Microsoft Word F?LS?F? -d?rs v?saiti -b-5 eco

 
§ 3. Azərbaycan maarifçilik fəlsəfəsi 
 
Azərbaycan maarifçilik fəlsəfəsinin mahiyyəti, onun nümayəndələri. 
XVIII 
əsrin sonu XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycandakı ictimai-fəlsəfi fikir sosial-tarixi 
şərait və ictimai varlığın inikası olmaqla ziddiyyətli səciyyə daşıyırdı. Belə ki, bu 
dövrdə Azərbaycanda mürəkkəb ictimai-siyasi şərait mövcud idi: xanlıqlar öz müs-
təqilliklərini itirir, İran və Rusiya dövlətlərinin qəsbkar müharibələrinin meydanına 
çevrilir, talan və qarət edilirlər; digər tərəfdən isə yadelli işğalçılara, feodal zülm və 
əsarətinə qarşı xalqın etirazı və azadlıq mübarizəsi hərəkatı güclənirdi. Bakıda və 
başqa iri şəhərlərdə kapitalist münasibətləri formalaşmağa başlayırdı. XVIII əsrin 
sonu və XIX əsrin ortalarınadək olan dövrdə Azərbaycan ictimai-fəlsəfi fikrinin xü-
susiyyətlərini aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək mümkündür:
 
Birincisi, 
bu dövrdə ictimai fikirdə Azərbaycanın işğal edilib Rusiyaya birləş-
dirilməsi nəticəsində ziddiyyətli meyllər, ideyalar özünü göstərirdi: bir tərəfdən, ic-
timai-fəlsəfi fikirdə köhnə feodal ictimai münasibətlərini, milli ənənə və milli sər-
hədləri qoruyub saxlamaq, "milli özünəməxsusluğu" hifz etmək baxışları altında 
yeni ideoloji istiqamət güclənirdi, digər tərəfdən isə ideoloji həyatda Rusiya mənə-
vi mühiti ilə yaxınlaşmaq, təhsil və maarifin dünyəviləşməsi baxışlarım təbliğ et-

---

162
mək, Rusiya vasitəsi ilə də Avropa mədəniyyəti nümunələri ilə tanış olmaq nəticə-
sində mənəvi-ideoloji fikirdə rus və avropapərəstlik meylləri yaranır və getdikcə 
güclənirdi. 
İkincisi
, bu dövrdə ictimai-fəlsəfi fikirdə islam ehkamçılığının, müsəlman ila-
hiyyatının güclü təsiri xüsusilə hiss olunmaqda idi. 
Üçüncüsü, 
XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ictimai-fəlsəfi fik-
rində maarifçilik ideyaları da əmələ gəlmiş və getdikcə qüvvətlənmişdi. İdeoloji 
həyatda yanlış olaraq əsasən Avropa hadisəsi kimi qələmə verilən maarifçilik ba-
xışları Azərbaycanda XIX əsrin birinci rübündən təşəkkül tapmağa başlamışdı. 
Maarifçilik bir ideoloji-fəlsəfi fikir cərəyanı kimi tarixən feodalizmin ziddiyyətləri-
nin kəskinləşdiyi və kapitalist münasibətlərinin formalaşdığı dövrün məhsuludur. 
Bu, feodal əsarətinə, cəhalətə, mövhumata, təhkimçilik münasibətlərinə qarşı etiraz 
əlaməti olaraq biliyin, təhsilin azadlıq, hüquq bərabərliyi ideyalarının və digər mü-
tərəqqi mənəvi-mədəni prinsiplərin geniş təbliğinə və onların qərarlaşması nəticə-
sində daha mütərəqqi, sosial ədalətə əsaslanan cəmiyyət
 
quruluşuna nail olmağa ça-
ğıran sosial-fəlsəfi baxış idi. Maarifçilərə görə cəmiyyət haqqındakı sosial ədalət-
sizliyi, zülm və bərabərsizliyi hökmdarın rəiyyətə qədər hamının maariflənməsi nə-
ticəsində arada qaldırmaq mümkündür.
Bəzi tədqiqatçılar Azərbaycanda maarifçilik baxışlarının formalaşması dövrü-
nü, onun inkişafının birinci mərhələsini XII-XIII əsrlərlə əlaqələndirirlər. Düzdür, 
həmin dövrlərdə də Azərbaycan intibahı ilə əlaqədar insanları təhsilə, maarifə çağı-
ran baxışlar olmuşdur, lakin onları maarifçilik fəlsəfəsi cərəyanının ilkin dövrü ki-
mi səciyyələndirmək o qədər də düzgün olmazdı. Çünki bütün ölkələrdə zəkanın, bi-
liyin təntənəsinə, sosial ədalət, azadlıq və bərabərlik ideyalarının reallaşmasına çağı-
rış, kapitalist istehsal üsulunun qərarlaşması ilə meydana çıxmışdır. Bu, feodalizmin 
möhkəmlənməsi deyil, dağılması prosesinin doğurduğu fəlsəfi-ideoloji baxış idi. 
Azərbaycanda isə həmin tarixi proses - XVIII əsrin sonlarından başlayaraq XX əsrin 
əvvəllərinədək davam etmişdir. Odur ki, Azərbaycan maarifçiliyini əsasən XIX əsr 
hadisəsi hesab etmək tarixi həqiqətə daha çox uyğun olardı. Maarifçiliyə, öz sosial-
siyasi istiqamətinə görə, kapitalist münasibətlərinin formalaşmağa başladığı dövrün 
ilkin burjua və antifeodal ideologiyası kimi baxılmalıdır. Məhz həmin tarixi şərait 
feodal mütləqiyyətinə, dini fanatizmə qarşı XVIII əsrin "qəti inqilabçı" fransız maa-
rifçilik istiqamətini (Volter, Didro, Helvetsi, Holbax və b.) doğurmuşdur. Maarifçili-
yin başlıca xüsusiyyətini zəkanın, biliyin yenidənqurulması və təkmilləşməsi yolu ilə 
cəmiyyətin sosial-siyasi yeniləşməsinə nail olmaq cəhdi təşkil edir. 
Azərbaycan maarifçiliyini öz inkişafına görə iki mərhələyə bölmək olar: