Microsoft Word maq al-fargoniy ziyouz com doc

www.ziyouz.com кутубхонаси 

7

Shuning uchun men bu kitobni yozdim, bundan maqsad — osmon sferasidagi barcha doiralarni 

Yerdagi usturlob tekisligida tasvirlash»dir. Kitob yetti bobdan iborat, birinchisi stereografik proektsiya 

nazariyasiga bag‘ishlangan. 

Al-Farg‘oniy konus qirqimlari haqida gapiradi. Bu sohadagi Apolloniyning fikrlari borligi al-

Farg‘oniyga ma’lum emasligi bilinib turibdi. Ta’kidlash lozimki, al-Farg‘oniy konus qirqimlari 

nazariyasini o‘zining yondashishi bilan rivojlantirgan. Al-Farg‘oniy Yevklid geometriyasi mazmunini 

muayyan darajada takomillashtirdi. 

Bu haqda hatto X asrda Ibrohim ibn Sinon aytgan: Ptolemey kitobida usturlob masalasi 

tushunarli emas. Al-Farg‘oniy asarida nazariyani tushuntirish uchun hamma zaruriyatlar e’tiborga 

olingan. 

Qadim zamonda nazariy mexanika, osmon mexanikasi, astrofizika bo‘lgan emas, lekin samoviy 

jismlar harakatining geometrik-kinematik tasavvurlari bo‘lgan. Buning nomi, umuman, kosmografiya. 

U kuzatishlar, o‘lchov asboblari va dunyoqarashga asoslangan. «Qadimda olimlar yulduzlar o‘lchami 

bilan shug‘ullanib, osmon sferalari harakatlarini kuzatishda o‘lchov vositalaridan foydalanishgan. 

Asosiy asbob armillyar sfera bo‘lgan»(1, 81). Darhaqiqat, Quyosh, Oy, sayyoralarning sferalardagi 

harakatlarini tekislikka proektsiya tushirish yordamida ifodalangan. Lekin hali bu sohada 

proektsiyaning matematik tasviri yo‘q edi. Al-Farg‘oniy davom etadi: «Osmon sferasidagi doiralar 

astrolyabiya tekisligida doira va to‘g‘ri chiziq shaklida ko‘rinadi»(1, 88). Mana shu proektsiya usuli 

haqidagi g‘oya astronomiya, geodeziya, kartografiyada nihoyatda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu 

nazariyani al-Farg‘oniy kashf etdi va keyin undan ilm ahli foydalana boshladi. 

B.A.Rozenfeld va N.D.Sergeeva bu masala tarixini chuqur o‘rganib, quyidagi xulosaga kelishdi: 

«Stereografik proektsiya nazariyasini jahonda birinchi bo‘lib Ahmad al-Farg‘oniy kashf etgan» (2, 

320). Bu nazariyaning asosi — sferada yotgan aylanalarning tekisligidagi proektsiyasi aylana shaklida, 

agar sferadagi aylanalar proektsiya markazidan o‘tgan bo‘lsa — to‘g‘ri chiziq shaklida bo‘ladi. 

Sferaning uning nuqtalari, egri chiziqlarining tekislikka tushiriladigan proektsiyalarini amalga 

oshirishning qiyinligi, avvalo, shundan iboratki, uning negizida egri chiziqni to‘g‘ri chiziq shaklida 

ifodalash muammosi bor: ilgari ham, hozir ham. Bu masala Pi soniga borib taqaladi. Bu miqdor 

cheksizdir. Axir, Yer globusidagi nuqtalarni geografik xaritaga tushirishni ko‘z oldingizga keltiring: 

globusdagi A, V, S nuqtalari orasidagi munosabat ularning proektsiyalari a, v, s oralaridagi 

munosabatning aynan o‘zi emas-da. Lekin, buyuk matematik Eyler (1707—1783) al-Farg‘oniyning 

stereografik proektsiya nazariyasini qo‘llagani tufayli «Rossiya imperiyasining bosh xaritasi»ni 

tuzishga muvaffaq bo‘ldi. 

Hozir XXI asrda proektiv geometriya, oliy geometriya, oliy geodeziya, kosmik geodeziya 

masalalarini yechishda Apolloniyning konus qirqimlari nazariyasi kabi al-Farg‘oniyning stereografik 

proektsiya nazariyasidan ham unumli foydalanilmoqda.