Microsoft Word islom ensik ziyouz com doc

www.ziyouz.com kutubxonasi 
283
Ka’b va b. T. ilmida mashhur bo‘lganlar. Tobeinlar esa, T.ni sahobalardan o‘rgandilar. Va 
ulardan ko‘plari bu ilmda shuhrat qozondilar. Mas.: Mujohid ibn Jabr Makkiy, Ikrima, 
Said ibn Jubayr, Ato ibn Abu Roboh va b. Sahobalar va tobeinlar asrida T. og‘zaki rivoyat 
va naql shaklida bo‘lib, ta’lif qilib yozilmagan edi. T.dan birinchi kitob yozgan shaxs 
Abdulmalik ibn Jurayjdir (8-a.). Keyinchalik Muhammad ibn Jarir Tabariy, Yahyo ibn 
Salom, Abu Bakr Nisoburiy va b. mufassirlar shuhrat topdilar. T. ilmi kelib chiqishi va 
rivojlanishi jarayonida bir necha qismlarga bo‘lingan: Birinchi qism - "T. bil ma’sur". Bu 
qismdagi T.da mufassir Qur’on oyatlarini rivoyat qilgan sahih hadislar va sahobalarning 
qavllari bilan T. qiladi. Bu uslubda yozilgan T.larning mashhurlari quyidagilar: 
Muhammad ibn Jarir Tabariyning "Jomi’ul bayon fi tafsiril Qur’on", Abu Muhammad 
Husayn ibn Mas’ud ibn Muhammad Bag‘aviyning "Ma’olimut tanzil", Imodiddin Ismoil ibn 
Kasirning "Tafsirul Qur’onil azim", Jaloliddin Suyutiyning "ad-Durrul mansur fi-t-tafsir bil 
ma’sur" kitoblari. Ikkinchi qism - "T. bir-ray". Bu qismda mufassir o‘z fikri va ijtihodi ila 
T. qiladi va u ikkiga, joiz va g‘ayri joizga bo‘linadi. Joiz bo‘lgan ray bilan T. qilishda 
mufassir ishonchli masdarlarga suyangan holda jaholat va zalolatdan uzokda bo‘lib T. 
qiladi. Joiz bo‘lmagan qismda esa, mufassir jaholat, bid’at va zalolat bilan T. qiladi, 
shuning uchun ham barcha allomalar bu navdagi T.ni man qilganlar. Joiz bo‘lgan ray 
bilan qilingan Tlardan; Abu Abdulloh Muhammad ibn Umar ibn Husayn Faxriddin 
Roziyning "Mafotihul g‘ayb", Nasriddin Abdulloh ibn Umar ibn Muhammad ibn Ali 
Bayzoviyning "Anvoruttanzil va asrorut-ta’vil", Abul Barakot Abdulloh ibn Ahmad ibn 
Mahmud Nasafiyning "Madorikut tanzil va haqoiqut ta’vil" kitoblari. 
Uchinchi qismi - "T.i ishoriy". Bu qismda mufassir oyatning zohiriy ma’nosiga qaramay, 
uning maxfiy ishoralari taqozosi bilan T. qiladi. Bu faqat suluk va tasavvuf arboblarining 
uslubidir. Bu qismga doir T.lar: Nizomiddin Hasan ibn Muhammad Husayn Xurosoniy 
Naysoburiyning "G’aroibul Qur’on va rag‘oibul Furqon", Sheroziyning "Aroisul bayon fi 
haqoiqil Qur’on" kitoblari. 
Keyinchalik T.ning yo‘nalishlari ko‘payib ketdi. Misol uchun Qur’ondagi hukm oyatlarini 
alohida T. qilish yo‘lga qo‘yildi. Bu yo‘nalishdagi T.lar "Ahkom oyatlari tafsiri' deb 
nomlandi. Bu yo‘nalishdagi qad. T.lardan hanafiy olimlardan Jassosning "Ahkomul 
Qur’on" va b. ulamolar yozgan T.lardan "Tafsirot Ahmadiya" kitoblarini misol qilib 
keltirsa bo‘ladi. Zamonaviy ulamolardan Muhammad Ali Saisning "Tafsiru oyotil ahkom" 
va Muhammad ALI Sobuniyning "Ravoi’ul bayon fi tafsir oyotil ahkom" kitoblari misol 
bo‘la oladi. Shuningdek, madaniy T.lar ham yozildi. Ularda Qur’on oyatlari madaniyat 
tushunchasi asosida T. qilindi. Bu xildaga T.larga Sayyid Qutb (1966 y. v. e.)ning "Fi 
Zilolil Qur’on" va Muhammad Javod Mug‘niyaning "Tafsir Koshif" kitoblari misol bo‘ladi. 
Ilmiy T atamasi ham paydo bo‘ldi. Bu turdagi T.larda oyatlarda kelgan ma’nolar ilmiy 
kashfiyotlarga mosligi haqida fikr yuritiladi. Bu yo‘nalishdagi Tlar ichida eng 
mashhurlaridan biri Javohiriyning "Tafsir javohir' kitobidir. Ko‘pchilik ulamolar bu kitobni 
T.dan uzoklashib ketganlikda tanqid ham qiladilar. 
O’zbekiston hududidan chiqqan ba’zi mashhur T.chilardan avvalo Imom Abu Mansur 
Muhammad ibn Muhammad ibn Mahmud: Moturidiyni ko‘rsatish mumkin. U zotning 
aksariyat muallafotlari tavhid ilmida, ya’ni ilmi kalomda bo‘lgan. Imom Moturidiy 
o‘zlarining "Ta’vilot ahdis sunna" NOMLI tafsirlarida ilmi kalom ulamolari yo‘lidan 
borganlar va Qur’oni karim oyatlarini aqidada Ahli sunna val jamoa mazhabini qo‘llab T. 
qilganlar. 
Keyingilari Imom Abu Lays Samarqandiy bo‘lib, u zot Imom Hodiy nomi bilan mashhur 
bo‘lganlar, Imom Abu Lays Samarqandiy ko‘plab kitoblar ta’lif qilganlar. T kitoblarini esa, 
"Bahrul ulum" deb nomlaganlar va bu T. "Tafsir bil ma’sur' toifasidandir. 
Ulug‘ Imom Zamaxshariy turli ilmlarga doir ko‘plab kitoblar tasnif qilganlari va eng 

---

Islom Ensiklopediyasi