Microsoft Word ?hali cografiyas?

Mühazir& 15.

Dünya, MDB v& Az&rbaycan &halisinin miqrasiyası
6hali miqrasiyası n q dim zamanlardan mövcuddur. H l b ş riyy tin ilk çağlarında çox böyük sayda insanları hat ed n bir neç geniş miqrasiya dövrl ri olmuşdur. Q bil l r ta q dim zamanlardan yeni torpaqlar m nims m k ehtiyacı üzünd n yerl rini d yişmişl r. Q dim Yunanıstanda v Q dim Romada xalqların köçü tez-tez quldarlıq t s rrüfatı üçün yerli qulların tük nm si il laq dar istilaçılıq yürüşl ri formasında baş verirdi. Şimali Afrikada, 6r bistanda, M rk zi Asiyada bu, ilk önc , otlaqların tük nm si n tic sind köç ri maldar q bil l rin çöll ri m cburi t rk etm si il bağlı idi.
Köç ril rin Asiyadan Avropaya soxulması XIII srin ortalarınad k davam etmişdir. Onlardan n görk mlisi Batı xanın başçılığı il monqol-tatar basqınları idi. Yaxın Ş rq S lib yürüşl ri (1096-1270-ci ill r) d külli miqdarda insanları h r k t g tirmişdi. VII-X srl r r b yürüşl ri Şimali Afrika, Pireney yarımadası, Yaxın v Orta Ş rq, Hindistan yarımadası sakinl rini sar t altına saldı, onların istila etdiyi bütün razil rd islam dinini v r b lifbasını yaydı. Bu, sad c ola- raq, islamın v r b yazısının yayılması deyil, m hz köçürülm idi.
Böyük coğrafi k şfl r dövrü (XV srin ortaları-XVII sr) xalqların kütl vi köçü il müşayi t olunurdu. Avropa v Amerika burada h lledici rola malik idi. Birinci (İspaniya v Portuqaliya, sonra is İngilt r , Fransa, Hollandiya) mühüm emiqrasiya m nb yi, ikinci is köç nl rin ks r hiss sini öz ağuşuna ç k n idi. Q rbi Avropadan geniş emiqrasiya burada kapitalizmin daha erk n inkişafından ir li g lirdi. XIX- srd - XX srin birinci yarısında qit l rarası miqrasiyalar n
vv ll r, n d sonralar görünm miş kütl vi xarakter almışdır. Okeanın o tayına Avropa emiqrasiyası Şimali Amerikanın v Okeaniyanın halisi seyr k olan bölg l rinin m skunlaşmasına v inkişafına g tirib çıxardı. Mü yy n edilmişdir ki, İkinci Dünya müharib sin q d r Avropadan okeanın o tayına 60 milyona yaxın adam getmişdir. Onların 60%-i klassik immiqrasiya ölk si olan ABŞ-a mühacir t etmişdir. İndi bu ölk , dem k olar ki, ancaq onların n sill ri v emiqrantlar ( sas n, Avropa v Afrikadan) il m skunlaşmış, yerli hindu halisi is
amansızcasına m hv edilmiş, yaxud rezervasiyalara sıxışdırılmışdır. Eyni sözl ri yerli halinin daha çox qaldığı Kanada, Avstraliya, Yeni Zelandiya v qism n Latın Amerikası ölk l ri haqqında da dem k olar.
ABŞ-a, Braziliyaya, Karib hövz si ölk l rin Avropadan mühacir tl yanaşı, yeni koloniyaları ucuz işçi qüvv si il t min ed n v hşi qul alveri n tic sind okeanın o tayına Afrikadan da böyük miqdarda köçürül nl r olmuşdur. Bu m cburi köçürm l r XVIII srd , h tta XIX srin birinci yarısında da baş vermişdir. 6lb tt , onlar statistik c h td n s n dl şdirilm mişdir v onların miqdarını mü yy nl şdirm k mümkün deyil. XX srin 60-cı ill rind Amerikada, mulatlar n z r alınmamaqla, 33 milyona yaxın Afrika m nş li hali var idi.
1940-ci il d k Argentinaya t qrib n 6,6 milyon, Brazilyaya 4,7 milyon adam mühacir t etmişdir. 1946-1960-cı ill r arasında Avropadan Latın Amerikasına 2 milyon n f r köçmüşdür. Lakin 50-ci ill rin ortalarından etibar n köç nl rin sayı azalmağa başlamış, eyni zamanda, geriy dönm baş vermişdir. Eyni vaxtda Latın Amerikasından Şimali Amerikaya, başlıcfa olaraq ABŞ-a, miqrasiya artmışdır. Burada vv ll r d qonşu Meksikadan yüz minl rl mühacir mövsümi k nd t s rrüfatı işl rind çalışmışdır.
XIX srd - XX srin birinci yarısında Çind n v Hindistandan da xeyli hali yerd yişm si baş vermişdir, lakin bu yaxşı s n dl şdirilm mişdir. Çinlil r c nub- Ş rqi Asiya ölk l rind , hindlil r is daha çox Hind okeanına yaxın bölg l rd m skunlaşırdılar. Hindli hali Sakit okean (Fici) v Karib hövz si (Qayana, Trinidad v Tabaqo) ölk l rin d gedib çıxmışdı. XX srin ikinci yarısında qit l rarası miqrasiyaların ks riyy ti iqtisadi s b bl r üzünd n baş vermişdir. ABŞ-a, Kanadaya v Avstraliyaya n z r çarpacaq immiqrasiya axını davam edir. Lakin Avropadan g l n mühacirl rin payı azalmış, eyni zamanda, Latın Amerikasından, Karib hövz si ölk l rind n immiqrasiya artmışdır. Asiyadan, xüsus nd Filippind n çıxanların payı xeyli d r c d çoxalır. Yuxarıda sadalanan hallar, habel avropalı miqrantların bir qisminin qayıtması say sind Latın Amerikası (Karib hövz si ölk l ri daxil olmaqla) xalis immiqrasiya bölg sind n
h miyy tli emiqrasiya bölg sin çevrilmişdir (XX srin 60-cı ill ri rzind oradan
2 milyona yaxın adam mühacir t etmişdir).
6slind , artıq emiqrasiya regionu olmayan Qarbi Avropada daha böyük d yişiklikl r bar vermişdir. 6g r 1946-cı ild n 1957-ci il d k Avropada m nfi miqrasiya balansı 5,5 milyon n f r t şkil edirdis , 60-cı ill rd bu göst rici ancaq 0,3 milyon n f r olmuşdur.
Miqrasiya Asiyanın halisi nisb t n az olan b zi bölg l rinin hali artımının başlıca amilidir. Bel ki, Honkonq halisinin yarıdan çoxu xaricd doğulmuşdur. 6halisi 1 milyondan az olan Küveyt sakinl rinin d 2/3 –si xarici ölk l rd n çıxanlardır.
Asiyadan Avropaya n çoxsaylı axın Türkiy d n Ümumi bazar ölk l rin v Asiyanın Britaniya Birliyi ölk l rind n Böyük Britaniyaya miqrasiyadır. B zi ölk l r, xüsus nd Kanada v ABŞ immiqrasiya m hdudiyy tl rini l ğv etdikd n sonra, 60-cı ill rin ortalarından Asiyadan olan immiqrantların sayı, o cüml d n, ixtisaslı kadrların axını artmışdır. Dig r bir miqrasiya axını da Yaponiyadan Braziliyaya olmuşdur. İkinci Dünya müharib sinin sonunad k Braziliyadakı yapon m sk nl rind 250 min yaxın immiqrant var idi. Bu axın 50 –ci ill rin vv lind n yenid n başlanmışdır.
Quldarlığın l ğvind n sonra afrikalıların miqrasiyası qit hüdudları il m hdudlaşırdı. M rk zi v Ş rqi Afrikada miqrasiya c nub istiqam tind , xüsusil c nubi Afrika Respublikasına, Q rbi Afrikada is daha çox Qana istiqam tind gedirdi. M s l n, kiçik dövl t olan, h r t r fd n c nubi Afrika Respublikasının
razisi il hat olunmuş Lesotoda m k qabiliyy tli kişil rin 50%- yaxını, qadınların is 10%-i CAR-da iş axtarmağa m cburdurlar.
Müasir beyn lxalq miqrasiyalar qit miqyasında hali artımına daha keçmişd ki kimi t sir göst r bilmir. Lakin onlar, halisi az olan ölk l r (İrlandiya, Uruqvay, Yamayka, Küveyt, Lesoto, Malta, Paraqvay, Sinqapur v s.), habel xeyli haliy malik ölk l r (Avstraliya, Kanada, Yunanıstan, Portuqaliya, Venesuela) üçün olduqca h miyy tlidir. Avstraliya, Kanada, Küveyt, Sinqapur kimi ölk l r xeyli
hali axını, İrlandiya, Portuqaliya, Yunanıstan, Lesoto, Paraqvay kimi ölk l rd is
halinin ölk d n çıxıb getm si demoqrafik inkişafa öz t sirini göst rir.
«Klassik emiqrasiya ölk si» adlandırılan İrlandiyada bu proses XVII srd n başlayaraq, bu gün q d r davam edir. İrlandiya halisi n yüks k emiqrasiya s viyy sin XIX srin ortalarında çatmışdır. Lakin 1841-1971-ci ill rd o, iki d f d n çox azalmışdır. Bu müdd t rzind ölk ni azı 5 milyon adam t rk etmişdir. 1950-1970-ci ill rd İrlandiya emmiqrasiyadan halisinin 18,6%-ni itirmiş, bu göst riciy gör is Avropada ancaq Portuqaliyadan (23,1%) geri qalmışdır. Çox srlik emiqrasiya n tic sind İrlandiya Respublikası hazırda n az halisi olan Avropa ölk l rind ndir.
Bel likl , halinin qit l rarası v dövl tl rarası miqrasiyası onların demoqrafik öyr nilm si baxımından, şübh siz, maraq doğurur. Bu, ümumiyyatla, an daqiq ifada olunmuş coğrafi fenomenlardan biridir.
İkinci Dünya müharib si ist r ölk daxili, ist rs d dövl tl rarası miqyasda
halinin böyük yerd yişm sin s b b oldu. Müharib çoxmilyonlu orduların h r k t g tirilm si il yanaşı, milyonlarla mülki insanı v t nind n qopararaq qürb t atdı. T kc 1946-1961-ci ill rd 7 milyona yaxın insan ABŞ-a köçdü. 1965-ci ild n ölk y g lm y m hdudiyy t qoyulmasına baxmayaraq, say limiti
v zind «üstünlük» sistemi mü yy n edildi. Bu sistem sas n, imiqrasiya vizaları veril rk n elmi işçil r , s rişt li müt x ssisl r , nadir peş sahibl rin –
«beyin axını»na üstünlük verilirdi.
Ona gör d müharib qurtarandan sonra dövl tl rin qarşısında h lli böyük insan kütl sinin köçürülm si il bağlı olan çox mühüm siyasi probleml r yarandı. 6vv l n, t cavüzkarların lin keçmiş ş xsl rin v t n qayıtmasını, ikincisi, yeni münaqiş l rin qarşısını almaq m qs dil almanların v yaponların Almaniya v Yaponiya razil rin köçürülm sini t min etm k lazım idi. 1948-ci ild F l stin
razisinin bir hiss sind İsrail dövl ti yaradıldı v Avropa dövl tl rind n, Aralıq d nizi, Yaxın Ş rq ölk l rind n y hudil rin oraya miqrasiyası başladı. Hazırda İsrailin işğal etdiyi razid 1 milyondan çox, onun hüdudlarından k narda, sas n, Yaxın Ş rqd 4 milyondan artıq f l stinli yaşayır. Azad olunmuş müst ml k ölk l rind n xeyli avropalı, m s l n, 6lc zaird n v M rakeşd n milyondan çox fransız, Anqoladan v Mozambikd n yüz minl rl portuqaliyalı repatriasiya
olunmuşdur.
Xaricd yaşayan 30 milyon çinli (onları xyatsyao adlandırırlar) Çin üçün böyük iqtisadi rol oynayır. Onların bir çoxu öz v saiti v biliyi il ölk nin modernl şdirilm sin köm k göst rir. V t n qayıtmış müt x ssisl r Çin ali m kt bl rinin professor v dosentl rinin 1/3-ni t şkil edir.
6halinin kütl vi daxili miqrasiyaları, h r şeyd n vv l, urbanizasiya – sas n, k ndd n ş h rl r , m nims nil n torpaqlara köçm il bağlı idi. Bel miqrasiyalar dig r dövl tl r üçün d s ciyy vidir. Bu cür miqrasiyaların miqyası çox böyük olduğundan onu «XX srd xalqların böyük köçü» adlandırmışlar. Onlar ayrı-ayrı ölk l rd müxt lif inkişaf m rh l sind dir. Bel miqrasiyalar inkişaf etm kd olan ölk l rd xüsusil vüs t almışdır. İnkişaf etm kd olan ölk l rin k nd sakinl ri yaxşı güz ran dalınca ş h rl r axışır ki, bu da böyük ş h rl ri «partlayış» h ddin g tirib çıxarır. Q rbin inkişaf etmiş ölk l rind v Yaponiyada bu proses t qrib n 80% urbanizasiya s viyy sind başa çatmışdır.
İnkişaf etm kd olan ölk l rd daxili miqrasiyaların intensivliyi aşağıdır v başlıca olaraq, halinin h dd n artıq sıx olduğu aqrar bölg l rd n ş h rl r qaçması il laq dardır. İqtisadi c h td n inkişaf etmiş ölk l rd daxili miqrasiyalar böyük hali kütl l rini hat edir. Daim d yiş n konyuktura, n qliyyatın v kommunikasiya vasit l rinin yüks k inkişaf s viyy si d buna köm k göst rir.

Mühazir& 16

6HALİ SIXLIĞI