Microsoft Word islom ensik ziyouz com doc
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
www.ziyouz.com kutubxonasi
84 bitim (iqo’at), jinoyat uchun javobgarlik va yetkazilgan zarardan kelib chiqadigan majburiyat yoki ixtiyoriy shakldagi bitishuv yoxud harakatlarni tartibga soladi. F., bir tomondan, aqliy ta’limot bo‘lsa, ikkinchi tomondan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish tajribasiga qaratilgan. F. -huquqshunoslikning ko‘pgina xulosalari amalda tatbiq etilib, islom ijtimoiy me’yorlari majmuasini tashkil etganligi bois ular ham F. iborasi bilan atala boshladi. F. musulmonlar orasida amal qilgan fe’l-atvor qoidalari ma’nosida ijtimoiy me’yorlarning har xil diniy, huquqiy, axloqiy turlarini, shuningdek, urf-odatlarni, oddiy xushmuomalalik va axloq-odob qoidalarini o‘z ichiga olgan, ya’ni keng, umumiy ijtimoiy tushunchadagi musulmon huquqi bo‘lgan. Shu majmuaga kiruvchi me’yorlarning turli toifalarini ijtimoiy munosabatlarda va shaxsiy fe’l-atvorda amalga oshirishning o‘ziga xos xususiyatlari bor edi. Chunki, musulmonlar diniy ahkomlarni imon-e’tiqod bilan ado etar va shu sababli ular juda mukammal bo‘lar edi. F. - huquqshunoslikning ko‘pgina qoidalari musulmonlar orasida rasm bo‘lgan va bu qoidalarga rioya etilishni kafolatlaydigan urf-odatlarni aks ettirar edi. Ammo, faqihlar ishlab chiqqan me’yorlarning bir qismi aksar hollarda davlat ishtirokida amalga oshirilar, davlatning majburlashi imkoniyatiga tayanar edi. Shu sababli, islomda yagona ijtimoiy-me’yoriy tartibga solish majmuasi tarkibida fe’l-atvorning huquqiy qoidalari (yuridik ma’nodagi musulmon huquqi) alohida o‘rin oldi. F. - huquqshunoslikning xulosalari davlat tomonidan buyurish rasmiy qo‘llab quvvatlash natijasida qisman amaldagi huquqqa aylanar, mas., tayinlab qo‘yilgan qozilar muayyan mazhab xulosalarini joriy qilar edi. Jumladan, abbosiylar hokimiyatni qo‘lga olgach, faqihlarni qozi lavozimiga ko‘tarish yo‘li bilan shunday xulosalarni qozilik tajribasiga tatbiq eta boshladilar. Yuridik ma’nodagi F. - huquq shu asosda tarkib topdi, F. - huquqshunoslik uning manbai bo‘ldi. Musulmon faqihlarining ko‘p asarlari qozi va muftilar uchun amaliy qo‘llanma (dasturulamal) bo‘ldi, ko‘pincha ma’murlarning buyurtmasi bilan davlat mahkamalari uchun maxsus kitoblar yozib berildi. Abu Yusufning (798 y. v.e.) "Kitob al-xaraj"i yoki Boburiylar saltanatining hukmdori Avrangzeb (1658-1707) amri bilan 1669 y.da bir guruh hanafiy huquqshunoslar tuzgan "al-Fatovo al-hindiya" asari bunga misoldir. Chigallik F. me’yorlarining ko‘pchiligaga xos xususiyatdir. Zero, ayni bir xil masalalarni hal etishda turli mazhablarning bir-biriga to‘g‘ri kelmaydigan xulosalari tatbiq etilishi mumkin edi. Hatto bir mazhab ichida ham ziddiyatli qoidalar amal qilaverar, chunki F. huquq ko‘p jihatdan yirik huquqshunoslarning aniq masalalarga oid qarorlari yigandisidan iborat bo‘lib, ular ayni bir masala yuzasidan ko‘pincha turli xulosalarga kelar edilar. Shu sababli hatto davlat F. - huquqdagi muayyan tariqatni qo‘llab quvvatlashi ham bir xil me’yorlar tizimi belgilab qo‘yilganini bildirmas edi. Binobarin, F. - huquqning bir-biriga mos kelmaydigan ko‘pdan-ko‘p qoidalari orasidan qozi qaysi birini tanlab olishini oldindan bilib bo‘lmas edi. Shu sababli F.ning umumnazariy asosi asta-sekin birinchi o‘ringa chiqa boshlagani bejiz emas. O’rta asrlarda musulmon faqihlari qozilarning F. - huquqqa oid yakka-yakka ko‘rsatmalari asosida uning umumiy qoidalari (al-Qavo’id al-Kulliya)ni shakllantirib berishga muvaffaq bo‘ldilar. Shu sohadagi ishlar orasida Ibn Nujaymaning (1562 y. v.e.) "al-Ashboh va-n-nazo’ir" asari yaxshi ma’lum. 16-17-a.larda chigal fatvolar bilan bir qatorda me’yoriy qoidalar uzil-kesil shakllantirib berilganligi ikkala ma’nodagi F. - huquqni rivojlantirishda eng yuqori nuqta bo‘ldi. Islom mamlakatlari huquq tizimida F. -huquqning roli doimo bir xil bo‘lgan emas. Jumladan, 16-a.da Usmonli turk saltanatida va 17-a. 2-yarmida Boburiylar davlatidagi 'huquqiy amaliyotda uning qoidalari juda keng va izchil qo‘llanildi. Biroq, umuman F. - huquq hech qachon F. - huquqshunoslik bilan to‘la-to‘kis mos kelgan emas. F. - huquqshunoslikning haqiqatda amalga oshirilgan, hokimiyat tepasidagi kuchlarning |