tutulan büdc x rcl ri azaldılır. Bununla yanaşı istehsal bazası genişl nir, yeni vergi öd yicil ri meydana g lir, t diyy balansı sabitl şir v s.

Bazar iqtisadiyyatına keçidl laq dar b zi dövl tl r büdc k sirinin l ğv edilm si üçün t cili t dbirl r h yata keçirmiş v bu da öz ağır n tic l rini göst rmişidr. Buna misal olaraq Ş rqi Avropa ölk l rini göst rm k olar. Bel ki, Ş rqi Avropa ölk l ri keçid dövründ büdc k sirinin azaldılması üçün mü ssis l rin m nf t vergisini artırmış v eyni zamanda bank sistemi t r find n onlara güz ştli kreditl r t qdim etmişdir. Bu t dbir büdc k sirini aşağı salmışdır, lakin, pul kütl sinin artımı hesabına yüks k infilyasiyaya s b b olmuşdur. N tic d qeyri-normal hal yaranmışdır. Yüks k infilyasiya ş raitind büdc g lirl ri büdc x rcl rind n artıq olmuşdur.

Az rbaycanda büdc k sirinin yuxarı h ddi v büdc k sirinin örtülm si m nb l ri h r bir il üçün q bul olunan dövl t büdc si haqqında qanunla t nziml nir. Az rbaycanda büdc k siri daxili v xarici maliyy l şdirm m nb l ri hesabına örtülür. Daxili maliyy l şdirm dövl t mlakının öz ll şdirilm sind n daxil olan v sait v dövl t uduhlu istiqraz v r q l rinin satışından daxil olan v sait hesabına h yata keçirilir. Xarici maliyy l şdirm is dövl t z man ti il beyn lxalq institularından alınmış kreitl r hesabına aparılır.

2010-2014-cü ill r üçün Az rbaycanda dövl t büdc sinin k siri aşağıdakı c dv ld n gör bil rik.

Az rbaycan Dövl t büdc sinin k siri. C dv l № 6

		Büdc k siri (mln.manat)
2010	Fakt	-362,9
2011	Fakt	-687,0
2012	Fakt	-135,0
2013F	Fakt	-352,8
2014	Proqnoz	-1679,0

Büdc k sirinin yuxarıda qeyd olunan emissiyasız m nb l r hesabına ötürülm si M rk zi Bank kreditl rind n f rqli olaraq infilyasiya yaratmır v s m r li yol hesab edilir.

Bel ki, g lirl rd n artıq olan x rcl ri maliyy l şdirm k üçün dövl t üç yoldan istifad ed bil r: ya vergil ri artırmaq, ya lav pul çap etm k. Ya da k sirli maliyy l şdirm d n istifad etm k.

Büdc k sirini aradan qaldırmaq üçün daxili v xarici dövl t borclarından istifad etm k m qs d uyğundur. Büdc k sirinin l ğv edilm sind b zi hallarda pulun emissiyasından da istifad edilir. Bu is pul t davülü qanuna zidd olaraq sonradan m nfi n tic l r s b b olur v büdc k sirinin daha da artması il n tic l nir.

Dövl t borcalama prosesind pul t davülün t sir edir. Fiziki ş xsl rin v saitl rini s f rb r etm kl dövriyy d olan n ğd pul kütl sinin h cminin azalmasına s b b olur. 6ks in dövl t borcu hüquqi ş xsl rin v saitl rini c lb etm k yolu il maliyy l şdirdikd , ld olunmuş v saitl rin bir hiss si haliy öd nişl r yön ldilir v bu da dövriyy d ki pul kütl sinin artımına götirib çıxarır.

Xarici dövl t borcu il balğı Az rbaycanda v ziyy t stabildir. Bel ki, beyn lxalq maliyy institutlarından alınmış kreditl r uzunmüdd tli v güz htlidir. Borca xidm t göst rilm si il bağlı qeyd etm k lazımdır ki, sas borca alınandan t qrib n 3-5 ild n sonra başlanır. Alınmış kreditl rin sas n iqtisadi islahatların

h yata keçirilm sin , infrastrukturunun b rpasına,k nd t s rrüfatının inkişafına, investisiya layh l rinin maliyy l şdirilm sin mühüm sah l rin b rpasına v yenid nqurulmasına yön ldilm si müsb t haldır.

Az rbaycan Respublikası 1995-ci ild n başlayaraq hökum tin iqtisadi islahatlarının d st kl nm si üçün Beyn lxalq Valyuta Fondundan v Dünya Bankından kreditl r almışdır. Kreditl r sas n uzunmüdd tlidir v çox hiss si 2032-ci il d k qaytarılmaq ş rtil 0,75%-l verilmişdir.

Beyn lxalq maliyy – kredit t şkilatlarından güz ştli ş rtl rl investisiya layih l rinin maliyy l şdirilm si üçün alınmış kreditl rin 41,9%-ni bilavasit hökum t veril n kreditl r, 34,2%-ni hökum t veril n v icraçıya ötürül n kreditl r, 23,9%-ni hökum t z man ti il t qdim edil n kreditl r t şkil edir.

Az rbaycanda maliyy bazarının inkişaf etdirilm si iqtisadiyyatın inkişafının prioritet m s l l rind n biridir. Yeni iqtisadi ş raitd geniş t krar istehsalın artırılması üçün h r zaman c lb olunan maliyy v saitl rin ehtiyac vardır. Çünki mü ssis l rin öz m nf ti hesabına istehsalı inkişaf etdirm si çox l ng baş verir. Maliyy bazarının t rkib hiss l rini bel qruplaşdıra bil rik:

-kreditl r bazarı;

• 
  qiym tli kağızlar bazarı;
  
• 
  valyuta bazarı;
  

-birbaşa investisiyalar bazarı.

Qiym tli kağızlar bazarı vasit sil dövl t daxili borclanmadan istifad ed bilir. Dövl t borcu cari büdc k sirinin maliyy l şdirilm sin , vv l yerl şdirilmiş istiqrazların öd nilm sin , vergi daxilolmalarında g rginliyin t nziml nm si, m qs dli proqramların maliyy l şdirilm sin v s üçün istifad edilir.

Az rbaycanda dövl t qiym tli kağızlar bazarı sas n qısamüdd tli dövl t istiqrazları (QDİ) bazarı ş klind formalaşmışdır. Qeyd etm k lazımdır ki, bazarın inkişafı prosesind b zi iştirakçılar atrıq ciddi marağa malikdirl r. Bel iştirakçılara ilk növb d BUS Bankını, Beyn lxalq Bankı v dig r respublikanın iri banklarını misal göst rm k olar. 2013-cü ill rd QDİ üzr 134 auksion keçirilmişdir. Bu auksionlarda respublikanın 21 bankı f al iştirak etmişl r. 2000-

ci ild 17 auksion, 2010-cu ild 23 auksion, 2011-ci ild 23 auksion, 2012-ci ild

21 auksion, 2013-cü ilin sentyabrına olan m lutata gör is 8 auksion keçirilmişdir.

Qeyd etm k lazımdır ki, dövl tin borc alması v borcların idar edilm si maliyy siyas tinin mühüm t rkib hiss sidir. Müasir dövrb dünyanın ks r dövl tl ri borc almaq v bolc öd m k m cburiyy tind dirl r. Burada çox mühümdür ki, daxili v xarici borc arasındakı manevr etm kl dövl t borclanması optimallaşdırılsın. Dövl t borcunun artım tempi ÜDM-nin artım tempini üst m lidir. Dövl t borcunun strukturunda is uzunmüdd tli borclar qısamüdd tli borclara nisb t n üstünlük t şkil etm lidir.

Maliyy bazarında mühüm yeri olan qiym tli kağızlar bazarının, el c d dövl t qiym tli kağızlar bazarının inkişfa etdirilm si çox vacibdir. Birincisi, ona gör ki, dövl t x rcl ri praktik olaraq h miş dövl t g lirl rind n artıq olur. Buna gör d n n vi g lirl rd n, y ni vergil r, yığımlar, ayırmalar v s.d n lav daxili v xarici borcdan istifad edilm si z ruriyy ti yaranır. Bel dem k mümküns uzunmüdd tli v ucuz maliyy y h r zaman ehtiyac vardır.

Qeyd etm k lazımdır ki, dövl t qısamüdd tli istiqrazları (DQİ) bazarında iştirak etm k üçün sığorta şirk tl rinin v saitl rinin c lb edilm si v yerl şdirilm si m qs d uyğun olardı. Bununla yanaşı halinin s rb st pula malik hiss sinin d DQİ v dig r qiym tli kağızlara marağını oyatmaq bu gün çox vacibdir.