Microsoft Word Materiallar Full Mənim gənclərə xüsusi
AZƏRBAYCAN FOLKLORUNDA KEÇƏL OBRAZI
Yüklə 10,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- “ƏKİNÇİ” QƏZETİNİN MÜXBİR PALİTRASI Mətanət MUSTAFAYEVA
- Daim çıxış edənlər. Əsgər Ağa Gorani (1857-1910)
- Seyid Əzim Şirvani (1835-1888)
- Nəcəf bəy Vəzirov. (1854-1926)
- Hərdənbir yazanlar. Mirzə Fətəli Axundov.
- Mirzə Həsən Əfəndi Əlqədari
- Məhəmmədəli bəy Vəliyevin
- Təsadüfü imzalar.
- Abbas bəy Haqverdiyev Qarabağıdir
- MÜSTƏQİLLİK DÖVRÜ AZƏRBAYCAN ROMANININ TİPOLOGİYASI VƏ ƏDƏBİ TƏNQİDİNƏ DAİR Nizami HÜSEYNOV
|
AZƏRBAYCAN FOLKLORUNDA KEÇƏL OBRAZI Mətanət MUSTAFAYEVA Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu, Şəki filialı reshad_mustafa@mail.ru
Xalq ədəbiyyatı nümunələrinin bədii obrazlı dili əsasən bir –birinə bənzəməklə yanaşı, bəzən müxtəlif janrda olan nümunələrin bəzi motivlərində, hətta obrazlarda eynilik, paralellik müşahidə olunur. Dastan, nağıl, qaravəlli və sair kimi janrlarda ortaq obraz kimi biz keçəli görə bilərik. Keçəl obrazı qaravəllilərin əsas obrazlarından biridir. Nəzərə alsaq ki, qaravəllilər üçün səciyyəvi cəhətlər bu janrda olan nümunələrin ictimai nöqsanları satirik, yumoristik dillə tənqid edilməri və yekunda gözlənilməz nəticə ilə bitməsidir, o zaman kasıb, “cındırından cin hürkən” keçəllərin bu nümunələrə niyə əsas qəhrəman olduğu aydınlaşır. Keçəl kasıbları təmsil edir, ac yatır, bir loğma quru çörəyə sevinir, geyimi çox fağırıdır, bəzən “qotur basmış” vəziyyətdə olur, ancaq iştirak etdiyi xalq ədəbiyyatı nümunələrinin süjeti irəlilədikcə onun sadə təbiəti, çox bilmişliyi, inadkarlığı, fərasəti, hətta hiyləgərliyi belə ortaya çıxır. Çox vaxt keçəllər tərs, dediyindən dönməyən kimi göstərilir ki, bu da bəzən hadisələrin gedişini əvvəldən görə bilməsi, bəzən bu, gedişatı öz xeyrinə dəyişə bilməsi ilə əlaqədar olur. Keçəl hazırcavabdır, hər vəziyyətdən çıxa bilir, çətin anlarda ağıllı mübarizə üsulu seçə bilir, heç vaxt razı olmaz ki, onun haqqı tapdalansın, ona çatacaq olan mal-dövlət başqasına qismət olsun. Bütün bu mübarizliyinə görə xalq öz keçəlini sevir, onu öz təffəkkür məhsulunun qəhrəmanı edir. “İsfahan keçəli”, “Cənnət satan molla”, “Keçəllə qazı”, “Keçəl, molla və ögey ana”, “Keçəl, darğa və axund”, “ Bala öküz ala öküzün nəyidi?”, “ Keçəl”, “Üçgül keçəl”, “Tacirbaşı ilə keçəl”, “Keçəlin fəndi”, “Keçəllə dəyirmançı”, “Keçəlin nağılı” və sair kimi qaravəllilərin əsas mərkəzi obrazı keçəldir. Nəticə etibarı ilə hər birində keçəl qalib gəlir, məsədinə nail ola bilir. “Tacirbaşı ilə keçəl” qaravəllisində hadisələr zalım, acgöz kimi göstərilən tacir ilə keçəlin arasında cərəyan edir. Keçəlin atası iki gün tacirə işləsə də, tacir onu iki loğma quru çörəklə aldadır, əməyinin qarşılığını vermir. Bundan hiddət- lənən keçəl tacirin oğlunun başını elə həmin çörəklə yarır. Ancaq keçəlin fəndi və fərasəti onu xilas edir, tacir kilimin ar- asında döyülüb can verir. Sonda keçəl tacirin qızılları ilə başqa şəhərdə firavan həyat sürür.
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 269
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan Eyni süjeti xəttinə nağıllarımızda da rast gəlmək olur. Keçəl özü yaxud qohumları haqsızlığa uğrayır. O, qəzəblənərək intiqam almaq qərarına gəlir, nəticə isə demək olar ki, dəyişməz qalır: şər qüvvələrə mübarizədə keçəl qalib gəlir, məqsədinə çatır. “Kəl Həsənin nağılı”, “Nardan qızın nağılı”, “Ceyranın nağılı”, “Keçəl Məhəmməd”, “Keçəlin divanı”, “Noxudu keçəl”, “Bulud”, “Toyuq bir qılçlıdı”, “ Gül Sənavərə neylədi, Sənavər Gülə neylədi”, “Daş üzük”, “Şükufə xanım”, “Göyçək Fatma”, “ Sehrli üzük”, “ Qızıl qoç”, “ Moltanı padşahı”, “Keçəl” kimi nağıllarımızda bu və ya digər formada (baş qəhrəman, yardımçı obraz, keçəl obrazına girmiş qəhrəman və sair) keçəllərə rast gəlinir. “Daş üzük” nağılında əvvəlcə o, yoxsul bir oğlandır, “bir həsir, bir məmmədnəsirdir”, lakin süjet irəlilədikcə, onun insaflı olması (gündəlik azuqəsinin haqqını verib pişik, göyərçin alır, özü ac qalsa belə onları doyurur, qayğı göstərir), səbrli olması, dözümlə hərəkət etməsi və nəticədə etdiyi yaxşılıqların mükafatını alması keçəlin müsbət cəhətlərlə təqdim təqdim olunmasının məntiqi səbəbidir. Lakin bəzi nağıllarımızda yalançı keçəllərə - keçəl obrazına girmiş qəhrəmanlara rast gəlmək mümkündür. Qəhrəmanın keçəl cildinə girməsi onu özünü düşmənlərdən qorumaq, tanınmamaq, ətrafdan gizlənmək niyyəti ilə həyata keçirilir. “Gül Sənavərə neylədi, Sənavər Gülə neylədi”, “Şükufə xanım” kimi nağıllar buna misal ola bilər. Adını çəkdiyimiz birinci nağılda nağılın kişi-oğlan qəhrəmanı keçəl cildinə girirsə, ikinci nağılda Şükufə xanım atasından gizlənmək üçün bir çobanın köməyi ilə keçəl oğlan libası geyir və çobanlıq edir. Nağıllarımızda keçəllər daha çox oğlan kimi təzahür etsə belə az sayda nağıllarımızda keçəl qızlar da var. Məsələn, “Göyçək Fatimə” nağılında Fatimənin ögey bacısı keçəl bir qızdır. Həqiqi keçəl oğlanlar zəkalı, xoşxasiyyət olsalar da, keçəl Fatimə obrazı bədxasiyyət, eqoist xarakterdə təqdim olunur. Bu, xalq təfəkkürünün gözəllik anlayışı ilə bağlı bir məsələdir. Nağıllarımızda təqdim olunan ağıllı, zəkalı, həyalı qadın- qız obrazları əksərən, zahirən gözəl, füsunkar şəkildə təqdim olunur. Xalq öz gözəlini hər tərəfli mükəmməl görmək niyyətindədir, onu belə arzulayır, belə də qələmə verir. Xalq dramlarının, məzhəkələrinin ən komik obrazlarından biri yenə keçəldir. Bu tip məzhəkə və dramların əksəriyyətinin (“Keçəl” məzhəkəsinin) qaravəlli variantı da mövcuddur, bunların bir çoxunda məzmun, ideya, süjet xətti əksərən eyni, təqdim olunan keçəllərsə oxşardır. Hüseyqulu Sarabskinin “Köhnə Bakı” əsərində Novruz adətlərindən bəhs olunarkən, yazla qışın mübarizəsi Kosa və Keçəlin timsalında təqdim olunur. Bəzi mənbələrdə Novruz bayramında Keçəl olbrazının yox, keçinin iştirak etdiyi göstərilir. Folklorumuzun daha iri həcmli nümunələrində -dastanlarda da keçəl obrazına rast gəlinir. “Kitabi –Dədə Qorqud” dastanında Beyrək Oğuz elinə qayıdarkən keçəl obrazına girir. “Koroğlu” dastanında da “Həmzənin Qıratı aparması” qolunda Keçəl Həmzə obrazı Koroğlunu hiyləylə aldadır, Qıratı aparır. Burada keçəl yalançı, öz xeyri üçün, bəylik və paşa qızı almaq üçün heç nədən çəkinməyən, layiq olmadığı mərtəbəyə can atan, kələkbaz bir obrazdır
“ƏKİNÇİ” QƏZETİNİN MÜXBİR PALİTRASI Mətanət MUSTAFAYEVA Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu, Şəki filialı reshad_mustafa@mail.ru
Azərbaycan dövrü mətbuatının bünövrəsi sayılan ”Əkinçi” qəzeti demokratik idealları, maarifi, elmi, təhsili, dünya ədəbiyyatına, mədəniyyətinə, tərəqqisinə hörməti təbliğ edirdi. Bütün nəşri müddətində “Əkinçi səhifələrində 1100-dən çox məqalə, məktub, korrespondensiya, xəbər, şeir və s. tipli materiallar verilmişdir. Burada 21 müxbirin 36 imza ilə 200-dən çox yazısı çap edilmişdir. Materialların əksəri imzasızdır. İmzasız yazıların bir hissəsi redaktor qələminin məhsulu, müəyyən qismi tərcümə materialları, qalanı “Əkinçi”də açıq imza ilə çıxış edən, yaxud qəzetdə imzası mütəmadi görünməyən müxbirlərdir. Qəzetin əməkdaşlarının çıxışlarına görə beş qrupa bölmək olar : 1.Müntəzəm çıxış edənlər, 2.Hərdənbir yazanlar, 3.Mürtəce müxbirlər, 4.Təsadüfü imzalar, 5.İmzasız çıxış edənlər. “Əkinçi”nin müxbirlərinin ictimai mənsubluq tərkibi müxtəlifdir. Onların sırasında ictimai-siyasi mövqeyinə, istedad və bilik dərəcəsinə görə bir-birindən fərqlənən adamlar vardır : alim, yazıçı, şair, pedaqoq, rəsmi idarə qulluqçuları, tacir və başqaları. Daim çıxış edənlər. Əsgər Ağa Gorani (1857-1910) Ə.Goraninin jurnalist kimi yetişməsində “Əkinçi”nin müstəsna rolu olmuşdur. O, altı imza ilə- “Əsgər Gorani”, “Mirzə Adıgözəlzadə Gorani”, “Əsgər Adıgözəlzadə Gorani”, “Əsgər Mirzə Adıgözəlzadə Gorani”, “ Gorani”, ”Əsgər” – “Əkinçi” nin müxtəlif vaxtlarda çıxmış 17 nömrəsində 39 məqalə və məktub çap etdirmişdir. Onun yazıları çox maraqlı, ədalətliliyi seçilir, elmə, təhsilə səsləyirdi. Seyid Əzim Şirvani (1835-1888) “Əkinçi” qəzetilə daim əlaqə saxlamışdır. Şirvaninin “Əkinçi”də ilk şeiri 1875-ci il oktyabrın 10-da nəşr edilmişdir.Qəzəldə qəzetdən, qəzetdə gedən məqalələrdən, qəzetin vacibliyindən danışılır. S.Ə.Şirvani “Əkinçi” qəzetində dərc etdirdiyi şeirlərilə Qafqaz müsəlmanlarını qəflət yuxusundan ayıltmağa çalışırdı. Əkinçi”də və
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 270
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan onun əlavəsində səkkiz şeiri, üç məktubu verilmişdir. Şairin yazıları əsasən “Məktubat”da çap olunurdu. S.Əzimin “Əkinçi”də çap olunmuş məktublarının heç birində imza yoxdur.
“Harayçı qardaş”) 8 məqalə, məktub çap etdirmişdir. “Əkinçi”nin 1877-ci il 14 aprel tarixli 8-ci nömrəsində “Bəndi- məxsusi” başlığı altında “N.V.” imzası ilə çap olunmuş məktub-felyetonda müəllif deyir : “.... lazım olsa millət işindən ötrü boynuma torba salıb başıaçıq, ayaqyalın kənbəkənd gəzərəm.” Əhsənül-Qəvaid 1876-cı ildən ardıcıl olaraq hər nömrədə məqalələr dərc etdirmişdir. Məqalələrin yarısı müəllifin İran səfəri zamanı yazılmış, “Əkinçi”nin iradəsini, məqsədini əks etdirmişdir. Qəvaidin yazılarından 19-u imzalı, 6-sı imzasız verilmişdir. Yazılarının dili nisbətən qəliz olsa da Əhsənül–Qəvaid bir sıra qabaqcıl görüşləri, ədəbi fikirinin orjinallığı ilə seçilirdi. Ələkbər Heydəri . Heydəri qəzetin 15 müxtəlif nömrəsində 20-ə qədər məktub və məqalə çap etdirmişdir. Onun “Elmi-əbdan”, “Elmi-ədəyan” haqqındakı məqaləsi qəzetdə geniş fikir mübadiləsinə səbəb olmuşdur. Yazıları elmiliyi, xəlqiliyi və sadəliyi ilə seçilirdi. Heydərinin “Əkinçi”də 3 yazısı imzasız çap olunmuşdur.
Abdullahzadə”,”Əlimədəd Abdullah oğlu”, “Dərbəndi”, “Məhbus Dərbəndi”)–10, imzasız 3 məktub və məqalə çap etdirmişdir. Öz yazılarında əhalini qəzetə kömək etməyə, abunə yazılmağa çağırırdı .O, qəzetin Dərbənddə müvəkkili idi.
fəaliyyətinə yeni məzmun, yeni ruh gətirmişdir.M.F.Axundov “Vəkili-naməlumi–millət” imzası ilə “Əkinçi” də çıxış etmişdir.
isnaəşəri Əlizadə Şirvani” imzası ilə verilmiş bu yazılar maarifçiliyin təbliğinə və köhnəfikirliliyin ifşasına yönəlmişdi. Mirzə Həsən Əfəndi Əlqədari(1834-1910) “Əkinçi” qəzetinin Cənubi Tabasaran mahalında yayılması yolunda çalışır, ona şeirlər, məktublar göndərirdi. “Əkinçi”də ilk poeziya nümunəsi onun “Məmnun təxəllüsi ilə yazdığı qəzəldir. “Əkinçi”də “Mirzə Həsən Əlqədari”, “Məmnun Əlqədari”, “Tabasaran katibi” imzası ilə 8 yazısı dərc olunmuşdur.
cəhalətpərəst, köhnəfikirli, ifrat mühafizəkar insanlar göndərirdi. Belə müxbirlərdən Hadiyül-Müzzilin Qarabağini, Hadimül–Qəvaid, kapitan Sultanovu və “Badkubəli Molla”nı göstərmək olar. Hadiyül-Müzillin Qarabaği “Həsən Qara” və “Hadi” təxəllüsləri ilə tanınmışdır,qəzetin iki nömrəsində dörd məktubu və iki şeiri dərc edilmişdir. Kapitan Sultanov qəzetdə cəmi 3 məqalə dərc etdirmişdir. İlk yazılarda ticarət işlərindən şəhərə təzə qəza rəisi təyin olunmasından danışan Sultanov bir qədər sonra təziyyədarlığı müdafiə edən məzmunlu məqaləsini yazmışdır. Bu, “Əkinçi”də onun son çıxışı olmuşdur.
qurtarmaqçün yazılarını imzasız dərc etdirirdilər. Onlardan biri Abbas bəy Haqverdiyev Qarabağıdir (1834-1909). O, “Əkinçi”nin Quba müxbiri, müvəkkili idi.“Əkinçi” də imzasız çap olunan və qəzetin yayılmasında iştirak edən müxbir və müvəkkillərin sayı 30-dan artıqdır. Abdulla ağa Bakıxanov (Quba), Abdulla Mehmandarovu (Moskva), Əbdül Fəttah (Dərbənd), Abraham (İstanbul), Xəlil Sadıqbəyov (Şamaxı), Əliqulu Novruzov (Naxçıvan), Seyfəddin Seyidov (Tiflis), Yelinbəyov (Goruş) və başqaları “Əkinçi”də imzasız çıxış edən qələm sahibləri idilər. Ümumiyyətlə, “Əkinçi” qəzeti çox demokratik, hər kəsə bərabər, azad şərait yaradan bir qəzet idi.
MÜSTƏQİLLİK DÖVRÜ AZƏRBAYCAN ROMANININ TİPOLOGİYASI VƏ ƏDƏBİ TƏNQİDİNƏ DAİR Nizami HÜSEYNOV Bakı Slavyan Universiteti nizaaa@mail.ru XX əsrin 60-80-ci illərdə Azərbaycanda və ondan kənarlarda (rusdilli Azərbaycan sənətkarları) mövzu-problem baxımından tiploloji romanlar meydana çıxmış, ədəbi tənqid və ədəbiyyatşünaslıq tərəfindən dəyərləndirilmişdir. 90-cı illər romanları isə keçid dövründə, Azərbaycanda gedən ictimai-siyasi hərəkat və Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi şəraitində meydana çıxdığından vaxtında ədəbi – tənqidi qiymətini ala bilməmişdir.
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 271
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan XX əsrin sonlarında ədəbi proses sistemli şəkildə elmi tədqiqata cəlb olunmamışdır. Mövcud monoqrafik işlər əhatəli deyil. Professor Aydın Dadaşov “Müstəqillik dövrünün dramaturgiyası” adlı monoqrafiyasında dövrün tanınmış dramaturqlarını təhlil predmeti götürmüş, hətta, dramatik əsərlərin mövzu-predmet baxımından tipologiyasını müəyyənləşdirmişdir. Lakin müstəqillik dövrünün poeziya və nəsri haqqında sistemli monoqrafiyalar yoxdur. Bu dövrün poeziya, nəsr, dramaturgiya, tənqid və ədəbiyyatşünaslığı ilə bağlı məqalələr, resenziyalar və rəylər yazılmışdır. Lakin ayrı- ayrı sənətkarlar haqqında demək olar ki, kitablar yoxdur. 90-cı illərdə İ.Şıxlı, Anar, Elçin, S.Əhmədov, M.Süleymanlı, S.Rüstəmxanlı kimi müəlliflərin, habelə gənc ədəbi nəsillərin romanları da yaranmış, janr tipologiyası etibarilə müxtəliflik ifadə etmişdir. Bu baxımdan roman-xatirə, roman- tale, tarixi roman, ictimai (sosial) roman, habelə, ictimai-siyasi roman tipləri qeyd oluna bilər. Tənqidçi-ədəbiyyatşünas, prof. Nazif Qəhrəmanlının “Ədəbiyyat və əbədiyyət” məqalələr toplusunun iki bölümü nəsrlə bağlıdır: “Nəsr və zaman”, “Fərd və tarix”. Alim “Nəsr və zaman” bölümündə “Əli və Nino haqqında hekayə”, “Müdriklik çağının tələbləri”, “Nəsr düşüncələri”, “Dirilər üçün rekviyem”, “Unudulmaz vəhşət nağılı” və ya “Ədəbiyyatda yaşanan repressiyalar”, “Qazamat gərdişinin hərarəti”, “Təbiət vurğunu”, “Qovuq” kitabının müəllifi Aygün Həsənoğluya məktub”. “Mənzər Nigarlının hekayələri”, “Sənətkar yetkinliyi”, “Həyat eşqi”, “Törədiləcək bir qətlin tarixçəsi”, “Etiqadımızın süzülən işığı” və ya “İdrakımızın güvənc yeri”, “Böyük dönüşün başlanğıcı”, “Tarix və yaxın gerçəkliklər”, “Fərdlə yeniləşən tarix” məqalələrini çap etdirmişdir. Bu məqalələr müstəqillik dövrünün ədəbi prosesi, habelə, Əli Əmirlinin “İldırımötürən”, “Meydan”, “Ölü doğan şəhər” romanları, Afaq Məsudun “Başlanğıc”, Ağarəhim Rəhimovun “Cinayət və etiraf”, İsa Hüseynovun “İdeal”, “Əbədiyyət”, Söhrab Tahirin “İki dəfə yox olmuş adam”, “Sevgisində itən qız”, “Sonuncu şah”, Əzizə Cəfərzadənin “Zərrintac Tahirə”, “Bəla”, “İşığa doğru” və “Eşq sultanı” əsərləri haqqındadır. Müstəqillik dövrünün əsas mövzularından biri Qarabağ-torpaq hadisələri ilə bağlıdır. Bu dövrdə Sabir Əhmədlinin “Axirət sevdası”, Vidadi Babanlının “Ana intiqamı”, Elçinin “Bayraqdar”, Əlibala Hacızadənin “Möcüzə”, Mövlud Süleymanlının “Erməni adındakı hərflər”, Hüseynbala Mirələmovun “Yanan qar”, Aqil Abbasın “Çadırda Üzeyir Hacıbəyov doğula bilməz”, “Dolu”, Ağarəhim Rəhimovun “Canavar balası”, “Qoşa qanad”, “İkili dünyam”, “Haray”, “Əsgər anası”, “Xəyanət”, Nigarın “Daş hasar”, Əlabbasın “Halal qan”, Mahirə Abdullanın “Narkoman”, “Əvvəl-axır”, “Agah”, “Ağdərədən üzü bəri”, Elçin Mehrəliyevin “90-cı illər”, Nüşabə Məmmədlinin “Zəngulə”, Elza Mollayevanın “Əsir ürəklərin fəryadı”, Nigar Qarayevanın “Daş hasar”, Fazil Günayın “Qara qan”, Zümrüdün “Yarımçıq nəğmə”, Əli İldırımoğlunun “Aqibət”, Əlibala Hacızadənin “Möcüzə”, Kərim Dünyamalının “Qana boyanmış illər”, Novruz Rəhimovun “Qara qatar” əsərləri qələmə alınmış, xalqın qanlı faciələri hadisələr fonunda ümumiləşdirilmişdir. Anarın “Otel otağı” Hüseynbala Mirələmovun “Dağlarda atılan güllə”, Elçin Hüseynbəylinin “Qoca”, Vidadi Babanlının “Mənim gizlinlərim”, Vaqif Nəsibin “Bu dünya daşlı qala”, Yusif Kərimovun “Qarabağ şikəstəsi”, Davud Nəsibin “Cavanşirsiz məmləkətim” romanları da müstəqillik dövrünün ədəbi məhsullarıdır. Sabir Əhmədlinin “Kütlə” romanı meydan hərəkatı, milli azadlığın bədii ifadəsi ilə bağlıdır. Prof.Təyyar Salamoğlunun “Tarixi və çağdaş ədəbi prosesə aid araşdırmalar” monoqrafiyasında İsmayıl Şıxlının “Ölən dünyam” romanı Gəncə hadisələri, XI qızıl ordunun Gəncəni ələ keçirməsi, Azərbaycan xalqının tarixi taleyinin qara səhifələrini öyrənmək baxımından təhlil predmeti olmuşdur. Dos.Salidə Şərifova “Ədəbi prosesə nəzəri baxış” monoqrafiyasında 2006-2007-ci illərin ədəbi nümunələrinə tənqidi münasibətini ifadə etmişdir. Tənqidçi-ədəbiyyatşünas Elnarə Akimova müstəqillik dövründə “Azərbaycan ədəbi tənqidi müstəqillik illərində”, “Yeni təfəkkür və ədəbi tənqid” kitablarını çap etdirmişdir. Müəllifin “Azərbaycan ədəbi-tənqidi müstəqillik illərində” monoqrafiyası 1990-cı illər ədəbi tənqidinin mənzərəsini təfərrüatlı canlandırır. Müstəqillik dövrünün ədəbi tənqidi vacib problemləri ilə tədqiqata cəlb olmuşdur. Ədəbi tənqidin yeni tarixi şəraitdə, yeni təfəkkür zəminində təzahürü, ədəbiyyat tarixçiliyinə, sovet dövrü ədəbiyyatına yanaşmanın özünəməxsus cəhdləri, ədəbi irs məsələləri, tənqidlə çağdaş ədəbi prosesin qarşılıqlı ünsiyyəti tədqiqat predmeti olmuşdur. Nəsr bölməsini “Nəsrdə Qarabağ disskursu” ilə başlamış E.Akimova Elçinin “Qarabağ şikəstəsi”, “Bayraqdar”, Aqil Abbasın “Dolu”, Şərif Ağayarın “Haramı”, Seymur Baycanın “Quqark”, Əli Abbasın “Qaraqovaq çölləri”, M.Süleymanlının “Erməni adındakı hərflər” əsərlərindəki mövzunun aktuallığını və müasirliyini səciyyələndirmişdir. E.Akimovanın M.F.Axundov, Y.Qarayev, B.Nəbiyev, K.Talıbzadə , Aydın Talıbzadə, Vaqif Yusifli, Cavanşir Yusifli tənqidinə analitik tənqidi, mühakiməli münasibəti də maraqlıdır. İlqar Fəhminin “Aktrisa”, “Akvalank”, Qanturalının “Mustafa”, Sayman Aruzun “100 il inqilab”, Kamal Abdullanın “Unutmağa kimsə yox” bədii əsərlərinə ənənəvi, yeni tənqid təfəkküründə elmi-nəzəri baxış əhəmiyyətlidir. Alimin Teymur Kərimlinin “Hicran ömrü” kitabı haqqında fikir və düşüncələri də duyumludur. Tənqid və ədəbiyyatşünaslıq ədəbi prosesə həssas olmuş, klassiklərimizin əsərlərinə monoqrafik qiymət verilmiş, müstəqillik dövrünün şeir, nəsr və dramaturgiyası təhlil predmeti olmuşdur. Müstəqillik illərinin ədəbiyyatı dərslik, dərs vəsaitləri, dissertasiya və monoqrafiyalarda özünə yer almışdır. Tehran Əlişanoğlunun “Müstəqillik illərində Azərbaycan ədəbiyyatı” dərsliyi, Elnarə Akimovanın “Azərbaycan ədəbi tənqidi II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 272
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan müstəqillik illərində”, “Yeni təfəkkür və ədəbi tənqid”, Nərgiz Cabbarlının “Yeni nəsil ədəbiyyatı”, “Ədəbiyyatdan intibaha”, Ə.Əsgərlinin “Bir nəsrin poetikası” monoqrafiyaları nəşr olunmuşdur. Nəsrin mövzu və məzmunu tarixi, müasir, ideya və patriarxallıq, əxlaq və mənəviyyat, sosioloji və psixoloji, etik və estetik mündəricə ilə bağlı olmuşdur. Nəsrin uğurları və qüsurları elmi məqalə və monoqrafiyalarda analiz edilmişdir.
ƏLİ AĞA VAHİDİN POEZİYASINDA XƏLQİLİK Nazilə ABDULLAZADƏ Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu nazile.s.m.d@mail.ru Hər bir sənət əsərinin qayəsi onun həyatı əks etdirərkən insan tərbiyəsinə təsiri ilə müəyyənləşir. Sənətkar görüb müşahidə etdiklərini təxəyyülün gücü ilə obrazlarda ümumiləşdirir. Bu zaman o, xalq həyatı, xalq məişəti, xalq psixologiyası ilə yanaşı, xalqın dilinə - əxlaq və təbiətini, mənəviyyatını, iç dünyasını əks etdirən dilə əsaslanır. Xalq dilinin zəngin bədii təsvir və ifadə vasitələrini, canlı danışıq dili nümunələrini əsərlərinə daxil edərək onları xəlqiləşdirən sənətkarlardan biri də XX əsr Azərbaycan şairi Əli Ağa Vahid olmuşdur. Mürəkkəb yaşam və yaradıcılıq yolu olan Əli Ağa Vahidin ədəbiyyat tarixində ən böyük xidməti türkdilli qəzəli Füzuli və Seyid Əzim sehrindən azad edib yeni ruhda, yeni ovqatda, özəl biçimdə yaşatmasındadır. Bu isə ilk növbədə, şairin xalqla sıx bağlı olmasında, xəlqiliyindədir. Vahidin xəlqiliyi xalq şeiri formalarında yazması demək deyil. Xəlqilik Vahidin yaradıcılıq axtarışlarının başlanğıc nöqtəsidir. Xalq şairi S.Vurğunun təbirincə desək, “Xəlqilik ilhamın və yaradıcılıq axtarışlarının tükənməz xəzinəsi, qaynar və qüdrətli el bulağıdır. Bu zəngin xəzinədən ayrılmayan ədib, yaxud bəstəkar həmişə xoşbəxtdir”. Vahid də belə sənətkarlardan olmuşdur. O, uzun zaman yaratdığı bədii nümunələrdə xalqın inam və etiqadını, gün-güzəranını, məişətini, bədii zövqünü, estetik baxışlarının poetik tərənnümünü ifadə etmişdir. Ana dilinin zəngin söz xəzinəsinə malik olan Əli Ağa Vahid ona dərindən bələd idi. O, şeirdə ən aydin, ən lakonik, ən təsirli, öncəsi, ən yatımlı ifadələri işlətməyi bacarırdı. Klassik qəliblərdən - epitet və təşbehlərdən uzaq olan Vahidin bənzətmələri sadəliyi, orijinallığı ilə seçilir. Mən istəyən gözəlin saçları ipək kimidir, Üzü çəməndə açılmış qızıl çiçək kimidir. Hər kəs yeni meyvəsin istərsə baharın, Baxsın bu gözəl dilbərə - xalis çiyələkdir. Göründüyü kimi, onun yaratdığı təşbeh və bənzətmələr sadəliyi, orijinallığı ilə yanaşı, poetikliyi, ahəngdarlığı ilə də seçilir. Xəlqiliyi ədəbiyyatın birinci məziyyəti adlandıran Belinski deyirdi ki, hər bir xalqın həyatı yalnız ona xas olan şəkildə təzahür edirsə, demək, həyatın təsəvvürü düzgündür, onda əsər, eyni zamanda, xəlqidir. Vahid yaradıcılığı bu anlamda bənzərsizdir. Dövrünüün ictimai-siyasi, sosial durumunu təsvir edən şeirlərdə müxtəlif peşə-sənət adamlarına, mənfi stereotiplərə şairin münasibəti aydın ifadə olunur. Vahid nifrətini, hiddətini də sevgisi qədər kəskin ifadə etməyi bacarırdı. O, canlı danışıq dilindən ustalıqla istifadə edərək müəyyən söz və ifadələri cəsarətlə şeirə gətirir. Əvvəlcə coşub loğalanıb, hürdü bu sərsəm, Rusiyyəni bir ayda plan çəkdi götürrəm. İndi tüpürür cəmdəyinə büsbütün aləm, Bir ildə bütün batdı, yenə qanmadı Hitler, Heç yerdə bir insan kimi davranmadı Hitler. Sarsaq keçi tək atdı bir az çör-çöpə buynuz, Saldı hərəkətdən onu üç düyməli toppuz, Vardır bir məsəl: “Ölməz ilan, görməsə ulduz”. Bir yol bu fəlakət gününə yanmadı Hitler, Heç yerdə bir insan kimi davranmadı Hitler. Şifahi ədəbiyyat inciləri – xalq deyimləri, aforizmlər, idiomlar və ibarələr Vahid üçün xalq ruhunu, xalq mənəviyyatını, xalq müdrikliyini, onun məişət və milli xüsusiyyətlərini, arzu və istəklərini, dünyagörüşünü, poetik hisslərini duymaq və bunları sadə, xəlqi formada çatdırmaq üçün gözəl vasitə olmuşdur. Canlı və zəngin dil, təbiilik, duyub- düşündüyünü özünəməxsus vahidanə ifa onun təbiətinə xas poetik bir məziyyətdir. Sadə xalq danışıq dilində işlənən söz və ifadələrlə Vahid səmimi, istiqanlı Aşiq obrazını yaratmağa müvəffəq olur. O, yetmədiyi gözələ olan məhəbbətindən ah-nalə etmir, onunla real insani münasibətlərdən söhbət açır, qınayır, zarafat edir, məşuqəsi ilə olan münasibətinə poetik xallar vurur.
|