Microsoft Word Materiallar Full Mənim gənclərə xüsusi
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 10,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Milli adət-ənənələrin, etoloji və etnoqrafik cizgilərin təsvirindəki oxşarlıqlar
- II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- ГЕРОИ И ЖЕРТВЫ ПАЛЕСТИНСКОЙ ИСТОРИИ Lalə ƏLİYEVA
- “Qurd ürəyi”)
- Zemfira Məhərrəmlinin “Oyuncaq”, Kamil Əfsəroğlunun “Sevgilim” hekayəsi
- Yaqub Əlioğlunun “Dul qadının ərini anma günü
- Azər Abdullanın “Kəpənək bayramı”, “Şəftəli qoxusu” hekayələri
- Kamil Əfəsroğlunun “Tüfəng açıldı”
- Aydın Tağıyevin “Dan üzü ölən adam”
|
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 258
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan Hər iki ədibin əsəri kiçik fərqlərlə eyni bu süjeti izləyir. Bədii ədəbiyyatın mövzusuna çevrilən bu süjetdə tarixi həqiqətlər də öz ifadəsini tapmışdır ki, bu da Hüseynqulu xanın Bakını təslim etməsi və Sisiyanovun xanın adamlarından biri tərəfindən öldürülməsi faktlarıdır. Oxşar motivasiyalar: Hər iki əsər nağıl motivləri əsasında yazılmışdır; Başlanğıc motiv Mahnigarın cəsur və qəhrəman qız kimi təsvir olunmasıdır. At minib igidlərlə yarışan Mahnigar igidlikdə özünə bərabər bir cavanla evlənmək fikrindədir; Mahnigarı bir çox yerlərdən – Şəkidən, Gəncədən, Qarabağdan, Şamaxıdan, hətta İrandan belə istəyirdilə;. Aslanı Mahnigarın əvvəlcədən özü seçməsi haqqında söz-söhbətin yayılması verilir, Aslanın Sisianovu öldürməsi haqqında fikrini əvvəlcədən kimsə bilmir. “Ağ at və ağ çuxa” əsərində bunu yalnız Mahnigar bilir. Milli adət-ənənələrin, etoloji və etnoqrafik cizgilərin təsvirindəki oxşarlıqlar: Hər iki əsərdə cıdır yarışının təsviri verilmişdir. Özünə adaxlı seçən qız əli ilə toxuduğu çuxanı bəy oğlana bağışlayır. Mahnigar və Aslan vətənə məhəbbətlərini şəxsi talelərindən üstün tuturlar. Hər iki əsərdə eyni xanlıqların adı çəkilir – Qarabağ, Şirvan, Şəki, İran və s. Üzə çıxarılan bu oxşar cəhətlər və əldə olunan faktlar bir daha düşünməyə əsas verir ki, Səməd Vurğun “Aslan qayası” poemasını Seyid Hüseynin “Ağ at və ağ çuxa” hekayəsi əsasında yazmışdır.
Bakı Slavyan Universiteti sherifova.konul@mail.ru Mühit və qəhrəman problemi bir-birilə vəhdət təşkil edir. Mühitin qəhrəmana təsiri nəticəsində qəhrəmanın xarakteri açılır və şəxsi keyfiyyətləri üzə çıxır. Əsərdə verilən surətlərin hamısı təsvir olunan hadisələrin gedişində eyni dərəcədə fəaliyyət göstərmir, amal uğrunda apardıqları mübarizəni, həyatı, insan münasibətlərini biri digərlərinə nisbətən daha dərindən dərk edir, yüksək qiymətləndərir və bu cəhətdən başqalarından fərqlənir. Yazıçı həmin əsərdə irəli sürdüyü ideya ilə əlaqədar fikir və arzularını, gəldiyi qənaəti də belə surətlər vasitəsilə ifadə edir. Bədii əsərdə qəhrəman təsvir olunan hadisələrin mərkəzində durur, aparılan mübarizənin təşkilində və gedişatında mühüm rol oynayır. Bədii əsərdə danışılan əhvalat , hadisə sənətkar tərəfindən yaradılan surətlərlə verilir və yazıcı onun vasitəsilə həyata, müəyyən ictimai quruluşa öz münasibətini bildirir Müasir dövr ədəbiyyatında lirik-psixoloji üslub özünü göstərir. İlyas Əfəndiyev ədəbiyyatımızda lirik-psixoloji dramaturgiyanın banisidir. Onın əsərlərində qəhrəmanın hiss və həyəcanları, arzu və istəkləri, düşüncələri, mənəvi iztirabları öz parlaq əksini tapmışdır. Azərbaycan nəsrinin canlı, təravətli,bədii surətlər və əlvan təsvir vasitələri ilə zənginləşməsində ,dramaturgiyamızda lirik-psixoloji üslubun inkişafında İlyas Əfəndiyevin böyük yaradıcılıq xidmətləri olmuşdur. Onun “Sən həmişə mənimləsən” əsəri ədəbiyyatımızda lirik-psixoloji üslubun təməlini qoymuşdur . İlyas.Əfəndiyevin “Boy çiçəyi” və ya “Sən həmişə mənimləsən” pyesində daxili dramatizm və dinamikanın inkişafı yüksək sənətkarlıqla işlənmişdir. Lirik-psixoloji dramda bitkin dinamik kompozisiya daxilində hadisələrin , fikrin hərəkət vəhdəti maraq doğurur . Ümumiyyətlə, İlyas Əfəndiyevin pyeslərində milli təfəkkür, milli psixologiya , cilalanmış sərrast dil, aktuallıq özünü göstərir . Əsər ata qayğısından məhrum olan , atalığının təkidi ilə anası tərəfindən evdən çıxarılan Nargilənin zavod direktoru Həsənzadəyə olan “qarşılıqsız” məhəbbəti haqqındadır. Həsənzadə tənhalığa məhkum olunmuş insandır, onu yaşadan ancaq keçmişin xatirələridir. Lakin onunla belə Həsənzadənin qəlbində həyat eşqi hələ də sönməyib , o, həyata vurğun insandır. Tənhalığın faciəsi bu surətlərin hər birinin həyatında öz mütləq rolunu oynayır. Tənhalığın məngənəsindən qurtulmaq üçün Nargilənin anası Nəzakət sevmədiyi Fərəcə getmək məcburiyyətində qalıb, həm də bu insana kölə kimi qulluq edir . Tənhalığın dəhşəti Nargiləni Həsənzadə ilə görüşdürür. Nə yaxşı ki, bu görüş xoş sonluqla bitir. Nargilənin sevgidən daha çox xoş münasibətə və valideyn məhəbbətinə ehtiyacı var. Əsərin ideyasına müvafiq olaraq Həsənzadə, onun mərhum xanımı Xurşid və Nargilə boy çiçəyinin funksiyasını yerinə yetirirlər. Onlar bir-birinin həyatlarına müsbət təsir göstərib, onu xoş məcraya yönəldirlər. Boy çiçəyinin özü quruyub xəzan olsa da, onun ətri qalır. Yaxşı əməllər də belədir, insan həyatdan gedəndən sonra belə onun əməlləri daim yaşayır . II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 259
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan Əsərin bir çox hissələrində Həsənzadənin mərhum həyat yoldaşı ilə dialoqu əks olunmuşdu Həsənzadənin həyat yoldaşı Xurşid ilə danışığı əsəri daha təsirli edir. Xurşid dəfələrlə ona yenidən ailə qurmağı təkidlə söyləsə də, Həsənzadənin ona cavabı bu olur: “Sən mənim üçün həddindən artıq yaxşı olmusan. Bəlkə də ,mənim yerimə bir başqası olsaydı , sənin vəfatından bir-iki il sonra evlənərdi...Sən deyən kimi ,özünə təzə həyat qurardı... Mən bunu bacarmadım. Hər dəfə bu barədə düşünəndə... Yox , bu mümkün deyildi və mən bu cür hərəkət etmədiyim üçün özümü məzəmmət eləmirəm!..Mən çəkdiyim əziyyətlərdən, məhrumiyyətlətdən narazı deyiləm” Həsənzadə mərhum həyat yoldaşının ruhu ilə görüşəndə nə qədər hüznlü və kədərlidirsə , Nargilənin anası Nəzakətlə qarşılanda onda doğma balasına qarşı mehriban münasibəti yaratmaq naminə prinsipiallıqla silahlanır, ancaq Nargilə ilə rastlaşanda isə tamam dəyişir , gəncləşir, cavanlaşır . Əsərdə Həsənzadənin qəlbini gəncləşdirən , onu tənhalıqdan qurtaran , xəyallara bürünmüş qaranlıq ömrünə işıq saçan Nargilədir . Ana sevgisindən məhrum olan , valideyn məhəbbətinə , adi insani ünsiyyətə belə möhtac qalan Nargilə Həsənzadədə həm də atalıq duyğusu oyadır. Həsənzadə ilə Nargiləni bir-birinə sanki ilahi bir ehtiyac bağlayır . Nargilə ilk baxışda yüngül təbiətli görünsə də , Həsənzadə bu görüntünün aldadıcı olduğunu başa düşür . Nargilə Həsənzadənin mənzilinə gələndə sanki onun buz heykəli əriyib , yox olur. Əvəzində isə gözümüz qarşısında canlı insan, kişi , ata və valideyn obrazı canlanır. Həsənzadə Nargilənin məhəbbətinə hörmətlə yanaşaraq, onun qəlbini sındırmaq istəmir . Buna görə də Nargilənin “sevgi nağılını” övladın ataya olan məhəbbətinə çevirməklə sanki odun üstünə sərin su səpmiş olur. Həsənzadə gənc yaşlarında həyatdan küsdürülmüş qızcığaz – Nargiləni depressiyadan çıxararaq onu ürəyi həyat eşqi ilə döyünən insana çevirir, onun anası Nəzakəti isə Fərəcin köləliyindən azad edir. Nargilənin anası ilə münasibətlərinin düzəlməsində Həsənzadənin rolu böyük olur. Həsənzadə sanki onun anasının gözlərini açır. Həsənzadə ona deyir: “ Uşağı dünyaya gətirmək hələ işin başlanğıcıdır Əsl məsələ onu böyütmək, insan arasına, həyata çıxarmaqdır. Ərə getmək analıq hüququnu , analıq məsuliyyətini tapdalamaq,atasız, köməksiz bir qız uşağını illərlə dindirməmək, axırda da əsəblərini korlayıb qapılara salmaq demək deyildi” Bir sıra şəxslər müəllif haqqında, əsər haqqında fikirlər söyləmişdir. Yaşar Qarayevin İlyas Əfəndiyev və onun “Sən həmişə mənimləsən” əsəri haqqında fikirləri: “Yazıçı İ.Əfəndiyev son illər nəsr sahəsində daha məhsuldar və səmərəli işləmişdir. Onun povest və romanları ,xüsusən ,əxlaqi-psixoloji problemlərin qoyuluşu və həlli sahəsində , müasir nəsrimizin axtarış və nailiyyətlərini ən yaxşı əks etdirən əsərlərdəndir . Sevindirici haldır ki, İ.Əfəndiyevin son pyesi də bu nəsrin nailiyyətləri zəminində və səviyyəsində yazılmışdır”. Məhz buna görədir ki, “Sən həmişə mənimləsən” pyesi ədəbi həyatımızda yeni söz,müvəffəqiyyətli bir hadisə olub lirik, perspektivli dramaturgiya,müasir psixoloji teatr yaratmaq yolunda yaxşı bir təşəbbüs, təcrübə kimi də səslənə bilmişdir .
ГЕРОИ И ЖЕРТВЫ ПАЛЕСТИНСКОЙ ИСТОРИИ Lalə ƏLİYEVA AMEA, Şərqşünaslıq İnstitutu lala_nazali@yahoo.com Палестино-израильский конфликт на Ближнем Востоке постоянно привлекает внимание мировой общественности к судьбе палестинского народа. Лишенный своей земли, изгнанный и оказавшийся на положении народа-беженца, этот народ сохраняет свою культуру, литературу, поэзию. Современная палестинская литература представлена многими авторами; среди них те, которые живут на родине, и те, кто оказался в эмиграции. Их жизнь и творчество складывались по-разному. Живущие в эмиграции в других арабских странах чувствовали духовное отчуждение и отчаяние. На тех же, кто остался в Израиле, заметное давление оказывал чужой менталитет. Но в решающие для судеб родины моменты и там, и здесь рождалась поэзия активной политической направленности, подкреплявшаяся практической деятельностью поэтов как борцов за освобождение. Трагическим оказался для Палестины 1948 г., когда она была разделена на два государства: арабское и еврейское. Эти события оказали решающее влияние на развитие палестинской поэзии. После 1948 г. в ее эволюции отчетливо просматриваются три периода. Среди поэтов-эмигрантов этого периода наибольшей известностью пользовались Абу Салма и Фадва Тукан. Стихи Абу Салмы, в большинстве своем традиционные по форме, наполнены тоской по родине, красоту которой он воспевает, как красоту любимой женщины, пронизаны надеждой на возвращение. Фадва Тукан писала о духовной и физической свободе человека, вдохновенно выражала свою любовь к родной земле. В числе поэтов, живших в Палестине и принимавших участие в борьбе против оккупации словом и делом, были Тауфик Сайиг, Джабра Ибрахим Джабра и Салма ал-Хадра ал-Джайуси. Они направили усилия на обновление
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 260
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan поэзии, часто обращались к юмору и сатире, использовали старинные легенды, переосмысляя их, включали слова из народного языка, употребляли вольный стих (аш-ши'р ал-хурр). В 70-е гг., преодолев растерянность первых лет после поражения 1967 г., палестинские поэты вновь обращаются к теме сопротивления. Однако развитие поэзии в этом десятилетии встречается с немалыми трудностями, связанными с поисками новых способов выражения. Распространившиеся в начале 70-х гг. лирические стихи элегического настроя, которые отражали повышенный интерес поэтов к теме жертвы, возникший после событий 1967 г., успеха не имели. Обращение к востребованной обществом политической тематике часто оказывалось чисто декларативным; появившийся в поэзии романтический образ идеального героя-борца, жертвующего жизнью ради родины, часто выглядел неубедительно. Некоторые поэты, особенно эмигранты, иногда пытались использовать актуальную тему лишь для демонстрации своего поэтического мастерства. Кризис в палестинской поэзии был преодолен к началу 80-х гг., когда полную силу набрало творчество двух крупнейших поэтов - Самиха аль-Касима и Махмуда Дарвиша, они создали в арабской поэзии новую школу, так как оба являются одновременно и героями, и жертвами этой истории. Вслед за ними выступило молодое поколение - Ибрахим Насраллах, Йусуф Абд ал-Азиз и другие, существенно расширившее поэтическую тематику. Название "Интифада" ("Восстание") получила новая фаза движения сопротивления, отмеченная стремлением палестинцев создать свое отдельное государство. В этот период тема борьбы обретает новое звучание. Для поэзии Интифады характерны описания природы, отражающие любовь к родной земле, призывы к противостоянию оккупантам - в них звучат то оптимистические мотивы уверенности в победе, то сатира и горькая насмешка. Стиль этих поэтов отличается ясностью и непосредственностью, они постоянно обращаются к классическому наследию, откуда заимствуют такие приемы как повторы, перечисления точных географических названий мест, где происходит действие, риторические восклицания, вспоминают великих героев прошлого (Антара, халиф Омар, Тарик и др.). Об апелляции к традициям свидетельствует и тенденция к возвращению моноритма, от которого отказывались приверженцы вольного стиха. Однако не следует представлять всех этих поэтов некими символами, монументами арабской поэзии. Они живые люди со своей болью, страданиями и заблуждениями. Будучи современниками, они в чем-то похожи и в чем-то различны, но при всех различиях между собой они верили в свободу любого человека, где бы он ни находился. Благодаря своему мировоззрению и отношению к искусству они вошли в единое братство поэтов всего мира, защищающих право человека стремиться к свободе и счастью.
"Паспортные данные" Запомни! Я - араб.
Вот паспорт. Номер пятизначный. Женатый. Восемь душ детей. Девятый к осени родится... Пиши! И губы не криви!
Запомни! Я - араб.
Крушу гранит в каменоломне. А дома ждет голодная орава... Я скалам кланяюсь с утра до ночи, чтоб одежонку, хлеб и школьные тетради раздобыть. Но я не раб, и на твоем пороге зазорно мне поклоны бить. Пиши! И губы не криви!
Запомни! Я - араб.
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 261
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan Не безымянный, но не знатный. Вынослив я и долготерпелив, но зреет гнев в моей крови. Я в эту почву врос корнями. Я старше олеандров и олив и кипариса древнего древней... Я родственник камней и трав, проросших меж камнями. Нет, я не голубых кровей, не княжеского рода. Отец феллах и дед феллах - простая древняя порода. Мой дом - не мраморный дворец, а глинобитная лачуга. Ты понял наконец? Я человек простой, незнатный.
Запомни! Я - араб.
Цвет глаз - кофейно-карий. А цвет волос, как видишь, смоляной. Особые приметы: сверх куфии на голове укаль ладонь моя тверда, как сталь, дотронься - убедишься в этом.
Мой адрес: мирная глухая деревушка... Мужчины - сроду не видали пушек, оружье их - мотыга да кирка.
Пиши! На первой запиши странице: я людям не желаю зла, но не могу со злом мириться! Запомни: если голод скрутит в жгут, тогда не медлят и не ждут - во гневе на обидчика идут и силой хлеб берут!
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası hltlala@mail.ru
Son illər hekayə janrının inkişafında yer alan “tənəzzül”, romanın öndə olması prosesi nəsrin ümumi inkişafını xarakterizə edən əsas cəhətlərdəndir. Yazılan hekayələrin sayının cox olmasına baxmayaraq hekayələrə ümumən nəzər saldıqda demək olar ki, (K.Abdullanın hekayələri istisnadır) müəlliflərin mürəkkəb formalara müraciət etməkdən çəkindikləri, mövzuların həllində düzgün istiqamət seçmədikləri, nəticədə ənənəvi təhkiyə üslubu və süjet-kompozisiya quruluşu ilə kifayətlənməli olduqları müşahidə edilir. Həmçinin əsərlərin bir çoxunda müəlliflərin dəyişən, mürəkkəbləşən gerçəkliyi köhnə qəliblərlə işləməyə meylli olduqları meydana çıxır, bununla da mətnlərdə məzmun və forma vəhdəti pozulur. Bu xüsusiyyətləri qruplaşdırmağa calıçsaq: II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 262
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 1. Əgər əvvəlki mərhələlərdə müasir həyatın sosial və əxlaqi gercəkliyinin hərtərəfli təsviri daim ədəbiyyatın maraq dairəsinə daxil idisə, yəni təsvir obyekti olaraq birbaşa müasirliyə üz tuturdularsa, bu gün müəlliflərin bu mövzuya müraciətdə cətinlik cəkdiklərini görürürük. Bu mövzulardan əsasən ötəri təsvir, münasibət ilə yayınmağa calışdıqlarının şahidi oluruq. Müasir nsanın mənəvi problemləri, cağdaş cəmiyyətin təbəqələşməsi və s. kimi problemlər nəsrimizdə öz dolğun ifadəsini tapmır. Yaqub Əlioğlunun hekayələri əsərin ilkin eskizlərini xatırladır, hər birində mövzunun natamamlığı açıq-aydın hiss olunur. Atasının qurd ürəyi yedirdib, qorxmaz bir insan olaraq böyütdüyü oğulun əsgərdən cəsədinin gəlməsi (“Qurd ürəyi”), nə vaxtsa bir-birini sevən iki yaşlı insanın avtobusda təsadüfən qarşılaşması (“Səs”) haqqında olan hekayələrdə mövzu öz bədii həllini tapmadan yekunlaşır. Məhəbbət mövzusu bir cox hekayələrdə yer alır. Zemfira Məhərrəmlinin “Oyuncaq”, Kamil Əfsəroğlunun “Sevgilim” hekayəsi bu mövzuda yazılmış əsərlərdən seçiləcək, yadda qalacaq heç bir xüsusiyyət daşımır. Gülşən Lətifxanın “Domino” hekayəsində isə özünü yaxınları üçün fəda edən, lakin qarşılıq görməyən insanın həyatından bəhs edilir (ümumiyyətlə, bu mövzu müəllifin bir çox hekayələri üçün səciyyəvidir). Eyni müəllifin “Ad günü” hekayəsində isə xarici vətəndaşla ailə quraraq öz xoşbəxtliyini qurmağa çalışan insanın yaşadığı iztirablardan söhbət açılır. Lakin təsvir olunmuş “acılar” sayəsində personajın yaşantılarına oxucunun yanması, onun dərdinə şərik olması baş tutmur, əksinə, əks effekt alınır. Personajın “acınacaqlı” həyatı gözlənildiyi kimi, təəssüf deyil təəccüb doğurur. Müəllif sanki yaratdığı personajı istədiyi rakursdan göstərə, problemin kökünün nədə olduğunu düzgün təyin edə bilmir. Avropalı şahzadələrlə ailə quran qızların nikahlarının uğursuzluğunun səbəbi maddiyyatla bağlı deyilmi? Bu hissləri rəhbər tutaraq ailə qurub, sonradan məhəbbət axtarışına çıxmaq nə qədər məntiqə sığır?! Problemin səbəbi düzgün təyin olunmadığı üçün ortaya qoyulmuş mövqe də yanlışdır. Zlatanın faciəsini göstərməkdə çətinlik çəkən müəllif müxtəlif situasiyaları qabartmaqla nəyə isə nail olmağa çalışır. Onun Qərb həyatının özəllikləri kimi təqdim etməyə çalışdığı bir çox məqamlar artıq bizim də həyatımızda yer alıb və bu səbəbdən də aktuallığını itirib. Beləliklə də, mövzuya yanaşmada yeni baxışa ehtiyac duyulur. Yaqub Əlioğlunun “Dul qadının ərini anma günü” hekayəsinin mövzusu gündəlik reallıqlarla bağlıdır. Anım mərasiminə çevrilən yas mərasiminin təsviri ilə ölümə olan münasibətin dəyişməsini, ailə dəyərlərinin, münasibətlərinin deformasiyasını göstərməyə çalışan müəllif cəmiyyətdə yer alan təbəqələşmə prinsipinə toxunur. Ətrafı hərəkətə gətirən obrazın donuqluğu (hamı ona yarınmağa çalışır), “quru” və statik alınması müəllifi əsəri yarıda tamamlamağa, tələsik yekunlaşdırmağa vadar edir. Əsrdəki bir çox personajlar müasir sənətçilərin karikaturasını xatırladır. Lakin sənət adamlarının bu cür cılızlaşması metamorfozasının səbəbləri açılmır. Müəllif müasir həyatdakı insan tiplərinə, obrazlara nüfuz edərək maraqlı bir hadisənin bədii həllini verə bilmir. 2. Təkrar mövzulara müraciət, eyni hisslərin təsviri əsasən qacqın insanların həyatından bəhs olunan əsərlərdə illərlə rast gəldiyimiz ölüm ayağında vətən həsrəti ilə ömrünü dəyişən insanlar, onlaırn sosial problemləri əks olunur. “Erməni” mövzusunun əsasən stereotip mənfur ermənilər baxış bucağından təsviri yer alır. Müəlliflər özünü təkrara daha cox meyillidirlər.
mənfur xüsusiyyətlərindən bəhs olunur. Təəssüf ki, müəllif mövzunu nə qədər mistikləşdirməyə çalışsa da, “mətləbin” zənginləşməsinə nail ola, yəni erməni xislətini təəccübləndirəcək bir şəkildə ifadə edə bilmir.
olmuş insanların taleyi və həyatı canlandırılır. Talıb kişi, itlərin qənimi səy Baxış, Mənsur müəllim “çadır həyatı”nı canlandıran əsas obrazlardır. Həyatda ikən özünü ömrünü başa vurmuş bilən, belə həyatı ömür deyil, “ömrünə pinə, yamaq bilən” Talıb kişi, çadır şəhərciyində doğulub dünyanı nağılla deyil, acı reallıqlarla tanıyan uşaqlar ağır qaçqın həyatının dolğun təsvirini göz önündə canlandırırlar. Aydın Tağıyevin “Dan üzü ölən adam” hekayəsində qəriblikdə - Rusiyada yaşayan azərbaycanlının həyat sərgüzəştlərindən, ölmək üçün doğma yurduna üz tutmasından bəhs edilir. MÜASİR AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATINDA QƏHRƏMAN, TİP VƏ XARAKTER ANLAYIŞI (XX ƏSRİN 60-90-CI İLLƏRİNDƏ) Lalə KƏRİMOVA Bakı Slavyan Universiteti lalakerimova88@gmail.com
XX əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatı mürəkkəb bir tarixi inkişaf yolu keçmişdir. Bu dövrün gərgin siyasi durumu sosial həyatımızın bütün sahələrinə təsir etsə də, dəyərli ədəbiyyat nümunələri yaratmağa əngəl ola bilməmişdir. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatını burada yaradıcılıq meyillərinin müxtəlifliyi baxımından iki başlıca dövrə ayırmaq olar: 50-60-cı illərə qədərki dövr və sonrakı dövr. II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 263
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan Birinci dövr sosialist realizminin şəriksiz hakim olduğu gərgin bir mərhələ olaraq xatırlanır, lakin keçən əsrin 60-cı illərindən başlayaraq şəxsiyyətə pərəstiş kultunun uçulması ilə ölkədə ədəbi ab-hava qismən mülayimləşir. Təbii ki, ədəbiyyatımız da bu prosesdən kənarda qalmır. Məhz bu dönəmdə B.Vahabzadə, N.Xəzri, F.Qoca, F.Kərimzadə, İsa Hüseynov, Anar, İsi Məlikzadə, Elçin, İsmayıl Şıxlı, Y.Səmədoğlu, V.Səmədoğlu və başqalarının yaradıcılığında sosialist realizmi ədəbi cərəyanı ilə qətiyyən uyğunlaşmayan meyillər diqqəti cəlb etməyə başladı. Ədəbiyyatın mövzusu adi insanların həyatının əks olunmasına yönəldi. Qəhrəmanın iç dünyasının təsvirinə maraq artdı. Bu dövrdə insana yeni baxışın formalaşması qəhrəman anlayışının dəyişilməsinə, yeni tip və xarakter anlayışının ortaya çıxmasına səbəb oldu. Yazıçıların yeniliyə doğru addımlarından başlıcası məhz ideyaçılıqdan yayınmaq idi. 70-ci illərdən başlayaraq ədəbiyyatımızda bədii qəhrəman əsasən şəxsi həyat dairəsində təsvir olunur, əvvəlki dövrlərdən fərqli olaraq qəhrəmanın əmək fəaliyyəti, demək olar ki, önəmsənmir. İntellektualizmə doğru meyil güclənir və bunu “Toğana”, “Yasamal gölündə qayıqlar üzürdü” (Sabir Əhmədov), “İdeal” (İsa Hüseynov), “Labüdlük ” (Ç.Hüseynov), “Əlaqə”, “Macal” (Anar) və s. əsərlərdə müşahidə edə bilərik. Bu, əlbəttə, yazıçıların psixoloji üslub baxımından yeni səviyyəyə qalxdıqlarını göstərir. Onlar artıq sadəlövh adamların daxili yaşantılarını qələmə almaqla kifayətlənmir, get-gedə daha artıq ziddiyyətli fikirlər içərisində dolaşıb qalan mürəkkəb təbiətli intellektual qəhrəmanlara müraciət edirlər. 70-ci illərdə özünü göstərən intellektuallaşma meyli 80-ci illər ədəbiyyatında bir qədər də dərinləşdi: bu, hər şeydən əvvəl, qeyd olunduğu kimi, bədii əsər qəhrəmanları arasında düşüncə sahiblərinin artmasında özünü göstərir. Həmin adamlar daha tez-tez insanın özü üçün başlıca hesab etdiyi əxlaqi və mənəvi-psixoloji anlayışlar haqqında dərin düşüncələrə dalır, mühakimələr yürüdür, başqaları, yaxud öz-özləri ilə mübahisə edirlər. Belə əsərlərdə süjet və hadisələr elə də mühüm rol oynamır, bədii dinamika qəhrəmanın fikri axtarışları üzərində cəmləşir. Bu baxımdan Anarın “Əlaqə” povestinə nəzər salsaq görərik ki, burada tələbə və astrofizik alimin mübahisəsini verməklə müəllifin məqsədi bizim mütləq həqiqət saydığımız anlayışlara münasibətimizi dəyişməkdir. Daha artıq kainatın başqa guşələri – planetlər, qalaktikalar ilə mümkün ola biləcək əlaqələr barəsində uzun mühakimələr yürüdən qəhrəman son nəticədə bu problemi insan ağlının öz təbiəti ilə bağlayır: “...Biz şüurumuzun dəyişməz məntiqi qanunlarının pozulmasına razı olacayıqmı? Hadisələrin səbəb-nəticə bağlılığının qırılmasıyla barışa biləcəyikmi? Tamam başqa bir şüur sisteminin olmasını qəbul edəcəyikmi? Uzaq dünyalarla əlaqənin yaranıb-yaranmayacağı məhz bunlardan asılıdır...” Ədəbiyyatımızda 70-80-ci illərdə güclənən digər bir istiqamət də intellektualizmlə bir növ təzad yaradan lirik- emosional üslub istiqamətidir. Bu ekspressiv üslub istiqaməti Elçinin (“Bir görüşün tarixçəsi”, “Mahmud və Məryəm”), İsi Məlikzadənin (“Küçələrə su səpmişəm”, “Gümüşü göl əfsanəsi”) və başqalarının əsərlərində zənginləşdi. XX əsrin 90-cı illərində isə ölkəmizin tarixində bir sıra köklü dəyişikliklər baş verdi. Müstəqillik əldə edilsə də, qara buludlar xalqımızın başının üstünü kəsdi, bir sıra ağır sınaqlardan çıxmalı olduq. Bu illər qanlı olaylarla, məhrumiyyətlərlə yadda qaldı. Və təbii olaraq bu acılı-ağrılı günlər, heç vaxt unudulmayan hadisələr ədəbiyyatımızdan da yan keçmədi. Bir çox dəyərli sənətkarlarımız öz qələmlərini istiqlal yolunda, Qara yanvar günlərində və Qarabağ məsələrlərində mənfur düşmənlərimizin üzərinə tutulmuş bir silaha çevirdilər. Bunlara Vidadi Babanlının “Ömürlük əzab”, A.Abdullazadənin “Qanlı yaddaş”, “Sınaq kürəsi”, Ə.Əmirlinin “Ölü doğan şəhər” və s. kimi əsərlərini misal göstərmək olar. Müstəqillik dövründə yaradılmış əsərlərdə artıq sovet dövründə alışdığımız qəhrəmanlar adi, sadə insanlarla əvəzlənirdi. Onları “müsbət” və ya ”mənfi” kimi bölgülərə ayırmaq meyillərindən əl çəkilməsi, insana yeni fərqli tərzdə baxışın yaranması demək idi. Beləliklə, qəhrəman, tip, xarakter probleminin əslində sırf ədəbi bir problem olaraq qalmadığı qənaətinə gəlmək olar. Çünki yazıçı təxəyyülünün məhsulu olan obraz formalaşdığı ictimai mühitin xarakterini açıqlayır. Yəni hər bir dövrün ədəbi qəhrəmanını, o dövrdə yaradılmış obrazlardakı ümumiləşdirmə və fərdiləşdirməni öyrənib təhlil etməklə, həmin dövrün düşüncəsi, cəmiyyətindəki münasibətlər sistemi ilə bağlı məlumat almaq mümkündür.
Yüklə 10,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|