II. 2. Mehnatga haq to’lash shakllari, tizimlari, fondi va uning tarkibi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnatni to’g’ri normalash uni ilmiy tashkil
etishning asosi bo’lib hisoblanadi. Yaxshi asoslangan normalarsiz korxona faoliyatini
ilmiy rejalashtirib bo’lmaydi, binobarin, normalarni to’g’ri belgilash korxona
jamoasidagi har bir xodimning shaxsiy manfaatlarini korxonaning manfaati bilan
uyg’unlashtiradi, mehnat unumdorligining o’sishiga, ish haqi to’lovining
yaxshilanishiga olib keladi.
Mehnatni normalash - amaldagi vaqt normalari, xizmat ko’rsatish normalarini
o’z ichiga oladi.
Vaqt normasi
- bu muayyan ishni bajarish uchun zarur bo’lgan vaqt miqdorini
belgilaydigan mehnat o’lchovidir.
Ishlab chiqarish normasi
- vaqt birligida tayyorlanishi lozim bo’lgan mahsulot
miqdorini donalar, tonnalar, metrlar va hokazolarda xarakterlaydi.
Mehnatga haq to’lash uchun tarif tizimidan foydalaniladi. U quyidagilarni o’z ichiga
oladi: tarif-malaka ma’lumotnomasi, tarif setkalari, tarif stavkasi.
Тarif tizimi - tarif-malaka ma’lumotnomasi, tarif setkasi va tarif stavkasi kabi
tushunchalarni o’z ichiga oladi. Korxonada bajariladigan ishlarning ishlab chiqarish
tavsifi tarif-malaka ma’lumotnomasida keltiriladi. Ushbu hujjat ishchilar malakasini
aniqlash va ularga ma’lum razryad belgilashda asos bo’lib xizmat qiladi
.
Тarif setkasi
- bu razryadlar va ularga tegishli bo’lgan tarif koeffitsiyentlari ko’rsatiladigan
hujjatdir. Hamma korxonalarda birinchi razryadning tarif koeffitsiyenti birga teng
bo’lib, razryad ortishi bilan tarif koeffitsiyenti ham oshib boradi. Tarif setkasi
mehnatga haq to’lashda malakani hisobga olish, ya’ni har xil malakali ishchilarning
ish haqlarida bo’lgan tafovutni belgilashda qo’llaniladi. Tarif setkasida razryadlar
ro’yxati va har bir razryadga tegishli koeffitsient keltirilgan bo’ladi. Tarif
koeffitsienti ma’lum razryadning stavkasi 1- razryadning stavkasidan ortiqligini
ko’rsatadi.
1- razryadga 1 ga teng bo’lgan koeffitsient belgilanadi, qolgan razryadlarniki esa
mehnatning malakasiga qarab oshib boradi. Sanoat xo’jalik yurituvchi sub’ektlarida hozir
asosan 6 razryadli tarif setkasi qo’llaniladi.
Тarif stavkasi - ishchining razryadiga muvofiq unga ma’lum vaqt birligi davomida
to’lanadigan haq miqdorini aniqlaydi. Odatda, tarif stavkasi birinchi razryad uchun
belgilanib, qolgan razryadlar uchun esa birinchi razryad tarif stavkasini qolgan
razryadlar tarif koeffitsiyentlariga ko’paytirish yo’li bilan aniqlanadi.
Tarif stavkasi deb vaqt birligi (soat, kun, oy) uchun to’lanadigan ish haqiga aytiladi.
Ishchilarning tarif stavkasi ularning malakasi, mehnat sharoiti, haq to’lash shakli hamda
sanoat tarmoqlari bo’yicha markazlashtirilgan ravishda differentsiatsiya qilingan bo’ladi.
Ishchilarning tarif stavkasi 1- razryadli ishchilar uchun kun yoki soat bilan, qolgan
razryadli ishchilar uchun esa tegishli koeffitsient bilan belgilanadi. Boshqa yuqori
razryaddagi ishchilarning ish haqini aniqlash uchun ularga belgilangan koeffitsientni 1-
razryad ishchisining tarif stavkasiga ko’paytirish kerak.
Bir xo’jalik yurituvchi sub’ektning ichida ishning og’ir-engilligiga qarab 1-
razryadli ishchi uchun har xil ish haqi belgilangan bo’lishi mumkin.
Tarif koeffisientlari 2008 yil 15 noyabrdan boshlab budjetdan moliyalashtiriladigan
muassasasalar, tashkilotlar va korxonalarning xodimlari mehnatiga haq to`lash
O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2006 yil 26 oktyabrdagi 218-
sonli Qarori bilan tasdiqlangan YAgona tarif setkasi (YATS)ga asosan amalga
oshiriladi. U o`z ichiga 22 tarif razryadini oladi va tarif koeffisientlari orqali turli xil
razryaddagi ish va ishchilar (malaka) o`rtasidagi mehnatga haq to`lash nisbatini
namoyon etadi.
Mehnatga haq to`lashning yagona tarif SETKASI
Ish
haqi
to’lash
Razryadlari
Тarif
koeffitsiyentlari
Ish
haqi
to’lash
razryadlari
Тarif
koeffitsiyentlari
0
1,000
12
3,581
1
1,450
13
3,808
2
1,595
14
4,038
3
1,755
15
4,271
4
1,930
16
4,508
5
2,115
17
4,748
6
2,308
18
4,991
7
2,510
19
5,238
8
2,716
20
5,488
9
2,926
21
5,741
10
3,140
22
5,998
11
3,358
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar mehnatga haq to’lash shakllari, tizimlari,
miqdorlarini mustaqil belgilaydilar. Ayni vaqtda korxonalar mehnatga haq
to’lashning qonun bilan kafolatlangan eng kam miqdorini ta’minlashi lozim.
Ish haqi mehnat uchun to’lanadigan haqning hamma turlarini, shu jumladan, mablag’
bilan ta’minlash manbaidan qat’iy nazar, pul yoki natura shaklida hisoblangan har xil
mukofotlarni, qo’shimcha haqlarni, ustama haqni va ijtimoiy imtiyozlarni,
shuningdek, xodimga ishlanmagan vaqt uchun to’lanadigan haqlarni (ta’til haqi,
bayram kunlari va hokazolar uchun) o’z ichiga oladi.
Ish haqi o’z tarkibiga ko’ra ikkiga bo’linadi:
-
asosiy ish haqi;
-
qo’shimcha ish haqi.
Asosiy ish haqi
ishchi va xodimlarning ishlagan vaqtlari uchun to’lanadigan haq
bo’lib, uning tarkibiga quyidagilar kiradi:
-
tarif stavkalari va maoshlar, ishbay narxlar uchun to’lanadigan haq;
-
ishchilarning aybi bo’lmagan va bekor turib qolishlar uchun to’lanadigan haq;
-
tunda ishlaganlik uchun qo’shimcha haq;
-
akkord usulida to’lanadigan haq;
-
ish haqi fondidan to’lanadigan mukofotlar;
-
dam olish kunlari, bayram kunlari, ish vaqtidan tashqari soatlarda ishlaganlik
uchun odatdagi ish shart-sharoitidan chetga chiqqanlik va boshqalar uchun
ishchilarga yuqori narxlar bo’yicha to’lanadigan qo’shimcha haq.
Qo’shimcha ish haqi
xodimlarning ishlamagan vaqtlari uchun to’lanadigan haq
bo’lib, uning tarkibiga quyidagilar kiradi:
-
ta’tillarga to’lanadigan asosiy va qo’shimcha haq;
-
o’smirlarga imtiyozli soatlar uchun to’lanadigan haq;
-
davlat va jamoat burchlarini bajarganlik uchun to’lanadigan haq;
-
tekinga beriladigan kvartiralar, kommunal xizmatlar va boshqalar qiymati.
Hozirgi sharoitda ishchi va xodimlarga to’lanadigan ish haqi shakllari ham rang-
barangdir. Quyidagi jadvalda ish haqi to’lashning shakllari keltirilgan:
Ish haqi to’lash shakllari
Ishbay
Vaqtbay
Oddiy ishbay
Ishbay-mukofot
Oddiy vaqtbay
Vaqtbay-mukofot
Ishbay-progressiv
Bilvosita ishbay
Akkord
Mehnatga haq to’lashning ishbay shaklida ish haqi haqiqatda bajarilgan ishga
amaldagi narxlar asosida ish birligi uchun hisoblanadi.
Oddiy ishbay
shaklida ishlab chiqarilgan mahsulot sonini ishbay narxiga ko’paytirish
yo’li bilan ish haqi miqdori aniqlanadi.
Ishbay-mukofot
shaklida bevosita ishbay narxlar bo’yicha ish haqidan tashqari
ma’lum ishlab chiqarish yutuqlariga erishilganligi uchun haq oladi. Masalan, ish
sifatining yaxshiligi, moddiy boyliklar tejalgani va hokazolar.
Ishbay-progressiv
shaklida ishchilar mehnatiga belgilangan boshlang’ich me’yor
doirasida bevosita ishbay narxlar bo’yicha, bu me’yordan ortiqchasiga esa oshirilgan
narx bo’yicha haq to’lanadi. Ishbay narxlar oshishi har bir holda maxsus shkala
bo’yicha aniqlanadi.
Bilvosita ishbay
shakli ishbay narxlari bo’yicha belgilanib, xizmat ko’rsatayotgan
uchastkadagi o’rtacha ish me’yorining bajarilish foiziga ko’paytirilishi mumkin.
Akkord
shakli butun ish hajmi uchun ish haqi miqdorini belgilaydi hamda akkord
topshiriqlarni bajarish muddatlarini qisqartirganlik uchun mukofotlashni o’z ichiga
oladi. Bunda ishlarning umumiy qiymati vaqt me’yorlari va narx asosida aniqlanadi.
Ishbay akkord shakli asosan mavsumiy ishlarni hamda ayrim buyurtmalarni
bajarishda qo’llaniladi.
Ish haqining vaqtbay shaklida xodimning malakasiga va ishlagan vaqtiga qarab haq
to’lanadi.
Oddiy vaqtbay
shaklida xodimlar ishlagan vaqtiga qarab belgilangan maosh asosida
haq olishadi.
Vaqtbay-mukofot
shaklida tarif stavkalari bo’yicha ish haqidan tashqari muayyan
miqdor va sifat ko’rsatkichlariga erishganlik uchun qo’shimcha ravishda mukofot
to’lanadi.
Korxona va tashkilotlarda xodimlarga ish haqidan tashqari turli xil pul to’lovlari va
rag’batlantirish to’lovlari ham beriladi. Ularga quyidagilar kiradi:
-
yillik ish yakunlari bo’yicha rag’batlantirish;
-
muhim ishlab chiqarish topshiriqlarini bajarganlik uchun rag’batlantirish;
-
korxonalarning o’qishga yuborilgan talabalarga beradigan stipendiyalari;
-
davolanish uchun beriladigan yo’llanmalar qiymati;
mehnat jamoasi a’zolariga aksiyalar uchun to’lanadigan dividendlar va boshqalar
.
Dostları ilə paylaş: |