Microsoft Word Materiallar Full Mənim gənclərə xüsusi
YADDAŞ YUSİF SƏMƏDOĞLU NƏSRİNİN ƏSAS SƏCİYYƏSİ KİMİ
Yüklə 10,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Qartal”, “220 №-li otaq”, “Güllər”, “Saat işləyir”, “Simurq quşu”, “Qalaktika”, “Soyuq daş”, “Beşik”, “46-cı ilin
- II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- MÜASİR NƏSRDƏ DAXİLİ MONOLOQ (İsi Məlikzadənin “Küçələrə su səpmişəm” əsəri əsasında) Məhin SƏDİZADƏ
- QIRĞIZ VƏ AZƏRBAYCAN ƏDƏİYYATINDA QIZIL ALMA MOTİVİ Mehman HƏSƏN
- MƏSTAN GÜNƏRİN ŞEİR YARADICILIĞI Mehriban ƏLİYEVA
- ÇAR RUSİYASINDA FOLKLOR MƏKTƏBLƏRİ VƏ AZƏRBAYCAN FOLKLORŞÜNASLIĞININ TƏŞƏKKÜL TARİXİ Məlahət BABAYEVA
|
YADDAŞ YUSİF SƏMƏDOĞLU NƏSRİNİN ƏSAS SƏCİYYƏSİ KİMİ Leyla ƏLİYEVA Sumqayıt Dövlət Universitetinin aliyevaleyla74@mail.ru Yusif Səmədoğlunun yaradıcılığının müxtəlif mərhələlərində yazdığı “Xəzri”, “Yaddan çıxmış sözlər”, “Gözlər”, “Qartal”, “220 №-li otaq”, “Güllər”, “Saat işləyir”, “Simurq quşu”, “Qalaktika”, “Soyuq daş”, “Beşik”, “46-cı ilin oyunları”, “Foto-fantaziya”, “Astana”, “Bayatı-şiraz”, “İncə dərəsində yaz çağı” hekayələri və “Qətl günü”, “Deyilənlər gəldi başa..” romanlarının elmi-nəzəri təhlili bu bədii nəsrin poetik və fəlsəfi-estetik özünəməxsusluğunun əsas dominantının yaddaş amili olması qənaətini formalaşdırır. Yaddaş — informasiyanın toplanması, saxlanması və yenilənməsi üçün beyinin funksiyalarından və fəaliyyət növlərindən biridir. Bu orqanizmin ətraf mühitə operativ reaksiyası və perspektiv planlaşdırılması üçün lazımdır. Yaddaş insanın, fərdin, eyni zamanda hər hansı bir cəmiyyətin. sosial-ictimai II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 264
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan statusa malik kütlənin zamanda və məkanda var olmasının əsasıdır. Yaddaş bəşər övladının öz şəxsi keçimişindən tutmuş bir parçası olduğu millətin, tarixin, bütövlükdə bəşəriyyətin keçmişini də əhatə edəcək məlumat, xatirə, anlar və biliklərin toplandığı dərin bir quyu kimidir. Yaddaş fenomeni bədii yaradıcılıqda həm bədii predmet, poetik kateqoriya, bütövlükdə bir əsərin əsas strukturunu müəyyənləşdirən vasitə, bədii düşüncə tipi, yazıçının dünyayabaxış üsulu kmi öz əksini tapa bilər. Düşüncə özünü dildə ifadə edər. Yaddaşın canlı obrazları söz-işarələr vasitəsilə bədii mətnə dönüşür. Yaddaş dünyanın alternativ modellərini özündə saxlamaq, sözə çevirmək, mətnə dönüşdürmək kimi potensiala malikdir. Sosial- psixoloji-fizioloji bir bütöv olan insanın yaddaşı müxtəlif istiqamətlərdən bədii söz dünyasına dönüşmək qabiliyyətindədir. XX əsr bədii düşüncə tarixində yaddaşın mühüm rolu və yeri danılmazdır. Yaddaş istənilən dövrdə bədii ədəbiyyatın yaranmasını şətrləndirən amildir. XX əsrdə əvvəlki əsrlərdən fərqli olaraq zaman bədii ədəbiyyata mövzu kimi yerləşə bilir. Bədii dialektik inkişafın nəticəsi olan cərəyan-konsepsiya-ədəbi metodların yaranmasında iştirak edən yaddaş ilə ədəbiyyatda və folklorda müəyyən mövzu, ideya, kateqoriya, element, motiv və s. formalarda özünü göstərən yaddaş fərqlidir. Yusif Səmədoğlu öz yaradıcılığının ən mükəmməl əsərlərindən olan “Qətl günü” romanı ilə qlobal-milli tarixi, sosial-etnik, etik və əxlaqi, mənəvi problemləri əhatə etmişdir. Bu əsərlə yazıçı Azərbaycan nəsrində unikal bir hadisəyə, yeni formada, yeni məzmunda bir romana imza atmış olur. Bu roman özünün magik, fantastik, mistik qatları ilə adi oxucunun qavraya bilməyəcəyi qədər mürəkkəb bir kompozisiyada təqdim olundu. “Soyuq daş”ın lirik təhkiyəsi, “Foto- fantaziya”nın sərt realizmi, həzin və kədərli poetik əhval-ruhiyyəsi ilə seçilən “Bayatı-Şiraz, “İncə dərəsində yaz çağı” hekayələri, psixoloji-ictimai ovqata köklənmiş “Astana” və başqa hekayələri, Azərbaycan nəsrində xüsusi çəkisi və yeri olan “Qətl günü”, bitirməyə ölümünün imkan vermədiyi “Deyilənlər gəldi başa...” romanları Yusif Səmədoğlu yaradıcılı- ğının rəngarəngliyini, poetik çəkisinin ağırlığını anlamaq üçün yetərlidir. Müəllifin yaradıcılığında bədii fantaziya, kifayət qədər geniş yaradıcı təxəyyüllə yanaşı, eyni zamanda real həyatda gördüklərinin, yaşadıqlarının, duyduqlarının, real təəssü- ratlarının da xüsusi yeri və önəmli payı vardır. Millət olaraq mövcudluğun və var olmanın fasiləsizliyi və dinamikliyi yad- daşla təmin olunur. Millətin daha böyük müstəvilərdə öz mövqeyini sərgiləmək, tarixi-etnik kimliyini təsdiqləmək üçün daim öz yaddaşını qorumaq kimi bir borcu var. Yusif Səmədoğlu hələ, sovet rejiminin sərt illərində belə, milli-etnik şüur və tarixi yaddaşımızın bədii inikasında cəsarətli addımlar atmış bir yazıçıdır. Hələ ötən əsrin 80-ci illərindən başlayaraq, onun əsərlərində tarixi yaddaşımız və milli-etnik kimliyimiz bəzən aşkar, bəzən simvol və işarələrə bürünmüş şəkildə təzahür edir. Mədəniyyət özünün tarixi inkişafı boyu mifoloji irslə qarşılıqlı münasibətdədir, mifoloji irs ilki və başlanğıcı ehtiva edir. Bu baxımdan ədəbiyyatda mifologiyadan gələn mövzulara, mifoloji obrazlara ədəbiyyatın bütün tarixi boyu təsadüf olunur. Yusif Səmədoğlu nəsrinin də unikal əlamətlərindən biri də məhz bu əsərlərdə mifopoetik yaddaşın müxtəlif mənşəli (dini, tarixi, ədəbi, mədəni) arxetiplərlə təzahür etməsidir. Milli-mədəni, tarixi-ictimai, mifopetik yaddaş onun əsərlərində ayrı –ayrı qatlar şəklində təzahür edir.
(İsi Məlikzadənin “Küçələrə su səpmişəm” əsəri əsasında) Məhin SƏDİZADƏ Bakı Slavyan Universiteti sedizade.mehin@bk.ru
Daxili monoloq üslubu tedqiqatçılar tərəfindən çox araşdırılan bir mövzu olmuşdur. Lakin müasir dövrdə bu mövzuya maraq və onun üzərində aparılan tədqiqatlar çox az olmuşdur. Bu üslub qəhrəmanın sevgisini, nifrətini, həyəcanını daha emosional etmək üçün istifadə olunur. Bu üslub vasitəsilə yazıçı oxucu ilə qəhrəman arasında yaxınlıq yaradır, obrazın daxili monoloqunun sayəsində oxucu qəhrəmanın dediklərini deyil, düşündüklərini öyrənir. Bu üslubun daha dərinliyinə enmək üçün müasir dövrdə yazılmış bir nəsr əsərinə müraciət etmək istəyirik. İsi Məlikzadənin “Küçələrə su səpmişəm” əsəri daxili monoloqla zəngin nəsr nümunəsidir. Əsərdəki Xəlil obrazının demək istəyib lakin deyə bilmədikləri daxili monoloqa misal ola bilər. Mən bu mövzunu araşdırmağa başlayanda məhz bu əsəri oxuduqdan sonra daxili monoloqun mahiyyətini tam anladım. Əsərdə Xəlil öz əmisi oğlu Bəhmənin ucbatından ömrünün beş ilini həbsdə keçirir. Yaşadıqlarına görə içindəki Xəlil ilə hər zaman mübarizə aparır, çünki qəlbindəki hissləri deyə bilmir. Əsər boyu Xəlilin daxili monoloqu insana təsir edir. O əmisi oğlu ilə söhbəti zamanı içindəki hisslərini biruzə vermirdi. Monoloqun böyük xüsusiyyətlərindən biridir: daxilindəki mübarizəni qarşındakina bildirmədən yaşamaq, yalnizca öz aləmində söhbət etmək. Xəlil tez-tez içindən-“ Niyə günahı mənim üzərimə atdın, mənim yerim ocaq başında olmaya bilərdi, niyə mənim bəxtimi özünə götürüb, öz günahkar libasını mənim üzərimə geyindirdin?”-söyləyirdi. Əsərdəki iki obrazın söhbəti zamanı daxilindəki monoloqları ilə danışıqlarının üst-üstə düşmədiyini açıq aşkar görürük. Bundan əlavə hər iki obraz əslində demək istəmədiklərini bu olmadığını da anlayırlar. Bunu oxucuya aşılamaq isə yazıçının üzərinə düşür. Obrazın dedikləri də, düşündükləri də yazıçının fikirləridir. Yəni daxili monoloqu da yazıçı yaradır. Obrazın xasiyyətinə uyğun daxili monoloq qurur. Yazıçının
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 265
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan qurduğu daxili monoloqu isə qəhrəmanın keçirdiyi vicdan,sevgi və nifrət hissləri əmələ gətirir. Bu normal həyatda da belədir, vicdan, sevgi və nifrət hisslərini heç vaxt insan qarşısındakına olduğu kimi bildirə bilmir. Bundan başqa daxili monoloq vasitəsi ilə əsərdəki hadisələrin əsas məğzini, üstü açılmamış həqiqətləri öyrənmək mümkündür. “Küçələrə su səpmişəm” əsəri də bunu bizə sübut edir. Əsərin əvvəlində qəhrəmanların necə biri olduqları bizə məlum olmur, lakin hadisələrin inkişafında Xəlilin monoloqu Bəhmənin necə biri olduğunu göstərir. Həqiqətən də obrazların daxili monoloqları əsərdəki emosionallığı artırmışdır. Hər bir insanın içində başqa bir mən yatır, bu “mən” insanın heç kəsə göstərmədiyi üzüdür. İnsanlar nə qədər səmimi olsalar da, daxilində hər zaman dediklərindən fərqli bir fikirləri olur. Bəzən daxilindəki “mən”-dən çıxmayan insanlar da vardır. Xəlil belə insanlardan idi. O qədər içinə qapanan biri idi ki, hətta arvadı Teybə onun həbsə düşdüyünü belə bilmirdi. Xəlil, Bəhmənin onu Bakıya aparmaq istəyini biləndə üzdə göstərməsə də daxili monoloqundan getmək istədiyini anlayırıq. Ancaq sona yaxın o, bu fikirlərindən daşınır, çünki Bəhmənin həqiqətən də peşman olduğuna inanmırdı. Əsərdəki ən təsiredici məqamlarından biri də, Xəlilin uşaqlıq sevgisi olan Sayada, hecvaxt üzünə söyləyə bilmədiyi eşq etirafı ilə dolu monoloqu idi. Həmişə onların küçəsinin yanından keçər, qəlbində o təsiredici monoloqunu söyləyər və “Küçələrə su səpmişəm” mahnısını zümzümə edərdi: “Sayad, düzdür sən kolxoz sədrinin qızısan men isə adi kəndçi, amma gün gələcək mən də qalxacam yüksək səviyyəyə, o zaman sənə elçilərimi göndərəcəyəm”. Əsərin sonu da məhz bu mahnının sədaları altında Və Xəlilin monoloqu ilə bitir. Nəticə olaraq bunu deyə bilərəm ki, daxili monoloq hem insanın real həyatında və bütün ədəbiyyat nümunələrində böyük rol oynayır. Müasir dövrdə bir çox yazıçılar daxili monoloqdan istifadə etmişlər, İsa Muğanna, Elçin, Anar və s. İsi Məlikzadənin isə xüsusi yeri vardır.
QIRĞIZ VƏ AZƏRBAYCAN ƏDƏİYYATINDA QIZIL ALMA MOTİVİ Mehman HƏSƏN AMEA, Ədəbiyyat İnstitu mehman.hesen@gmail.com Qızıl alma harada olduğu və ya ola biləcəyi qeyd olunmadan yer üzündə bütün türklərin birləşərək quracaqları ideal ölkə, vahid mərkəzdə birləşməsi fikridir. Azərbaycan türkləri arasında yayılan inaclara görə Şimalda yaşayan Xəzər xaqanının otağında “qızıl top” asılmışdı. İbn Fədlan eramızın 920-ci ilində yazdığı qeydlərində Cənubi Qafqaz və Orta Asiyada “qızıl alma”nın fəth ideyası olduğunu göstərmişdir. Bu ideya əsasən Osmanlı hakimiyyəti dövründə daha geniş yayılmışdır. Ayasofiyanın qarşısında əlində qızıl kürə və ya alma Yustianın heykəli ucaldılmışdı. Bu heykəl imperatorun dünyanı əlində tutmasını simvolizə edirdi. O kürənin yerə düşməsi ilə türklərin dünyada yeni fəthlərə başlayacağı ifadə olunurdu. İstanbulun fəthini də məhz “qızıl alma”nın ora düşməsi ilə bağlayırlar. Daha çox əfsanələşmiş, xaqanların uğur rəmzinə çevrilən “qızıl alma” ideyası türk xalqlarının bədii yaradıcılığında, qüdrətli sənətkarlarının əsərlərində özünəməxsus şəkildə yer almışdır. Türkiyədə Ziya Göyalp, Ömər Seyfəddin, Azərbaycanda Aşıq Qurbani, Aşıq Səfi, Qırğız ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Çingiz Aytmatovun yaradıclığında qızıl alma motivindən istifadə olunmuşdur. Aşıq Qurbani bir şeirində “qızıl alma” belə dəyərləndirir: Əski nişanımız Qızıl almada, O aşılmaz dağlar, ellər bizimdi. Aşıq Səfi Nadir şahın Dağıstana səfərini şeirində “qızıl alma”ya çatmaq istəyi kimi təsvir edir: Şah niyət eylədi Qızıl almaya Yanısıra neçə xanlar yerisin Çəksin düşmənlərə əyri qılıncı Su yerinə qızıl qanlar yerisin. Azərbaycan ədəbiyyatında sovet işğalına qədər Türkiyə bədii fikrində olduğu kimi “qızıl alma” əsasən fəth ideyası olaraq göstərilir. Qırğız ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Çingiz Aytmatovun yaradıcılığında “qızıl alma” fəth ideyası deyil, uğur, səadət simvolu kimi mənalandırılmışdır. Yəni tarixən hərbi uğurlarla bağlı olan, xaqanların qalibiyyətlərini simvolizə edən “qızıl alma” sovet işğalına məruz qalan türk xalqlarında yeni bir məzmun çaları qazanmışdır. Əsərdə alma bağının dağıdılması təsvir olunur. İnsanların gözündən bir alma yayınıb bağda qalır. Həmin alma Anarə adlı bir qıza nəsib olur. Onun dərilməsi insanlara xoşbəxtlik, səadət gətirir. İsabəyov qızı Anarəyə alma haqqında bəhs edərkən onun xöşbəxtlik, sevinc gətirəcəyini bildirir. O, gənclik vaxtında “qızıl alma”sını sevdiyi qadına verə bilməmiş və bu ona bütün həyatı boyu uğursuzluq, bədbəxtlik gətirmişdir. Ailə qursa da xoşbəxt ola bilməmişdir. İsabəyov xanımı Sabirə ilə ayrılmaq qərarını verirlər.Ən çətin məqam isə bunu qızına anlatmaqdır. Anarə anasının Moskavaya tezisini verməyə getdiyini bilir. Atası çox cəhd etsə də qızına anası ilə ayrılacağını deyə bilmir. Yolda gedərkən bir bağda dayanırlar. Həmin bağdan Anarə öz “qızıl alma”sını dərir. Əsərin sonunda həmin qızıl almanı Anarənin anası təqdim etməsi ailəyə yenidən xoşbəxtlik, səadət gətirir. Sanki İsabəyov qızının sayəsində gəncliyində itirdiyi “qızıl
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 266
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan alma”sını-xöşbəxtliyini yenidən tapır. Eyni motivi biz Alla Axundovanın yazdığı və əsasında məşhur “Alma almaya bənzər” filminin çəkildiyi əsərdə də görə bilirik. Müəllif Çingiz Aytmatov kimi “qızıl alma” fəth ideyası kimi deyil, xoşbəxtlik, uğur, səadət simvolu kimi dəyər vermişdir. Kinokomediyanın baş qəhrəmanı bağban Nadir babadır. Ömrü boyu bağbanlıq edən Nadir baba təhsili olmasa da yeni bir alma növü yetişdirmək uğrunda çalışır. Nəticədə buna nail olur. Onun bağında yetişən almalar insanlara sevinc bəxş edir. Sürücü Qurban gənc kolxozçu Mədinəyə vurulur. Müəllimə almanı gördükdən sonra uşaqlarla rəftarını dəyişdirir. Yeddi qız atası Haşımın ailəsində nəhayət oğlan uşağı dünyaya gəlir. Alma xoşbəxtlik gətirdiyi kimi onu oğurlayanların bədbəxtliyinə səbəb olur. Göründüyü kimi tarixən fəth simvolu olan “qızıl alma” sovet işğalına məruz qalan türk xalqlarında yeni çalar qazanmış, bu dəfə insanları səadətə, xoşbəxtliyə, uğura aparan bir ideya olaraq öz varlığını qoruyub saxlamışdır.
MƏSTAN GÜNƏRİN ŞEİR YARADICILIĞI Mehriban ƏLİYEVA Qafqaz Universiteti amehriban@bk.ru
Bizim şeirimiz,musiqimiz, hətta memarlığımız da Azərbaycan təbiətinin hökmündən yaranıb. Şəki xan sarayının, Şirvanşahlar sarayının özündə təbiətin canlı təsvirini görürük; heyvanat aləminin müxtəlif məna rəmzi kimi verilən rəsmlərinin ustalıqla işlənməsində, xanların ova çıxması, qadınların geyim qaydalarını, bütün bu gözəlliklərinincəliklərini görürük. Hardasa təbiətin yaralanması, xanəndələrimizin səsinə, zənguləsinə pis təsir edir. Bülbülü coşduran gülün gözəlliyi olduğu kimi, şairi, bəstəkarı, xanəndəni coşduran da təbiətin sehri, xalq mənliyinin qüdrətidir. Fələk səndən düz dolana bilmərəm. Məni dönüb,dönüb yaralayıbsan. Yurdumu böldüyün bəs deyildimi, İndi də eşqimi paralayıbsan? Bu qoşma yalnız yaralı eşqin fəryadı deyil,həm də iki yerə parçalanmış Azərbaycanın şair ürəyində çırpılan əks - sədasıdır. Məstan Günərin Anaya həsr etdiyi şeirin hər bəndi təsvir etdiyi obrazı həm xarici görünüşü,həmdə daxili aləminin bütün zənginliyi ilə canlandırmaqbaxımındn yeni idi.Lakin bu şeirdəbizi cəlb edən təkcə ana obrazı deyil,bu obrazın məhz Məstana məxsus poetik sözlərlə ifadə edilməsidir. Şeirdə “A saçları yovuşan ana,çətin günlərdə kürləşən,göyçək əli kömürləşən,birçəyi qarlaşan” – söz və ifadələri xüsusi ustalıqla vermişdir.Bu şeirdə bədii formaya salınmış dil materialı yaradıcı – qurucu struktur elementi kimi bir missyanı həyata keçirir. Səndən ötrü qəribsədim, A saçları yovşan anam Yaş ötdü yaşın hökmünə Öyrəşən uyuşan anam Sellər ilə süpürləşən, Çətin günlərdə kürləşən, Göyçək əli kömürləşən, Birçəyi qarlaşan anam. Məstan şerinin gözəlliyi və özəlliyi dilinin,üslubunun xalq ruhunda,xalq mənəvi dünyasında şerlərinin iliyinə hopdurmasıdır.Şair folklordan və klassik ədəbiyyatdan aldığı mövzuları günün tələbinə uyğun dil və üslubda öz oxucusuna çatdırmışdır.Şerlərinin mövzu dairəsi genişdir.Vətən,məhəbbət,qəhrəmanlıq və təbiət haqqında şerləri yaradıcılığında xüsusi yer tutur.
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 267
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan Məstan Günər yaradıcılığında şifahi xalq ədəbiyyatı janrlarından olan bayatılarada rast gəlinir. Gəl,qəbrimi oyat,sən, Söyləmə ki,o yatsın. Təbrizə ki,yol oldu, El mənidə oyatsın Səməd Vurğun kimi Məstan da poeziyaya xalq şerinin qanadlarında gəlmiş və ömrüboyu Ələsgər, Tufarqanlı kimi ustadların yolunu davam etdirirdi.Poeziyamızda xalq şerinin,hecalı şerin ən gözəl nümunələrini yaratmışdır.Məstan bir- birinin ardınca yeni qoşmalar,gəraylılar yazmış və sübut etmişdir ki, “köhnə” havalarda təzə,təravətli söz demək də mümkündür.Məstan qoşmaları bu gün poeziyamızın sağını,solunu bürüyən minlərlə qoşmalar içində şahanə yerişi,duruşu ilə seçilir.Təkcə qoşma,gəraylı yazmaqla hünər göstərmək məsələnin bir tərəfi olsa da,amma şeirdə sözlə,bədii təsvir vasitələri ilə gözəl lövhələr,mənzərələr canlandırmaq məsələnin başqa tərəfidir.
Nümunələrdən görüldüyü kimi,şair şeirlərində məzmunu qafiyəyə deyil,qafiyəni məzmuna tabe tutmağa çalışmışdır. Şeirlərin də bədii ifadə vasitələrindən dəistifadə etmişdir.Şeirlərin ahəngi səlis,musiqisi oynaqdır.Məstan şeirlərindəyığcam ifadələrlə dərin məna ifadə etmişdir.
FOLKLORŞÜNASLIĞININ TƏŞƏKKÜL TARİXİ Məlahət BABAYEVA Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti milababayeva@mail.ru
Rusiyada folklor cərəyanların hələ XIX əsrin əvvəllərində təşəkkül tapmağa başlamışdı. Belə ki, XVIII əsrdə Qərbi Avropada folklorda romantik istiqamətin gəlməsi bütöv bir elmi istiqamətin–folklorşünasılğın yaranmasına səbəb oldu. Lakin Rusiyada bu proses Avropadan daha gec, XIX əsrin əvvəllərində təşəkkül tapmağa başladı. Belə ki, V.A. Jukovski, A.S.Puşkin, N.V. Qoqol folklor nümunələrindən bədii əsərlərdə istifadə edən ilk yazıçılar oldular. 1859-cu ildə alman alimi T.Benfey foklorda qarşılıqlı təsir ideyasını ortaya qoydu və bu oxşar süjetlərin eyni mənbə- dən gəlməsi haqda təsəvvürləri dəyişdi. T. Benfeyin nəzəriyyəsi demək olar ki XX əsrin sonlarına qədər folklorşünaslıqda əsas yer tutdu. Rusiyada süjetlərin miqrasiyasını Buslayev, V.F.Miller, A.N. Veselovski və başqaları tədqiq etmişdilər. Bununla yanaşı D.Teylorun “antroploloji nəzəriyyə”si Qərbdə geniş inkişaf etsə də Rusiyada bir o qədər də öz əksini tapmadı. Rusiyada XIX əsrin sonlarında iki orijinal istiqamət yarandı. Bunlardan biri, əsasən Veselovskinin işlərində özünü göstərən tarixi məktəbidi. Tarixi məktəb, tez bir zamanda özünə A.V. Markov, S.K. Şambinaqo, B.M.Sokolov və Y.M. Sokolov kimi məşhur folklorist alimləri cəlb etdi. Bu istiqamətin məğzi folklor nümunələrində tarixi əsası tapmaq idi. Həmin dövrdə vaxtilə Finlandiyada Y.Kron tərəfindən əsası qoyulan, sonra isə oğlu K.Kron və Aaarne tərəfindən inkişaf etdirilən fin məktəbi və ya coğrafi-tarixi metod da inkişaf etmişdi. Fin məktəbinin əsas ideyaları xalq yaradıclığının coğrafi məkanlarla əlaqəsini tapmaq idi. Fin məktəbi rus və avropa folklorşünaslığına çox böyük təsir göstərmişdir. Bütün bunlardan əlavə XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində rus məktəbi dəmövcud idi. Rus məktəbi şifahi xalq ədəbiyyatını ifa edənləri xarakterizə edirdi. Rus məktəbinə mənsub olan alimlər nağıl deyənləri axtarıb tapır və folklor nümünələrini nağıldeyənlərə görə qruplaşdırıb tədqiq edirdilər. XIX əsrin birinci yarısında artıq Rusiyada da şifahı xalq yaradıcılığına elmi yanaşmanın əsası qoyulmuşdur. Beləki, əgər əsrin əvvəllərində folklor mətnləri yalnız tarixi və mifoloji mənbələr üçün lazım idisə, artıq 1840-cı illərdə folklorşünaslıq müstəqil tədqiqat predmetinə çevrilmişdır. Lakin folklorşünaslığın tam müstəqil elm sahəsi kimi formalaşması XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. XIX əsrin ortalarında bir sıra elmi cəmiyyətlərin yaranması–Rusiya İmperatorluq coğrafi cəmiyyəti, Moskva Universitetinin nəzdində antropologiya, etnoqrafiya və dəqiq elmsevərlərin İmperator cəmiyyəti folklorşünaslıq elminin yaranması üçün nəzəri baza yaradmışdır. Çar Rusiyasında, həm də onun müstəmləkələrində folklor materiallarının toplayan böyük miqyaslı ekspedisiyaların fəaliyyəti ən qısa müddətdə folklor-etnoqrafik fondun yaranması üçün çoxlu materiallar yığmağa imkan yaratdı. Paytaxtdakı cəmiyyətlərin fəaliyyəti folklor-etnoqrafik materialların quberniyalarda, müstəmləkə ərazilərində də toplanmasına və yerli dövrü mətbuatda çapına da səbəb olmuşdur.
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 268
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 1850-1880-ci illərdə Rusiyada artıq bir çox folklor janrların mahiyyətini tam olaraq öyrənməyə başlamışdılar: P.V.Kireyevski, P.N.Rıbnıkovun və A.F.Qilferdinqin əsatirlər, dini şeirler haqqında materialları çap olunmuşdur (Kireyevski P.V. Nəğmələr. Moskva., 1890; Rıbnikov P.N. Nəğmələr. 4 cild, Moskva, 1861-67, A.F.Qilferdinq. Onej əfsanələri, 1871; Afanasyev A.N. “Rus xalq nağılları”; Sadovnik D.N. “Rus xalq tapmacaları” və s) Elə həmin dövrdə də mifoloji məktəb, tarixi məktəb, antropoloji məktəb, psixoloji istiqamətlər çərçivəsində folklorun əsas öyrənilmə metodları və istiqamətləri yaranmağa başlamışdır. XIX əsrin sonlarında Rusiyada folklorşünaslıq fəaliyyətləri, müstəqil folklor materiallarını toplayan tədqiqatçılara və “kabinet alimləri”nə bölünürdü. Bu “kabinet alimləri” folklor nümunələrini toplanılıb onlara göndərilməsi üçün ayrı-ayrı quberniyaların və ya müstəmləkə əyalətlərinin yerli ziyalıları ilə münasibət yaradırdılar. Nəticədə isə həmin ziyalılar da paytaxtın elmi cəmiyyətləri ilə yanaşı, öz yerli mətbu orqanlarında da materiallarını çap etdirməyə başlayırdılar. Azərbaycanda folklorşünaslığın elminin yaranması da təsadüfi deyil ki, Çar Rusiyasının əyalətlərdə apardığı müstəmləkə siyasətinə uyğun olaraq aparılırdı. Məlum olduğu kimi, folklorşünaslıqda olan hər hansı metod və istiqamətlər Rusiyaya Avropa ölkələrindən, bizə isə Rusiya vasitəsilə keçirdi. Məhz buna görə də Rusiyada olduğu kimi, Azərbaycanda da şifahi xalq ədəbiyyatının yazıya alınması bir neçə mərhələdə olmuşdur. 1830-1900-cu illər bu ədəbiyyatın toplanmasının birinci mərhələsi hesab olunur. Həmin dövrdə Azərbaycan Çar Rusiyasının müstəmləkəsi olduğu üçün «Vedomosti», «Tiflisskiye vedomosti», «Novoye obrazovaniye», sonrlar «Kafkaz» qəzetləri Azərbaycanın folklor nümunələrini ilk dəfə çap etdirən mətbu orqanlardan oldular. Rusiyanın Qafqaza sürgün edilən görkəmli yazıçıları, tənqidçiləri də Azərbaycanın folklor nümunələrini öz əsərlərində istifadə etmişlər. A.S.Puşkin, Bestujev-Marlineski, M.Y.Lermontov, Polonski, və başqaları öz əsərlərində Azərbaycanın folklor nümunələrindən yararlanmışlar. Yerli əhaliyə rus mədəniyyətini və dilini öyrətməklə öz müstəmləkiçilik siyasətini yürütmək Çar Rusiyasının əsas ideoloji xüsusiyyətlərindən idi. Bu məqsədlə Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrinə, kəndlərinə rus müəllimlər göndərilmiş, daha sonra Tiflisdə Qori Müəllimlər seminariyası da açılmışdır. Həmin məktəblərdə işləyən müəllimlər, təhsil alan tələbələr də Azərbaycan folklor nümunələrini toplamış və əsasən də SMOMPK məcmuəsində nəşr etdirmişlər. Mahmud bəy Mahmudbəyov, Rəşidbəy Əfəndiyev, Firudin bəy Köçərli, Hüseyn Müfti Qayıbov, Hacı Kərim Sanılı və başqaları Azərbaycan folklorunun həm toplayıcısı, həm tərcüməçisi və həm də tədqiqatçısı olmuşlar.
Yüklə 10,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|