Microsoft Word F?LS?F? -d?rs v?saiti -b-5 eco

Frankfurt məktəbinin sosial fəlsəfə-
sidir.
 
Bu məktəbin tarixi 1930-cu ildə Maks Xorkhaymerin (1895-1973) Frankfurt 
sosial tədqiqatlar institutuna rəhbər tayin olunması ilə başlanmışdır. Bu dövrdə 
onunla T.Adorno (1903-1969), H.Markuze (1898-1979), E.Fromm (1900-1980) ki-
mi filosoflar birgə işləmişlər. Bu məktəbin ikinci nəsli 60-cı illərdə meydana çıx-
mışdır. Onlardal Yurgen Haberması (1929-cu il), Albrext Velmeri (1933-cü il), 
Klaus Offeni (1940-cı il) göstərmək olar. 
Frankfurt məktəbinin birinci nəsli öz təlimlərini neomarksizm
 
adlandıraraq 20-
30-cu illərdə cəmiyyətdə baş verən böhranların səbəblərini Marksa müraciət etmək-
lə aşkar etmək istəmişlər. Bununla yanaşı onlar Marksla razılaşmayaraq yeni mark-
sizm işləyib hazırlamağın zəruriliyini qeyd etmişlər. Frankfurt məktəbinin əsas 
konsepsiyalarına "neqativ dialektika", "tənqidi cəmiyyət nəzəriyyəsi" və "bir ölçulu 
insan " konsepsiyaları aiddirlər. 
Neqativ dialektika konsepsiyası Frankfurt məktəbinin başlıca metodoloji kon-
sepsiyasıdır. O, bütün sosial-fəlsəfi konsepsiyaların əsas ideyalarının təməlini təşkil 
edir. Həmim konsepsiyanın müəllifi T.Adorno "Neqativ dialektika" (1966) əsərində 
"eyniyyət" və "pozitivlik" kateqoriyalarını antidialektik kateqoriyalar adlandıraraq 
göstərir ki, varlıq və təfəkkür arasında eyniyyət yox, fərq, lap dəqiqi isə qeyri-ey-
niyyət mövcuddur. Yalnız "qeyri-eyniyyat" bütövün "neqativliyini", onun konkret-
liyini başa düşməyə köməklik edir. İnqilab və məhv olmanı sinonim anlayışlar kimi 
nəzərdən keçirən Adorno bütün ziddiyyətlərin total şəkildə aradan qaldırılmasının 
islahat və maarifçilik yollarını irəli sürür. Onun fikrincə, bəşər sivilizasiyasını eko-
loji fəlakətlərdən qorumağın yolu həmin fəlakətləri dərk etmək əsasında tabiətlə ba-
rışmaqdan ibarətdir.
Frankfurt məktəbinin nümayəndələri özgələşmə və özundən özgələşmənin bu-
tun növlərini tədqiq etməyi də irəli sürürlər. T.Adorno göstərir ki, özgəlaşmə özünü 
özgələşdirmədən irəli gəlir və o, əbədidir. Bununla yanaşı həmin məktəbin nüma-
yəndələri "sənaye cəmiyyəti", "texniki rasionallıq" tərəfindən törəyən özgələşmə 
haqqında da qiymətli fikirlər irəli sürürlər. E.Fromm isə "münaqişəsiz sosializm", 
"psixik cəhətdən sağlam cəmiyyət", "humanist sosializm" ideyalarını irili sürür, in-
sanın hər cür özgələşməsinin səbəblərinin ictimai strukturlarda olduğunu göstərir. 
Frankfurt məktəbinnn sosial fəlsəfə ideyaları sistemində "tənqidi cəmiyyət nə-
zəriyyəsi"
 
mərkəzi yerlərdən birini tutur. Həmin nəzəriyyəni işləyib hazırlayan 
M.Xorkhaymer tarixin idealistcəsinə anlaşılmasından imtina edərək tarixi materia-
lizm nəzəriyyəçiləri ilə birlikdə bəşəriyyətin tarixdən əvvəlki dövrünün konsepsiya-
sının işlənib Hazırlanmasını başa çaqdırmaq vəzifəsini qarşıya qoymuşdu. Lakin 
onun bu cəhdləri baş tutmadı. Çünki 60-cı illərdə tarixi materializm konsepsiyası 
doqmatik "iqtisadi materializm" xarakterində idi. Ona görə də Frankfurt məktəbinin 
nümayəndələri antropoloji fəlsəfəyə doğru istiqamətləndilər. Lakin yenə də "tarixi 
materializm"də "insan problemləri" tapa bilmədiklərindən, onlarda tarixin materia-

---

124
list anlayışına da inamsızlıq
 
yaranmağa başladı. H.Markuze həln 1932-ci ildə yaz-
dığı "Marksizmin yeniləşməsinin yeni məktəbləri" adlı əsərində K.Marksın "1844-
cü illərin iqtisadi-fəlsəfi əlyazmadarı"na istinad edərək marksizm fəlsəfəsini antro-
poloji cəhətdən yeniləşdirməyə cəhd göstərdi. O, bu məqsədlə M.Haydeqqerin ek-
zistensial varlığı ilə tarixin materialist anlaşılmasının bir sıra müddəalarını birləş-
dirməyə çalışsa da, ondan yeni bir şey alınmadı. Çunki marksizm özünün ehkamçı 
variantlarında onun hər cür atropoloji tamamlanmasını istisna edirdi, göstərilirdi ki, 
marksizm cəmiyyətin kommunizmə doğru hərəkətinin qanunlarını kəşf etdiyindən, 
onun özü əslində humanist və insanpərvər bir tə'limdir. 
60-cı illərdə antropoloji mövzuya qayıtmaq və sənaye cəmiyyətini onun anti-
humanist mahiyyətinə görə tənqid etmək Frankfurt məktəbinin sosial-fəlsəfi kon-
sepsiyasını xeyli populyarlaşdırmışdı. Markuze "Azadlıq haqqında esse" və "Bir öl-
çülü insan" kimi əsərlərində sosial inqilablardan sinfi mübarizə forması kimi deyil, 
iisanın mahiyyəti, tarixi mövcudluğu mə'nasında bəhs edir, inqnlaba tənqidi qəbil-
dən olan layihə kimi, zəka ilə gerçəklik arasındakı ziddiyyətləri aradan qaldıran va-
sitə kimi yanaşır. Ümumiyyətlə "tənqidi cəmiyyət nəzəriyyəçiləri" postsənaye cə-
miyyətindəki kəskin sosial ziddiyyətlərdən çıxış yollarını göstərir, mövcud cəmiy-
yəti tamamilə islahata məruz qoymağı irəli sürürlər