Microsoft Word ?hali cografiyas?

6hali sıxlığı – arazinin maskunlaşma daracasi, 1 km² arazida daimi yaşayan
ahalinin sayıdır.
«6hali sıxlığı» termini ilk d f «torpağın m hsuldarlığı» anlayışı il bağlı XIX
srin birinci yarısı iqtisadçılarının s rl rind işl dilmişdir.
Yüks k v aşağı hali sıxlığı olan bölg l rin növb l şm sind ki zahiri nizamsızlığa baxmayaraq, ist r t bii xüsusiyy tl r, ist rs d razinin sosial- iqtisadi inkişaf s viyy si il bağlı s rt qanunauyğunluqlar mövcuddur.
X rit l r insanların razid m skunlaşması haqqında t s vvür verir. Onlar
ksetdirm formalarına gör f rql nirl r. X rit y baxdıqda Az rbaycanın qeyri- b rab r m skunlaşdığı görünür. Heç d m skunlaşmanın m nz r si sad deyil. B zi yerl rd ş h r v k ndl r , dig r yerl rd is meş massivl ri , arealları yayılmışdır.
Yer kür si h l tam m skunlaşmamışdır. Onun qütbl ri, il rzind n aşağı qiym tli radiasiya balansı (aşağı Gün ş şüalanması, il rzind n az yağıntı) olan
razil r m skunlaşmamışdır. İnsanın yaşaması üçün rütub t v isti lazımdır. Bundan lav , yüks k dağlıq yerl rd atmosfer t zyiqi aşağı olur, t n ffüs ç tinl şir. Artıq planetin m skunlaşmış hiss sinin daxilind ki s hra razil rind d v ziyy t eynidir. Dem k lazımdır ki, sadalanan bütün razil r h yat üçün
lverişsizdir, insan v heyvanat al mi ekologiyasına uyğun deyildir. Onlar davamlı antisiklonlar, z ifl ş n hava axınlarının üstünlük t şkil etdiyi sah l rdir. Xüsusiyy tl rind n asılı olmayaraq, mahiyy tc , onların hamısı, - buzlu, qumlu, dağlı, daşlı, - f rqi yoxdur, s hradır.
İnsanın v razinin qarşılıqlı t sirinin sas m qamları zonallıq v yüks k sıxlıqla bağlıdır. Onlar insanların planet razil rind m skunlaşmasına güclü t sir göst rir. canlı orqanizm olaraq, insan mühitl termodinamik mübadil ş raitin uyğunlaşmışdır. Bu ş rait birm nalı ş kild onun v t ninin – Ş rqi-Ekvatorial Afrikanın ş raitin uyğundur.
İnsan m skunlaşmaq üçün, ad t n, ovalıq v d niz s viyy sind n 500 metrd n hündür olmayan yerl ri seçir. Qurunun 28%-i bel ovalıq v yüks klikl rd n ibar tdir ki, bütün halinin 80%-i d burada yaşayır. 6halinin daha çox sıxlığı düz nlikl rd , xüsusil d niz sahill rind müşahid olunur. 6halinin coğrafi m k bölgüsü qanununa gör , burada insan f aliyy ti növl rinin n geniş r ngar ngliyi,
n böyük mt mübadil si t min edilir ki, bunun da n tic sind n böyük hali sıxlığı yaranır. Misal üçün, Avropa çox sıx m skunlaşmışdır.
İnsanların Yer üz rind m skunlaşmasının daha bir xüsusiyy tinin üstünd n yan keçm k olmaz. Bu, m skunlaşmanın okeansahili, d nizsahili isti d niz c r yanlarının t siri rayonlarına meylidir. 6hali sıxlığı x rit sini d niz c r yanları
x rit si il tutuşdurduqda bunu asanlıqla görm k olar.
İsti Qolfstrim c r yanı Q rbi Avropa, xüsusil d Şimali Amerika sahill rin t sir edir. H m burada, h m d orada hali sıxdır. 6ksin , Şimali Afrikanın q rb sahilind ki soyuq Kanar c r yanının (isti iqlim baxmayaraq) t siri rayonlarında is halinin sıxlığı daha azdır.
c nubi Afrikanın q rb sahilind ki soyuq Benqel axınının t siri rayonları da bel dir. Bunun ksin , Braziliya axınının t sirin m ruz qalan c nubi Amerika sahill rind hali olduqca sıx m skunlaşmışdır. Ümumiyy tl , h r iki Amerikanın v Karib adalarının güclü isti okean axınları sarıdan b xti g tirmişdir. Burada hali son d r c sıxdır.
Asiya, Avstraliya v Afrikada da halinin m skunlaşması çox r ngar ngdir. Hind okeanının isti axınları c nubi Asiyada v Ş rqi Afrikada halinin sıx m skunlaşması üçün lverişli ş rait yaradır. Doğrudur, c nubi Asiya, ümum n, bunlarsız da xeyli sıx m skunlaşmışdır. Axı, h r şey nisbi v çoxamillidir.
Sakit okeanın isti Kuro-Sivo c r yanının Çinin, Yaponiyanın v daha kiçik ölk l rin halisinin sıxlığına mü yy n t siri d mövcuddur. Daha c nubda is isti Ş rqi Avstraliya c r yanı Avstraliyanın v Yeni Zelandiyanın razisinin m skunlaşmasına müsb t t sir edir.
Kamçatka v Çukotkanı is soyuq axın yuyur v t bii s rv tl rin baxmayaraq, onlar z if m kunlaşmışlar. 50⁰ şimal en dair si il şimal qütbü arasında yerl ş n v k skin kontinental iqlim malik olan M rk zi, Q rbi, qism n Ş rqi Rusiya razil ri is nisb t n yaxşı m skunlaşmışdır.
Yüks k dağlıq razil rin s rt t bii ş raiti (aqroiqlim ehtiyatlarının m hdudluğu,
kin yararlı torpaqların azlığı, yamacların meylliyinin çox olması v s.) halinin m skunlaşmasını h miyy tli d r c d ç tinl şdirir, onun t s rrüfat f aliyy tini m hdudlaşdırır.
T bii mühit yekcins olmadığından, onun üçün enlik zonallığı, yüks klik qurşaqlığı v dig r d yişk nlik formaları s ciyy vidir. Ona gör d bütün orqanizml r mü yy n mühit tipin (yaxud tipl rin ) uyğunlaşmışlar. Onun d yişm si mühitl termodinamik mübadil ş raitinin d yişilm si n tic sind
orqanizmin m hvin aparır, yaxud uzunmüdd tli uyğunlaşma baş verir.
Canlı orqanizm kimi, insan da traf mühitl termodinamik mübadil ş raitin , ehtimal ki, ulu v t ninin – Ş rqi Ekvatorial Afrikanın – ş raitin alışmışdır. İnsan orqanizminin traf mühitl mübadil ni müst qil t nziml m imkanlarında, çox güman ki, antropogenez – insanın t ş kkülü prosesind ki fizioloJi d yişiklikl r n tiC sind böyük olmayan hansısa t kmill şm baş vermişdir. Yuxarıda sadalananlardan savayı, bütün t bi t zonalarında m skunlaşma bu t ş kkülün elementl rind ndir. İqtisadi inkişafın ilk m rh l l rind razinin t bii keyfiyy tl ri
halinin yerl şdirilm si xüsusiyy tini v t s rrüfatın ixtisaslaşdırılmasını mü yy nl şdirir. Bununla bel , t bi tin insana t siri, vv ld olduğu kimi, hazırda da böyükdür. T bii f lak tl r – vulkan püskürm si, z lz l l r, qurunun yavaş- yavaş çökm si, yaxud qalxması, iqlim d yişm l ri Yerin landşaftını d yişdirir v insanları yeni ş rait uyğunlaşdıraraq, öz t s rrüfat f aliyy tini müvafiq sur td d yişm y vadar edir. İnsanın t s rrüfat f aliyy ti d , t bi t kataklizml ri kimi, t kC lokal deyil, h m d planet s viyy sind d yişiklikl r g tirib çıxarır. T bii landşaftların şumlanması, meş l rin v bütöv qit l rd t bii zonaların tük nm sin g tirib çıxaran qırıb-yandırma kinçiliyi praktikası, antropogen s hralaşdırma, suvarma n tic sind torpağın şoranlaşması – insanın t s rrüfat f aliy tinin doğurduğu qlobal probleml rin tam olmayan siyahısıdır. Planetimizin özünün mövCud olub-olmaması bir çox C h td n h min probleml rin h llind n asılıdır.
6halinin sıxlığı 1km²-d 50 n f rd n çox olan böyük areallar çox deyil. Avropa (şimal hiss si istisna olmaqla), Asiyada Hind-Qanq ovalığı, C nubi Hindistan, Ş rqi Çin, Yapon adaları, Yava adası, Afrikada Nil vadisi v Niger çayının aşağı axarı, ABŞ-ın şimal-ş rqi, Braziliya v Argentinada b zi sahilboyu bölg l r aid- dir. Dünyanın bir çox ş h r bölg l rind halinin sıxlığı 1km² -d bir neç min n f r çatır. B ş riyy tin 2/3-d n çoxu qurunun t qrib n 8% sah sind C ml nmişdir.
Relyef ş raiti, Coğrafi mövqeyin lverişliyi halinin daha çox d niz v okean sahili bölg l rd C ml nm sin s b b olmuşdur. Bel ki, halinin 60%-i Şimal yarımkür sinin mülayim qurşağında yaşayır. İnsanların yarıdan çoxu ovalıqlarda
(d niz s viyy sind n 200 metr q d r hündürlükd ), dem k olar ki, 1/3-i is d nizd n t qrib n 50 km aralıda olan sah l rd yaşayır (bu zolaq qurunun 12%-ni t şkil edir).
Amerika v Afrikanın okean sahill rind halinin sıxlığı nisb t n yüks kdir. Bu da lverişli t bii ş rait, iqtisadi-Coğrafi mövqe il bağlıdır.
XVII-XX srl rd yüks k hali sıxlığı olan arealların meydana g lm si s nayenin inkişafı il bağlı idi. İnsanlar yeni s naye sah l rinin – qara metallurgiya v maşınqayırmanın inkişafını t min ed n t bii ehtiyatların – daş kömürün, d mir filizinin t m rküzl şdiyi bölg l rd m skunlaşırdılar. Avropada (Rur, Elzas v Lotaringiya, Donbas, Ural), Amerikada (Pitsburq, Pensilvaniya) «köhn » adlandırılan s naye bölg l rind halinin qonşu bölg l r nisb t n yüks k sıxlığı bu gün q d r d müşahid edilir.

Dünya halisi son d r C qeyri-b rab r m skunlaşmışdır. Bunu dörd başlıCa s b bl izah etm k mümkündür:

1.