Microsoft Word Materiallar Full Mənim gənclərə xüsusi
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 10,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- AZƏRBAYCAN TƏNQİDİNİN İNKİŞAFINDA İNTERNETİN, QƏZET VƏ JURNALLARIN ROLU Sərvər SƏFƏROV
- MÜASİR AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATINDA TÜRKİYƏ TÜRKCƏSİNDƏN TƏRCÜMƏDƏ PROBLEMLƏR Sima İSMAYILOVA
|
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 296
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan tərzinin formalaşmasının psixoloji mexanizmlərini açmaqla, gənc nəslin şəxsiyyətinin fəal şəkildə istiqamətləndirilməsi üçün imkan verir. Tərbiyə psixologiyası şagirdlərin tərbiyəvi təsir şəraitində psixi fəaliyyətlərinin qanunauyğunluqlarını, məktəblilərin özünütərbiyəsinin psixoloji əsaslarını aşkara çıxarmaq vasitəsilə şəxsiyyəti müəyyən edən xarakterik keyfiyyətlərin formalaşmasına imkan yaradan təsirlərin mexanizmlərini də öyrənir. Tərbiyə şəxsiyyətin formalaşdırılmasına yönəldilmiş xüsusi fəaliyyət sahəsidir. Görkəmli pedaqoq A.S.Makarenkanun dediyi kimi tərbiyənin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, daha yaşlı nəsil bu prosesdə özünün təcrübəsini, özünün etirazlarını, özünün inamını kiçik nəslə verir.Tərbiyə daxili və xarici amillərin təsiri ilə şəxsiyyətin inkişaf istiqamətlərinin idarə olunmasıdır. Ona görə də şəxsiyyətin necə formalaşması, bu prosesə təsir edən amillər diqqəti ilk növbədə cəlb edən tərəflərdəndir. Bu baxımdan, birinci növbədə nəyi tərbiyə etmək məsələsi, başqa sözlə, şəxsiyyətin strukturu, əlamət və keyfiyyətləri, xassələrini dəqiqləşdirmək lazım gəlir. Məlum olduğu kimi, şəxsiyyətin hər bir keyfiyyəti bir-biri ilə ayrılmaz şəkildə bağlı olan bir vahiddir. Ona görə də şəxsiyyətin hər bir əlaməti başqa əlamətləri ilə əlaqəsindən asılı olaraq çox vaxt tamamilə fərqli xarakter daşıyır, özünəməxsus əhəmiyyət kəsb edir. Ona görə də tərbiyə prosesində şəxsiyyətin formalaşmasının bu cür cəhətlərinin nəzərə alınması zəruridir. Başqa sözlə, insanı hissə-hissə deyil, bir şəxsiyyət kimi tam halında tərbiyə etmək lazımdır. Tərbiyədən söhbət açarkən biz birinci növbədə məktəbli şəxsiyyətinin formalaşması haqqında düşünürük. Başqa sözlə, məktəbin və müəllimin imkanları çərçivəsində, şəxsiyyətin formalaşması pedaqoji psixologiyada ən zəruri məsələ kimi qarşıya çıxır.Hələ məktəb yaşının ilk günlərindən tərbiyə işinin düzgün qurulmaması, pedaqoji baxımsızlığın hökm sürməsi şagird şəxsiyyətində arzu olunmayan keyfiyyətlərin formalaşmasına gətirib çıxarır. Bu cür mənfi keyfiyyətləri aradan qaldırmaqsa yenidəntərbiyə işi tələb edir ki, bu da yeni keyfiyyətləri formalaşdırmaqdan qat-qat çətindir. Hər şeydən əvvəl nəzərə almaq lazımdır ki, tərbiyə böyükməkdə olan nəslin şəxsiyyətinin formalaşması prosesinin idarə olunmasından ibarətdir.Ona görə də bu proses özünün psixoloji mexanizminə malikdir. Bu mexanizmi nəzərə almadan tərbiyə işində müvəffəqiyyət qazanılacağı barədə düşünmək olmaz. Burada birinci növbədə tərbiyə prosesinin mahiyyətini təşkil edən və psixoloji nöqteyi-nəzərdən bir-biri ilə bağlı olan aşağıdakı cəhətlərə diqqət yetirmək lazım gəlir: a) tərbiyə olunan və tərbiyə edənin xüsusiyyətləri, onların qarşılıqlı münasibətləri; b) tərbiyənin məqsədi; c) tərbiyə prosesində istifadə olunan yollar. Məhz buna görə də tərbiyə prosesini düzgün idarə edə bilmək üçün həmin cəhətlərin hər birinin xüsusiyyəti nəzərə alınmalıdır. Yalnız bu zaman tərbiyə prosesində şəxsiyyətin tələbatları, maraq və meylləri, dünyagörüşü, əqidə və idealları, qabiliyyət və xarakteri lazımi şəkildə formalaşdırıla bilər. Tərbiyə prosesində biz daima inkişaf edən, keyfiyyətcə dəyişən uşaqlarla işləməli oluruq. Tərbiyə olunan həmin uşaqlar özlərinin şəxsiyyətlərinin psixoloji xüsusiyyətlərinə, tələbat və motivlərinə görə bir-birlərindən fərqlənirlər. Ayrı- ayrı yaş dövrlərində bu fərqlər müxtəlifləşir və özünəməxsus tərbiyəvi iş tələb edir.
(Ö.SEYFƏDDİNİN “PEMBE İNCİLİ KAFTAN” HEKAYƏSİ ƏSASINDA ) Səməni ABBASOVA Bakı Dövlət Universiteti sem_ava@mail.ru Hər bir əsərdə qəhrəmanın daxili dünyasının, mənəvi aləminin təsvirində yazıçı müxtəlif üsullardan istifadə edir. Dialoq da bu üsullardan biridir. Türkiyə ədəbiyyatında hekayə ustası kimi tanınan Ö.Seyfəddin də öz hekayələrində qəhrəmanlarının daxili dünyasını təsvir etmək üçün dialoqlardan da istifadə etmişdir. Onun “Pembe İncili Kaftan” hekayəsində də dialoqlardansəmərəli şəkildə istifadə olunmuşdur. İlk öncə onu qeyd edək ki, bu hekayədə Ö.Seyfəddin görkəmli Azərbaycan dövlət xadimi və şairi Ş.İ.Xətainin bədii obrazını yaratmışdır. Onu da vurğulamağa ehtiyac vardır ki, Türkiyə ədəbiyyatında Ş.İ.Xətaiyə qarşı münasibət birmənalı deyil. Yaradıcılığı boyu daim türkçülüyü təbliğ edən, türkçülük hərəkatının önündə gedən simalardan biri olan Ö.Seyfəddinin hekayəsində Şah İsmayıl qəddar, hiyləgər, despot, insan əti yeyən, Allahdan qorxusu olmayan bir obraz kimi təsvir olunur. Şahın sarayına məktub göndərmək üçün cəsur bir elçi axtarılır. Çünki Şah onun sarayına gələn elçiləri müxtəlif formalarda qətlə yetirirmiş. Buna görə də Şahın qarşısında qorxudan əyilməyən, vətənini, dövlətini şəxsi mənafeyindən üstün tutan bir elçi tələb olunur. Bu şəxs Muhsin Çələbi olur. Dialoqların təşkilində obrazlar aləmi, zaman və məkan mühüm rol oynayır. Obrazların savadı, intellektual səviyyəsi, dünyagörüşü, əqidəsi və s. daha doğrusu, surətin şəxsi, insani keyfiyyətləri, digər tərəfdən, onların sosial vəziyyətləri və s. əsas amilə çevrilir. Bu baxımdan Muhsin Çələbi ilə sədrəzəm arasında olan dialoq səciyyəvidir. Muhsin Çələbi təbiətcə mərd bir insandır. O, heç vaxt dövlət qulluğuna girməmiş və heç kəsin qarşısında baş əyməmişdir. Lakin Səfəvi sarayına göndəriləcək elçi dövləti üçün ölümdən qorxmayan biri olmalı idi. Muhsin Çələbi dövləti üçün hər II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 297
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan cür fədakarlıq etməyə hazırdır. Səfər üçün lazım olan bütün ehtiyaclarını da dövlətindən heç nə ummadan, şəxsi vəsaiti hesabına ödəməyi öz öhdəsinə götürür. O, Ş.İ.Xətai obrazının bədii təsvirini verərkən onun özünün hansısa bir qəhrəmanla olan mükaliməsi ilə deyil, hekayədəki digər obrazların arasında olan dialoqlar vasitəsilə onun barəsində təsəvvür yaratmağa çalışmışdır. Onların arasındakı dialoqlar obrazların mənəvi dünyasını dərk etməyə yardım göstərir. Bu dialoqdan Muhsin Çələbinin qorxmaz, cəsarətli, vətənini sevən bir insan olması ortaya çıxırsa, həm də Şah İsmayıl obrazı haqqında da yazıçının düşüncələri ortaya qoyulur. Belə ki, Muhsin Çələbi Şahın hüzuruna pembe incili kaftanı geyinmək üçün bütün varidatından keçir. Muhsin Çələbinin Şah İsmayılla görüşə xüsusi hazırlaşması, həm də Xətainin qüdrətli bir hökmdar olmasını göstərir. Sədrəzəm Muhsin Çələbiyə müflis olacağını deyəndə o, “devletten hep alınmaz ya.. bir az da verilir!”- deyə, cavab verir. Bir türk üçün vətənə, dövlətə olan sevgisi hər cür var-dövlətdən üstündür. Dialoqlar, yalnız, bir neçə nəfərin üz-üzə oturub apardığı adi söhbət və mükalimə deyildir, həm də bədii ifadə vasitəsidir, daha doğrusu, insan mənəviyyatının mürəkkəb, çoxçalarlı hiss və duyğularının tərcümanı, real, əyani əks- sədasıdır. Hekayədə Muhsin Çələbi Şah sarayına gəlir, məktubu verdikdən sonra oturmağa yer olmadığını görür. Düşünür ki, onu bilərəkdən ayaqüstə saxlatmaqla təmsil etdiyi dövləti də aşağılamaq istəyirlər. Bundan sonra o, pembe incili kaftanı yerə sərir və onun üzərində əyləşir. Sarayı tərk edib gedəndə Şahın xidmətçiləri ona kaftanını unutduğunu deyəndə o, belə cavab verir: “–Hayır, unutmuyorum. Onu size bırakıyorum. Sarayınızda büyük bir padişah elçisini oturtacak seccadeniz, şilteniz yok. Hem bir türk, yere serdiyi şeyi bir daha arkasına koymaz...” Dialoqdan aydın olur ki, Muhsin Çələbi bir elçi kimi nə qədər cəsurdursa, Ş.İ.Xətai də bir hökmdar kimi o qədər qüdrətlidir. Əgər əsərin əvvəlində Şahın hüzuruna gələn elçilərin müxtəlif şəkildə öldürüldüyü qeyd olunursa, hekayənin sonunda bunun tam əksini görürük. Muhsin Çələbinin sədrəzəmə dediyi sözlərdən aydın olur ki, zamanın bir çox hakimləri öz mövqelərinə yaltaqlıq etməklə, əl-ayaq öpməklə yüksəliblər. Qarşılarında mərt, doğru adam görəndə onu məhv etməyə çalışıblar. Ancaq Ş.İ.Xətai belə şahlardan deyil. O, Muhsin Çələbinin mərd, cəsur olduğunu görür və onu öldürmür. Ş.İ.Xətai mərd olduğu üçün mərdi də qiymətləndirir və onun mənsub olduğu dövlətə sevgisini dəyərləndirir. Qarşısına çıxan cəsur elçini öldürməyi öz şahlıq adına yaraşdırmır.
Tarixi şəxsiyyətin bədii təsvirini yaradarkən Ö.Seyfəddin qüdrətli bir sənətkar kimi dialoqlardan çox ustalıqla istifadə etmişdir.
AZƏRBAYCAN TƏNQİDİNİN İNKİŞAFINDA İNTERNETİN, QƏZET VƏ JURNALLARIN ROLU Sərvər SƏFƏROV Bakı Slavyan Universiteti seferov.server@mail.ru Hər bir dövrün ədəbi tənqidinin öyrənilməsi tədqiqatçılar üçün hər zaman aktual mövzu olmuşdur. Yeni dövr ədəbi tənqidimiz ədəbiyyatımızın inkişafında çox mühim işlər görmüşdür. Qəzet və jurnallarda dərc olunan məqalələrlə bərabər internetin də inkişaf etməsi, ədəbi əsərlərin elektron variantlarının yaradılması tənqidin yeni bir mərhələyə qədəm qoymasına gətirib çıxarmışdır. Yeni dövrdə fəaliyyət göstərən ədəbi qəzet və jurnallar, bəzi ədəbi saytlar və burada yerləşdirilmiş tənqidi məqalələr tənqidimizin inkişafına öz tövhəsini vermişdir. Bu baxımdan yeni dövr Azərbaycan tənqidinin ətraflı öyrənilməsi böyük əhəmiyyətə malikdir. Yeni dövr tənqidimizin inkişafında “Azərbaycan”, “Ulduz”, “Körpü” jurnallarının, “Ədəbiyyat” və “525-ci” qəzetlərin də rolu böyükdür. 1923 ilden neşr olunan “Azerbaycan” jurnalı bir bölməsini xüsusilə tənqidə ayırmışdır Burada bir çox görkəmli tənqidçilərin məqalələri müntəzəm olaraq dərc olunur. “Ulduz” jurnalıda öz saylarında tənqidə xüsusi diqqət yetirir. “Ədəbiyyat” və “525-ci” qəzetlər də ədəbi fəaliyyəti ilə adı çəkilən jurnallardan geri də qalmır. Yeni dövr Azərbaycan tənqidindən danışan zaman onu da qeyd etmək lazımdır ki ilk tənqidi jurnal olan “Körpü” jurnalının nəşri tənqidin dahada da canlanmasına səbəb olmuşdur. Bu jurnalın nəşrindən bir müddətdən sonra Tehran Əlişanoğlunun redaktorluğu ilə ilk elektron jurnal “tənqid.net” yaradıldı. Internetin inkişafı əsərlərin elektron variantlarının yaradılması tənqidində internetə nüfuz etməsinə gətirib çıxarmışdır. Əvvəllər sadecə çap şəklində çıxan jurnalların, qəzetlərin həm də sayt şəklində fəaliyyət göstərməsi və bundan başqa mədəni-ədəbi saytların yaradılması tənqidimizə təkan vermişdir. Bu cür saytlar içərisində “kulis.az” və “kult.az” daha çox diqqəti cəlb edir. Xüsusile “kulis.az” da maraq doğuran polimik məqalələr və ədəbi müzakirələr tənqidin inkişafindan xəbər verir. Burada həm profossional tənqidçilərin, həm də gənc tənqidçilərin məqalələri müntəzəm olaraq yayımlanır. Biz yeni əsərlər işıq üzü görən kimi internetdə onun haqqinda tənqidi məqalələri asanliqla əldə edə bilərik. Buda tenqidin inkişafına müsbət təsir göstərir. İnternetdə hər bir əsər haqqında çoxlu məqalələr tapmaq olur ki, buda öz növbəsində oxucu tənqidini də formalaşdırır. II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 298
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan Adı çəkilən qəzet və jurnallarda, saytlarda dərc olunan məqalələr yeni dövr Azərbaycan tənqidinin ümumi mənzərəsini əks etdirməyə imkan verir. Azərbaycan tənqidinin yaranma ve inkişaf tarixinə diqqət yetirsək görərik ki, yeni dövr tənqidimiz öz müstəqilliyi və əhatə dairəsinin genişliyi ilə seçilir. Azərbaycan tənqidi elə bir dövrə qədəm qoymuşdur ki, tənqid hər tərəfli inkişaf edir. Bu inkişafı təkcə qəzet ve jurnalların nəşri ve internetle bağlamaq da düzgün fikir olmaz. Bu inkişafın başlıca səbəblərindən biri də ədəbiyyatın inkişafıdır. Düzdür ədəbiyyatımıza nəzər salsaq yazıçılar və yaradılan əsərlərin sayının müqayisəsi zamanı görərik ki vəziyyət o dərəcədə ürək açan deyil. Ancaq buna baxmayaraq son dövrdə yaradılmış sanballı əsərlər tənqidin müzakirə obyektinə çevrilmişdir. Aqil Abbasın “Dolu” romanı, Kamal Abdullanın “Sehrbazlar dərəsi” romanı və.s əsərlər buna misaldır. Bütün bu qeyd olunanlarla yanaşı tənqidin bədii mətnə yanaşması son dövrlərdə nisbətən sistemli, prosessual yanaşma ilə əvəzlənməyə başlayıb. Nəticədə xeyli monoqrafiyalar, kitablar ərsəyə gəlib. Cavanşir Yusiflinin Əli Kərim, Ramiz Rövşən, Vaqif Yusiflinin Fikrət Qoca, Musa Yaqub, İltifat Saleh, Bəsti Əlibəylinin Əli İldırımoğlunun yaradıcılığıdan bəhs edən monoqrafiyaları, Əsəd Cahangirin Xalq yazıçısi Anar və Günel Anarqızının əsərləri ilə bağlı “Ağ saç-qara saç” kitabı və s əsərlər peşəkarlıq baxımından diqqəti cəlb edir. Ədəbi faktların müxtəlif yönlərdən izlənməsində bilavasitə və birbaşa tənqiddə olan yazarların hər bir iştirak edir. Nizami Cəfərov, Nizaməddin Şəmsizadə, Arif Əmrahoğlu, Kamal Abdulla, Vaqif Yusifli, Cavanşir Yusifli, Azər Turan, Əsəd Cahangir, Bəsti Əlibəyli, Elnarə Akimova, gənc nümayəndələrdən Qanturalı, Maral Yaqubova və başqaları belə şəxslərdəndir. Ədəbi tənqid ədəbi proseslə sıx əlaqədədir. Bizə məlumdur ki, hər dövr tənqidinin öz problemləri var. Bu baxımdan Xalq yazıçısı tənqidçi-ədəbiyyatşünas Elçinin “Muasir dövrdə Azərbaycan ədəbi tənqidinin yaradıcılıq problemləri” məqaləsi diqqətə layiqdir. Muasir dövr tənqidinin çox qabaqcıl fəal gənc simaları vardır ki, onlar məqalələrin daha çox internetdə yerləşdirirlər. “Köşə yazarı” kimi fəaliyyət göstərən bu gənc tənqidçilər ədəbiyyatımıza və tənqidimizə canlılıq gətirirlər. Onların məqalələrində əsərlər daha çox dünya ədəbiyyatı ilə müqayisədə tənqid olunur. Bu isə öz növbəsində daha sanballı əsərlərin yaranmasına gətirib çıxarır. Fikrimcə bu çox müsbət haldır. Belə ki, ədəbiyyatımız yeni inkişaf yoluna qədəm qoyduğu bir vaxtda bu cür məqalələrə çox ehtiyac vardır.
Bakı Slavyan Universiteti sevil.seferova1@mail.ru
Dövr və mühitlə əlaqədar olaraq insanın inkişaf prosesi, şəxsiyyətin tərəqqisi, mənəvi zənginləşməsi, daxili duyğularındakı oyanışlar və dirçəliş, bunun nəticəsində insanların özünüdərki və s. kimi problemlər bu konsepsiyanın önəmli özəlliklərindəndir. Bu baxımdan Yusif Səmədoğlunun “Qətl günü” romanı zəngin material verir. Romanda insan və dünya, insan və cəmiyyət münasibətlərində modernist və ekzistensialist baxışlar əks olunmuşdur. Psixoloji hadisələrə qüvvətli meyl, insanı bütün mürəkkəbliyi, ziddiyyətləri ilə təsvir etmək Y.Səmədoğlunun yaradıcılığı üçün əsas xüsusiyyətlərdəndir. Onun “Qətl günü” romanında Sədi əfəndi, xəstə adam və başqaları zahirən fərdi, şəxsi münasibətlər müstəvisində düşüncələri, arzuları, istəkləri subyektivlikdən kənara çıxaraq bütövlükdə insanın duyğu və düşüncələrini əks etdirir, ictimai məzmuna malik olur. Əsərdə insanın dünyaya münasibətində etiraz özünü göstərir. Romanda dünyanın dərdini, əzabını çiyinləri üzərində gəzdirən insanların dilindən ədalətsiz dünyaya və qeyri kamil insanların ünvanına çox kəskin ifadələr işlənmişdir. “Atana lənət, belə zamana”, “zəhrimara qalsın belə dünya”, “gözün tökülsün fələk”, “tfu sənin hərçi-pətərinə, belə dünya”, “ tfu sənin təxtinə ey çərxi fələk” və s. işlənmiş ifadələr qəzəb, nifrət, kədər və təəssüflə yoğrulmuşdur. Dünyaya belə münasibət Sədi əfəndinin itmiş romanındakı hökmdarlar dövründə də, Sədi Əfəndinin yaşadığı dövrdə də, xəstəliyə tutulmuş insanın dövründə də özünü göstərirdi. “Görən bu dünyada çörəyi halal olan adamların diyarı haradadır?” Üfləmə Qasım bu diyarın axtarışında idi. Onun baş götürüb getdiyi diyar qəddar hökmdarların, Xacə Ənvərlərin, Muxtar Kərəmlilərin, Salahovların diyarıydı. Romanda insan və ölüm, ölüm qorxusu süjet xəttindən qırmızı xətt kimi keçir. Romanın süjeti boyu “ölüm” bir obraz kimi əsərin əsas ideyasını müəyyənləşdirir, onun fəlsəfi tutumunu artırır. “Qorxu” və “ölüm” romanda bütün obrazların keçirdiyi doğma hisslərdən olur. Ölüm qorxusu ölümün özündən də qorxuludur. Bu ölüm qorxusu insanları düşüncələrində, hisslərində, yuxularında rahat buraxmır. Yazıçı ölüm qorxusu ilə insan xislətinin müəyyən xüsusiyyətlərini üzə çıxarmağa II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 299
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan nail olur. Ölüm qarşısında insanın dəyişkənliyini biz hökmdar surətində görürük. Məzlumlara qan udduran, yüz minlərlə insanın məhvinə fərman verən hökmdar ölümün qarşısında acizdir və onun yazıq bir məxluqa çevrilməsinin şahidi oluruq. Onun gözlərinin beş yaşlı uşağın gözlərinə bənzəməsi də təsadüfi deyil, insan kimliyindən asılı olmayaraq insandır və o, son anda-ölüm ayağında ilkinliyinə qayıdır. Nəhayət bir növ insanların günahlarını ölçən mizan-tərəzi rolunu oynayan Baba Kahanın lənətinə tuş gəlir. Əsərdə ölüm qorxusunu Zülfiqar kişi surətində də müşahidə edirik. Ona ölümü qorxulu edən vicdan hissi idi. Salahovun təkidi ilə Sarıca oğlu Məhəmmədi yalvarışlarına məhəl qoymayaraq öldürmüş və iki balasının da məhvinə səbəb olmuşdur. Zülfiqar kişi surətini müşahidə edərkən görürük ki, insan ölümə yaxınlaşdıqca geriyə daha çox baxmağa başlayır. İnsanın ömür boyu etdiyi səhvləri, günahları və səvabları ölümqabağı ona dünən kimi daha yaxın olur. Zülfiqar kişi də bu duyğuları keçirirdi, peşmançılıq hissləri onu rahat qoymurdu. Yazıçı ölümqabağı insan psixologiyasını, mənəvi və daxili aləmini əsər boyu aydın əks etdirmişdir. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, insan həyatı anlamağa başlayanda həyat qurtarır. Necə ki, həkim Mahmudun tatar Temiri anladığı bir anda, artıq dünyaya başqa nəzərlə baxmağa başladığı bir anda onun da həyatı qurtarır. Eləcə də xəstəliyə tutulmuş adam. O, uzun bir vaxdır ki, düşüncələrindəki bağlı qapıları açmağa çalışır. “Xəstə, neyçinsə, yerindən tərpənmək istəmədi, düz həyətin ortasında tikilmiş taxda ayaqyoluna baxa-baxa qaldı: ayaqyolunun da qapısı kip bağlı idi və xəstəyə elə gəldi ki, o, nə üzbəüzdəki qapını, nə də arxasındakı qapını daha aça bilməyəcək. Lap üşüdü və elə həmin anda da, hardasa başında isti bir qapı açıldı: xəstənin gözləri doldu, çünki bu açılan qapı beynindəki kilidli qapılardan birisiydi- taxta ayaq yolunun qabağında pişik boyda bir siçovul dayanıb xəstəyə baxırdı. Xəstə Kirlikiri tanıdı. İnanan inansın, inanmayan inanmasın...” Əsərdə görürük ki, insanın özünüdərki onu ədalətsizliyin düşməni, düzlüyün mizan-tərəzisi olan Baba Kahaya qovuşdurur.Xəstənin də gözlərində iki ulduz parıldadı və Baba Kahaya doğru üz tutdu.
TƏRCÜMƏDƏ PROBLEMLƏR Sima İSMAYILOVA Azərbaycan nəşriyyatı narminsamra1989@yahoo.com Milli mədəniyyətlər təkcə öz ədəbiyyatı ilə deyil, həm də dünya ədəbiyyatından qidalanaraq zənginləşir. Xalqların mənəvi sərvətlərinin üzvi vəhdətini yaratmaqda bədii tərcümə sənəti olduqca böyük rol oynayır. Təsadüfi deyil ki, xalqlar arasında tərcüməçiləri “körpüsalanlar” adlandırırlar. 1990-cı illərdən bu günə kimi olan dövr Azərbaycan tarixinin elə bir dövrü sayılır ki, müstəqillik əldə etdikdən sonra Azərbaycan bütün çətinliklərə baxmayaraq, hər sahədə iri addımlarla irəliləməyə çalışır və bu inkişaf, sözsüz, ədəbiyyatımızdan da yan keçməmişdir. İllər boyu qapalı şəraitdə yaşayan respublikamızın sərhədlərinin açılması ölkəmizin həm Türkiyəyə, həm də Avropaya inteqrasiyasına təkan verdi. Daha çox isə Türkiyəyə inteqrasiya o dildən saysız-hesabsız leksik vahidlər gətirdi və bu ədəbiyyatımızda özünü daha çox göstərdi. Alınma sözlər lüğət tərkibinin zənginləşməsində önəmli yer tutsalar da, onlara qarşı olan istər elmi, istərsə də ictimai münasibət birmənalı qarşılanmır. Əgər bir zamanlar SSRİ-nin ideoloji təsiri altında əsərlər yazılırdısa və bu tərcümədə bir çox problemlərlə özünü büruzə verirdisə, indi Türkiyə türkcəsindən tərcümələr əsasında eyni məna ifadə edən oxşar kəlmə və ifadələr ədəbiyyatımıza daxil olaraq yerli kəlmələrin işlənmə arealını məhdudlaşdırır. Anadolu türkcəsini qohum dil sayıb, tərcüməyə ehtiyac duyulmadığı anlarda türk yazıçılarının əsərlərini dilimizə “çeviriblər” yaxud “uyğunlaşdırıblar”. Bunun nəticəsidir ki, tərcümədə nöqsanlar çoxdur. Yazıçı Kamal Abdullanın “ən çətin tərcümə əslində yaxın dillərdən olan tərcümədir” fikri ilə bu məqamda razılaşmaq lazımdır. Türkcədən azəricəyə tərcümədə “həvəskar tərcümə” oxucu nəzarəti xofu, səhvlərini əvvəlcədən sığortalamaq səbəbi, aldadıcı oxşarlıq, bilərəkdən və ya bilməyərəkdən ad nə olur-olsun ortaya çıxan məhsulda tərcümənin səviyyəsi aşağı düşür. Tərcümədə əsas məsələlərdən biri yazıçının üslubunu nəzərə almaqdır. Tərcüməçi müraciət etdiyi müəllifin və əsərinin üslubunu yaxşı qavramasa, ruhunu duymasa, daha doğrusu “tutmasa” yaxşı tərcümənin ortaya çıxacağından danışmaq olmaz, yalnız mexaniki çevrilmə olacaqdır. Ona görə də çevrilmənin müsbət alınması üçün sözlərin təkcə birbaşa mənasına yox, tarixi köklərini, işlənmə arealını, mətnin kontekstindəki yerini nəzərə almağa üstünlük verilməlidir. Məsələn, türk dilinin özünəməxsus frazeoloji birləşmələri, ən çox nəqli cümlələrdə xəbər şəklinin ixtisara salınması, bəzi hallarda “da”, “də” ədatının türk qrammatikasına uyğun işlədilməsi, “narahat görünürsən” əvəsinə “rahatsızsan kimi gəlir adama” və.s kimi türksayağı ifadələr Azərbaycan dilinin qrammatik normalarını pozmuş olur. Məsələn, Orxan Pamukun “Benim adım kırmızı”, “Qara kitab”, Elif Şafakın “Aşk”, İskəndər Palanın “Şah və Sultan” və.s əsərləri türkcədən çevirmədə formaca dilimizdəki sözlərlə oxşar, mənaca tamam fərqli sözlər istənilən qədərdir. Nəticədə merdiven (pilləkan) “nərdivan”, leylak (yasəmən) “leylək” kimi təqdim olunur, fərqli və gülməli məna təhrifləri meydana çıxır. Halbuki dilin saflığı məsuliyyəti dilçilərlə birlikdə yazıçıların da peşə borcudur.
|