Microsoft Word Investisiya f?aliyy?tini huquqi t?nziml?nm?si docx

2 Beyn&lxalq investisiya münasib&tl&rinin regional beyn&lxalq hüquqi t&nziml&nm&si

Beyn lxalq investisiya münasib tl rinin regional t nzimetm mexanizml ri bir qayda olaraq mane v m hdudiyy tl rin xaraqterind n, xarici investorların daxilolma v f aliyy t rejimind n asılı olaraq f rql ndirilir. Avropa İttifaqı, İqtisadi 6m kdaşlıq v İnkişaf T şkilatı (OECD), Asiya-Sakit okean İqtisadi 6m kdaşlıq T şkilatı (ASEAN), Şimali Amerika Azad Ticar t Zonası (NAFTA) istisna olmaqla ks r inteqrasiya qrumları xarici investisiyaların daxil olmasında liberallaşdırmanı n z rd tutmurlar. Regional inteqrasiya sazişl ri üçün xaraqterik m s l l rd n biri d ondan ibar tdir ki, b z n investisiya m s l l ri t sis sazişin daxil edilirs , b z n d sonradan lav saziş v protokol bağlamaqla investisiya m s l l ri üzr müst qil t nzimetm sistemi formalaşdırılır.

İnvestisiyaların t nziml nm sinin daha t kmil regional sistemi Q rbi v t dric n M rk zi Avropa ölk l rinin iqtisadi v siyasi m rk zi kimi çıxış ed n Avropa İttifaqı v onunla sıx m kdaşlıqda olan dig r Avropa sturukturlarına m xsusdur. Azad ticar t zonasından ümumi bazara kimi inkişaf m rh l si keçmiş Avropa İttifaqı iqtisadi siyas tin h yata keçirilm sind dövl tüstü mexanizml r d t sis etm kl investisiya f aliyy ti üçün d mühüm form kimi çıxış edir. Avropa İttifaqı il yanaşı Avropa Azad Ticar t Assosasiyası investisiya probleml rini d ks etdir n yeni konvensiya imzalayıb. H min konvensiyaya gör xarici investisiyaların daxilolma proseduruna münasib td milli rejim t qdim edilir. Eyni zamanda qli mülkiyy t hüquqlarının müdafi si, maliyy bazarının t nziml nm si qaydalarının unifikasiyası, Avropa Azad Ticar t Assosasiyası üzvü olan dövl tin mü ssis sinin dig r üzvünün razisind s rb st mü ssis yaratmaq hüququ v dig r mü ssis l rin beyn lxalq hüquqi t nziml nm si t min edilib.

Avropada kapitalın liberal f aliyy t rejiminin sası h l 1994-cü ild Belçika, Lüksemburq v Hollandiya arasında bağlanan Gömrük İttifaqı haqqında Saziş t sadüf edir. Müvafiq saziş 1957-ci il İqtisadi ittifaqın yaradılması haqqında müqavil il daha s rb st iqtisadi m kanın yaradılmasına z min hazırlamışdı. 1957-ci il Müqavil sinin 4-cü madd sind qeyd edilir ki, h r hansı bir m hdudiyy t olmadan müvafiq dövl tl r arasında kapitalın s rb st h r k ti t min olunmalıdır. Fiziki ş xsl rin h r k t s rb stliyi q bul ed n müvafiq dövl tin rezidentl ri üçün n z rd tutulan rejiml mü yy n edilir (m.2).

Qeyd etm k lazımdır ki, ist r bu Müqavil , ist rs d Avropa İttifaqı Birliyinin t sis olunması haqqında Roma müqavil si (m.67, 70) kapitalın s rb st h r k tini prinsip olaraq b yan ets d , tam s rb stliyi realiz etm mişdir. Bel ki, h r iki sazişd kapitalın v işçi qüvv sinin s rb st h r k ti iqtisadi birliyin mövcudluğu üçün z ruri olan s viyy il mü yy n edilirdi. M s l n Roma Müqavil sinin 67.1 madd si kapitalın h r k tini t nzim ed r k “bütün mane l rin götürülm sini” t l b ets d , yen d h min madd d lav ş rtl r n z rd tutulurdu v qeyd edilirdi ki, m h dudlaşdırmalar ümumi bazarın f aliyy ti üçün z ruri olan h dd kimi götürülür.

1992-ci il Avropa İttifaqı haqqında Maastrix Müqavil si kapitalın h r k t rejiminin liberallaşdırılması haqqında yeni müdd aları t sbit edir. Müqavil d qeyd edilir ki, üzv dövl tl r, h mçinin üzv dövl tl rl üçüncü dövl tl r arasında kapitalın h r k tin olan bütün mane l r aradan götürülür (m.73(b)). Bu müqavil d kapitalın s rb st h r k ti üçün geniş t minat sistemi yaradılsa da, mü yy n istisnalar da n z rd tutulur (m.73(f)).

Avropa İttifaqı ç rçiv sind investisiyaların t nziml nm si:

• 
  qarşılıqlı kapital qoyuluşunun tam liberallaşdırılması;
  
• 
  iştirakçı ölk l rin mü ssis l ri üçün vahid qanunvericiliyin formalaşdırılması;
  
• 
  qarşılıqlı olaraq investisiyaların stimullaşdırılması üzr t dbirl rin mü yy n edilm si;
  
  • 
    vahid hüquq qaydası ç rçiv sind f aliyy t göst r n mü ssis l rin qovuşmasının dövl tüstü qaydalarının işl nib hazırlanması;
    
  • 
    üçüncü dövl tl rl dig r inteqrasiya qanunları arasında investisiya m kdaşlığının ümumi qaydalarının hazırlanması üzr istiqam tl ri n z rd tutur Xarici investisiyaların t nziml nm si üzr Avropa İttifaqının iştirakı il müasir dövrün n aktual sazişl rind n biri hazırlanmışdır. Avropa Enerji Xartiyası v Enerji Xartiyasına Müqavil enerji sektorunda investisiyaların t hlük sizliyi v liberal rejimin yaradılması istiqam tind h miyy tli rola malikdir .
    

Avropa İttifaqının dig r m kdaşlıq formu Afrika, Karib hövz si v Sakit okean ölk l ri il Loma (Toqo) konvensiyaları sasında yaradılıb. H min sazişd Avropa İttifaqı bazarlarına inkişafda olan ölk l rin m hsullarının qarşılıqlıq olmadan preferensial çıxışı müvafiq ölk l r ixrac g mil rini stabil saxlamaq üçün k nd t s rrüfatı m hsulları üçün STABEKS v xammal üçün SISMIN fondlarından subsidiya almaq, h mçinin müxt lif humanitar, sosial yardım almaq hüququ t sbit edilib. 6g r I Loma Konvensiaysı (1975) investisiya m kdaşlığının ümumi prinsipl rini mü yy n edirdis , IV Konvensiya (1989) investisiya m kdaşlığının daha yeni m s l l rini reqlamentl şdirir .

İnvestisiyaların s rb st yerd yişm sind xüsusi f aliyy t mexanizmi sas n inkişaf etmiş ölk l rin regionlararası klubu kimi çıxış ed n OECD-y m xsusdur. 1976-cı il B yannam sin sas n transmilli korporasiyaların f aliyy tini xarici investisiya f aliyy ti il birlikd t nziml m kl xarici kapitallı mü ssis l r üçün milli rejim, transmilli

korporasiyaya r hb rlik üçün tövsiy l r t sbit edilib. B yannam nin 1991-ci il redaksiyasında dig r m s l l rl yanaşı dövl tin iqtisadiyyata birbaşa müdaxil si z ifl dilib. Birt r fli sasda birbaşa xarici investisiyalara n zar tin z ifl dilm si d ir li sürülüb.

OECD üçün birbaşa xarici investisiyalar xüsusi h miyy t k sb etdiyind n bu problem h miş ön mli yer verilir. Bel ki, Kapitalın h r k tinin liberallaşdırılması M c ll si v Cari “görünm y n” m liyyatların liberallaşdırılması M c ll si q bul edilmişdir. Birinci qeyd etdiyimiz M c ll (1961) s rh dl rin ş ffaflığı prinsipin

saslanır. M c ll d mü ssis l rin idar çilik f aliyy tind iştirakı n z rd tutulmayan investisiyalar birbaşa investisiyalara aid edilmir. M c ll m cburi hüquqi qüvv k sb etm kl

• 
  investisiyaların h r k tind , yeni m hdudiyy tl r t tbiq etm m y ;
  
• 
  yalnız t hlük sizliyin t min edilm si istiqam tind t tbiq edil c k t dbirl rl bağlı önc d n x b rdarlığın edilm sin saslanır.
  

OECD ç rçiv sind transmilli korporasiyanın f aliyy ti il bağlı: beyn lxalq transmilli korporasiyalar üzr Komit v Gizli m liyyatlar v kapitalın h r k ti üzr Komit d t sis edilmişdir. Bu komit l rin t rkibin OECD-nin üzv dövl tl rinin, o cüml d n Avropa İttifaqının siyas tçil ri daxildirl r. Komit l rin birg iclaslarında üçüncü dövl tl rd n müşahid çil r d iştirak ed bil rl r. 6g r birinci komit nin üzvl ri üzv-dövl tlrin nümay nd l ridirs , ikinci komit d OECD-nın Şurası t r find n t yin edil n müst qil ekspertl r yığılır.

OECD xarici investisiya f aliyy tinin t nziml nm sind bir qayda olaraq özünün üzvl rinin yüks k iqtisadi inkişaf s viyy sin uyğun olaraq daha liberal t nzimetm mexanizmind n, investisiyanın daha geniş anlayışından çıxış etm kd dir. Bu siyas t

saslanaraq 1995-ci ild İnvestisiyalar üzr çoxt r fli Sazişin hazırlanmasına başlanmışdır. Sazişin hazırlanmasında qeyri-hökum t t şkilatları, transmilli korporasiyalar, ictimai xadiml r, hüquqşünaslar da f al iştirak etmişl r.İctimaiyy tin atmaqda olan maraqını n z r alaraq müvafiq layih 1997-ci ild Dünya Ticar t T şkilatına verilmişdir. Problemin Dünya Ticar t T şkilatı ç rçiv sind h lli is mümkün olmamışdır.

İnvestisiyalar üzr çox t r fli saziş layih si üçün müt r qqi m s l l rd n biri investisiya anlayışını geniş aspektd mü yy n edilm sidir. İnvestisiya anlayışı özünd mü ssis l rd iştirakı daşınmaz mlak, portfel investisiyaları, qeyri-maddi mlak v dig r maliyy v saitl rini d birl şdirir. Qeyd olunur ki, Sazişin m qs din gör investisiya dedikd , investorun mülkiyy tind v ya n zar tind olan ist nil n aktivl r, o cüml d n mü ssis l r (hüquqi ş xs qismind qeydiyyata alınmış v ya dig r qurumlar, f aliyy tinin m qs dind n, mülkiyy t formasından asılı olmayaraq, Saziş iştirakçısı olan dövl tin hüquq normaları sasında t sis edil n, f aliyy t göst r n, h mçinni kommersiya v qeyri- kommersiya, dövl t v xüsusi, s hmdar c miyy ti, m hdud m suliy tli c miyy t, ortaqlıq, birg mü ssis , f rdi sahibkarlıq, filial v assosasiyalar, t şkilatlar); s hml r, ist nil n dig r iştirak forması v onunla bağlı ist nil n hüquqlar: öhd lik üzr s n dl r, borc öhd likl ri v borcun dig r kreditl nm forması v onunla bağlı bütün hüquqlar, h mçinin obyektl rin tikintisi üzr müqavil l r, idar çilik v istehsal, hasilatın pay bölgüsü müqavil l ri; ist nil n pul t l bi v müqavil öhd likl rinin naturada icrası il bağlı t l bl r; qli mülkiyy t hüququ; qanundan v ya müqavil d n, eyni zamanda konsessiya, lisenziya v icaz d n yaranan hüquqlar v bütün dig r maddi v qeyri-maddi, daşınar v

daşınmaz mlak, el c d onunla laq li mlak hüquqları, icar , ipoteka, girov v saxlamaq hüququ n z rd tutulur.

İnvestisiyalara üzr çoxt r fli Sazişin müdd aları h r hansı bir istisna olmadan bütün investorlara v investisiyalara el c d daimi nümay nd liyin m liyyat, idar çilik f aliyy tin şamil edilir.

Sazişd investorun anlayışı da özün m xsusluğu il diqq ti c lb edir. Saziş gör , investor kimi Saziş iştirakçısı olan dövl td daimi yaşayan v ya onun v t ndaşı olan fiziki ş xsl r, el c d mülkiyy t formasından v f aliyy tinin m qs dind n asılı olmayaraq iştirakçı dövl td onun hüquq normaları sasında yaradılan v f aliyy t göst r n hüquqi ş xsl r v ist nil n dig r t şkilati-hüquqi qurumlar tanınır. T şkilati- hüquqi qurumlar dedikd , h m kommeresiya, h m d qeyri-komersiya, xüsusi v dövl t, h mçinin s hmdar c miyy tl ri, m hdud m suliy tli c miyy t, ortaqlıq, birg mü ssis , f rdi sahibkarlıq, assosiasiya v t şkilatlar n z rd tutulur.

Beyn lxalq investisiya münasib tl ri üçün spesifik regional sazişl rd n biri d Amerika ölk l ri-ABŞ, Kanada v Meksika arasında Şimali Amerika Azad Ticar t Zonası (NAFTA) haqqında 1994-cü il Saziş qeyd edilm lidir.

NAFTA haqqında sazişin sas m qs dini

- azad ticar t zonasının formalaşdırılması sasında qarşılıqlı ticar t dövriyy sinin v kapital qoyluşunun yüks ldilm si;

- ivestisiya, xidm t, qli-mülkiyy t hüquqlarının müdafi si. r qab t siyas ti v

sahibkarlığın s rb st f aliyy ti qaydalarının t nziml nm si sasında mütt fiq firmalar üçün sahibkarlıq f aliyy tinin razılaşdırılmış ş rtl rinin mü yy n edilm si v s. m s l l rin h lli t şkil edir.

Sazişin “İnvestisiya” adlanan XI bölm si qarşılıqlı kapital qoyluşunda: milli rejim, daha lverişlilik v ayrı-seçkiliy yol verm m k prinsipl rini b yan edir. Yen d h min bölm d xarici f aliyy td n ld edil n g lirin s rb st köçürülm si; xarici mülkiyy tin millil şdirilm si mexanizmi v müvafiq konpensasiyanın verilm si qaydası; investisiya mübahis l rinin h lli qaydaları t sbit edilib.

Sazişd GATT-1994 qaydalarına uyğun olaraq inteqrasiya qrumuna daxil olan ölk l rd keçid dövründ bütün rüsumları, qeyri-tarif mane l rini, investisiyalara münasib td m hdudiyy tl ri l ğv etm k, qli-mülkiyy t hüququ v traf mühitin mühafiz si sah sind hüquq normalarını harmonizasiya etm k n z rd tutulur. NAFTA ç rçiv sind investorlara yeni mü ssis l rin yaradılmasında milli rejimin t qdim olunması, investisiyalarla bağlı bütün öd m l r üçün dön rli valyutadan istifad v g lirin repatriasiyası, ekspropriasiyadan müdafi mexanizminin yaradılması, h r hansı bir ticar t m hdudiyy ti qoymadan mü ssis l rin t sis edilm si v f aliyy t göst rm si üçün ş raitin yaradılması, maliyy itkil ri zamanı mübahis l rin h lli üçün beyn lxalq arbitraj v dig r prosedurlara müraci t hüququnun formalaşdırılması üzv dövl tl rin qarşılıqlı ticar t, investisiya dövriyy sini kifay t d r c d yüks ltmişdir.

NAFTA –nın t sis sazişi üçün xarakterik xüsusiyy t ondan ibar tdir ki, ümumi hüquq sistemin uyğun olaraq investisiya anlayışı daha da geniş m zmun k sb edir. İnvestisiya anlayışına kompaniyaların f aliyy tin aid olan müxt lif aktivl r, o cüml d n s hml r, firma öhd liyi üzr z rüri olan maddi v qeyri-maddi aktivl r, h mcinin daşınmaz mlak, kapital öhd liyi il laq li faizl r, el c d tikinti üzr kontraktlar v s. daxildir.

Mü ssis l rin milli m nsubiyy t m s l sind inkorparasiya prinsipi q bul edils d n zar t paketi n z riyy si d istifad edilir.Sazişd qeyd olunur ki, müvafiq dövl tin investoru olmaq üçün h min razılığa g l n dövl tin qanunvericiliyin uyğun olan mü ssis nin v ya onun filialının yaradılması vacibdir. Bu zaman bel bir t l b d ir li sürülür ki, mü ssis NAFTA üzvü olan ölk l rin v t ndaşlarının n zar tind olmalıdır. Mü ssis y inteqrasiya qrupuna daxil olmayan ölk nin investorları t r find n n zar t h yata keçirildikd inkorporasiya prinsipi bir ş rtl n z r alınmaya bil r ki, mü ssis investorun ölk sind el bir ciddi sahibkarlıq f aliyy t il m şğul olmasın.

Xarici investorların f aliyy tin , xüsus n d , daxilolma ş rtl rin münasib td biri- dig rini tamamlayan milli rejim h daha lverişlilik prinsipi t qdim edilir. Müvafiq prinsipl r mü yy n standartlara (rejiml r ):

• 
  dal tli v b rab rhüquqlu rejim ;
  
• 
  investorların hüquq v maraqlarının müdafi sin saslanır.
  

İnvestisiya f aliyy ti mü yy n hallarda m hdudlaşdırıla bil r. Bel ki, ümumi istisnaya gör milli t hlük sizlik, bütün dünyada sülhün t mini, ictimai qaydanın qorunması namin m hdudiyy tl r t tbiq edil bil r. Eyni zamanda Dünya Ticar t T şkilatı hüquqna uyğun olaraq NAFTA ç rçiv sind mü ssis l r yerli komponentl rin istifad si üzr t l bl r , o cüml d n idxal v satış h cmini m hdudlaşdırmaq v s. kimi t l bl r yol verilmir

B zi regional investisiya sazişl ro özünün qeyri-liberal xarakteri diqq ti c lb edir. Buna misal olaraq 1973-cü il And sazişi qeyd edil bil r. M hz bu faktı n z r alaraq İnvestisiyalar üzr C nub-ş rqi Asiya dövl tinin Assosiasiyası 1987-ci il Sazişind birbaşa xarici investisiyalar üçün liberal rejim haqqında müdd a t sbit edir. Bu m s l d dövl tdaxili qanunvericiliyin t kmill şdirilm si z rur tini, h mçinin birbaşa xarici investisiyaların c lb edilm sini stimullaşdırmaq m qs dil 1995-ci ild Banqkoqda ASEAN ölk l rinin dövl t başçılarının görüşünd birbaşa xarici investisiyaların t şviqi v

m kdaşlıq üzr f aliyy t proqramı q bul edilib

3.