Microsoft Word Materiallar Full Mənim gənclərə xüsusi

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

273 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

Fikrindəmi, bir gün, gözəlim, biz sizə gəldik, 

Sizdən qayıdıb, sonra bərabər bizə gəldik? 

 

Güldük və danışdıq gecəni, sübh açılınca, 

Bir qönçə gül üstündə sizinlə sözə gəldik. 

 

Biz ki gözəlim, can deyərək can eşidərdik, 

Bəs indi nə oldu bizə, yoxsa gözə gəldik? 

Bədii dilin xəlqiliyi üçün əsas şərtlərdən biri lüğət zənginliyinə malik olmaqdır. Vahid xalqın müdrik söz xəzinəsini 

dərindən bilir, ondan yerində istifadə etməyi bacarırdı. O, canlı danışıqdan aldığı idiomatik ifadə  və deyimlərlə    şeirin 

xəlqilik ruhunu gücləndirmiş, xalq deyimlərindən sənətinə xas poetik məharətlə faydalanmışdır. “Surətin canlı 

xarakteristikası üçün hadisə  və  əhvalatın milli koloritini  bütün zənginliyi ilə ifadə etməkdən ötrü idiomlar”,  idiomatik 

ifadələr Vahid poeziyasında müxtəlif münasibət və mənalarda işlədilir. 

Bülbül gülün sevir, səni mən, tuti şəkkəri, 

Eşq əhli bir şeyə gərək, əlbəttə,  baz ola. 

Demə, ey gül, ölürəm, getmə gözümdən o yana, 

Gərək aşiq dözüb hər cövrünə yarın, dayana. 

Mən aləmə minnət çəkirəm yar həvəsində. 

Yarımsa gəzir şövq ilə əğyar həvəsində. 

Deyirlər Qeys üçün, cana, cünuni-eşq olub, amma 

Mənim ondan betər görcək səni, başım havalandı. 

Vahid poeziyasının xəlqiliyini həmçinin onun musiqililiyi, qəzəllərinin böyük bir qisminin xanəndələrin dilinin əzbəri 

olması ilə izah etmək olar. Şair musiqinin insan mənəviyyatında və düşüncəsində rolunu yüksək qiymətləndirir, onun 

sirayətedici gücünü və əbədiliyini bilirdi.  İstər yaşadığı dövrdə, istərsə də bu gün elə sənətkar tapılmaz ki, Vahid qəzəllərini 

sevə-sevə oxumasın. “Vahid, o millət ki, onun musiqisi yox, Batsın da yerli-dibli, elə millət olmasın!” deyən  şairin 

qəzəllərinin rəngarəng muğam dəstgahlarına hoparaq  ölməzlik qazanması Vahid poeziyasının xəlqi ruhuna və 

əbədiyaşarlığına bir daha haqq verir.   

 

 

BƏXTİYAR VAHABZADƏNİN “HARA GEDİR BU DÜNYA?” ƏSƏRİNDƏ MÜƏLLİF 

MÖVQEYİ PROBLEMİ 

 

Nabat MƏMMƏDOVA 

Bakı Slavyan Universiteti 

[e-mail] 

 

Məlum olduğu kimi dram əsərlərində müəllif sözlərinə demək olar ki, yer verilmir. Əsas fikir, ideya obrazların 

dilindən oxucuya çatdırılır. Dram əsərləri əsasən səhnədə oynanılmaq üçün nəzərdə tutulduğundan rejissor müəllif sözlərini 

ixtisara salır, eyni fikri ifadə edən dioloq və monoloqlara yer verir. Bu nəzəri problemi Bəxtiyar Vahabzadənin “Hara gedir 

bu dünya?” əsəri üzərində izah etməyə çalışaq. Tədqiqat aparmaq üçün  bu əsərin ilkin yazılış formasını əldə etdik. Elə bu 

səbəbdən də müəllif mövqeyi problemini əsərin orijinal variantına  əsaslanaraq toxunduğumuz məqamlara  əsərdən 

götürülmüş nümunələrlə aydınlıq gətirəcəyik. 

Müəllif mövqeyinin ən qabarıq təzahür olunduğu hissələr məclislərin önündə radiodan səslənən, nəzmlə yazılmış 

nümunələrdir. Nəzmlə yazılmasına baxmayaraq sadə və anlaşıqlı sözlərlə dərin məzmun ifadə edilir və oxucunu düşünməyə 

vadar edir. 

Əvvəlcə birinci məclisin ön hissəsinə  nəzər yetirək.  Əsrimizi elm əsri, kəşflər  əsri adlandıran drammaturq elm və 

texnikanın yaratdığı  bəzi yenilikləri inkar edir. Onların mənfi cəhətlərini xüsusilə vurğulayan drammaturq bu inkişafın 

bəşəriyyəti yalnız və yalnız uçuruma aparacağını söyləyir. 

Cürbəcür adlarla adlandırmışıq                    Dağların çəməni bağların barı, 

Ötən hər əyyamı, ötən hər əsri.                    Çatışmır, 

Köhnə hüdudları çoxdan qırmışıq                Kimyaya meydan vermişik.   

Əsrimiz elm əsri, kəşflər əsri!                      İpək corabları, yun paltarları 

                                                                     Sintetik şeylərlə dəyişdirmişik.         

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

274 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

     Qarşılaşdırdığım iki nümunəyə  nəzər saldıqda görürük ki, müəllif  əvvəlcə dövrü xarakterizə edir, lakin elmi kəşflərin 

yaratdığı mənfilikləri görüb təəssüflənir, bəşər övladının uçuruma yuvarlandığını söyləyir. Başqa bir numunəyə nəzər salaq: 

Hüdudlar içində özünü dandı                      Bəlkə torpağın da, bəlkə yerin də 

Elm yüz illərlə yatdı beşikdə                      Qalmayıb o köhnə gücü, qüvvəti. 

Elm ayaq açıb dolanır indi                          Elə bil, elə bil meyvələrin də 

Havada, torpaqda, evdə, eşikdə!...              Dəyişib əvvəlki dadı, ləzzəti. 

     Yuxarıdakı misralardan da göründüyü kimi müəllif elmi, texniki yenilikləri qəbul etmir, təbiiliyi sevən sənətkar kimyəvi 

laboratoriyaların, zavodların təbiətlə yarışa girdiyini görüb yalnış yolda olduğumuzu söyləyir. Müəllif ağlın, düşüncənin 

məhsulu olan elmləri və onları yaradan alimləri Allahlıq iddiasına düşdükləri üçün tənqid edir: 

Əqlin yaratdığı elmlər indi, 

Düşübdür Allahlıq iddiasına... 

misrası bu fikri bir daha təsdiqləyir. 

     Başqa misrada müəllif elm və  əxlaqın qarşılıqlı  təsirindən danışır. B. Vahabzadə elmin əxlaqa toxunmasının  əleyhinə 

çıxmış,  əxlaqın milli dəyərlərə söykənərək qorunmasının tərəfdarı olmuşdur.  Əxlaqi dəyərlərə toxunan elmə üsyan edir 

böyük sənətkar: 

Bu nədir? 

Gerimi qalmışam yoxsa? 

Mən ki, güvənmişəm hər zaman elmə, 

Əxlaqa, qaydaya toxunandasa, 

Mən üsyan edirəm, mən üsyan elmə! 

İkinci məclisdə  də insanın öz əslindən qaçması, kökünü danması  məsələsi radiondan gələn səs vasitəsilə 

işıqlandırılmışdır: 

Ey əsrin övladı vallah çaşmısan, 

Ulu əcdadından uzaqlaşmısan. 

İnsan böyüdükcə bilmirəm nədən, 

Qaçar fitrətindən, qaçar özündən. 

Digər misralarda bədii sualdan istifadə edən müəllif insanların öz əslindən qoparaq irsini danmasını  bəşəriyyət 

üçün böyük təhlükə sayır və onları qəflət yuxusundan oyatmağa çalışır: 

İnsan duya bilmir öz həmcinsini, 

Yoxsa yavaş – yavaş danır irsini? 

Bundan qorxmalıylıq, budur təhlükə: 

Yeni insan növü yaranır bəlkə? 

     Nəsrlə yazılmış hissələrdən Ulu əcdadla kəşfin müəllifi olan Laçının dioloqu müəllif mövqeyini müəyyənləşdirən  ən 

dəyərli parçalardır. Ulu əcdad, fikrimizcə, elə müəllifin özü Laçını bu kəşfdən əl çəkməyə, insanların yolunu azdırmamağa, 

Allahlıq iddiasına düşməməyə çağırır. Bu dioloqda insan xislətinin bütün dərinliklərinə toxunulur, Laçının simasında 

nəfsinə qul olan, hətta ailəsini belə maddiyyata söykənərək quran kəslər pislənir. Laçınla Ulu əcdadın dioloqu bu 

günümüzlə səsləşir. Sanki müasirlik və köhnəlik, millilik müqayisəli təhlilə cəlb olunur. 

     Dördüncü fəsilə nəzər yetirdikdə artıq müəllifin gələcək barədə qeyri–adi təxminlərinin şahidi oluruq: 

Bir maşın sahibi gərək olanda 

Sınan hissələri alır dükandan 

Deyirəm insanın əzaları da 

Aptekdə satıldı bəlkə bir zaman? 

Azmıdır insanın məgər dərd – səri? 

Bu da bəşər üçün təzə təhlükə 

Hazır fikirləri, düşüncələri 

Başlara doldurub satdılar bəlkə? 

     Əsərin son hissələrində isə artıq müəllif verilmiş  şəraitin yaratdığı qüsurları, onların törədə biləcəyi təhlükəni nəzərə 

alaraq oxucuya nəsihətləri, ibrətamiz fikirləri ilə  təsir etməyə çalışır.Yəni müəllif mövqeyinin yekunu kimi aşağıdakı 

misraları qeyd edə bilərik: 

Ey alim, gücünə inansan da sən 

Bu yükü boynuna heç götürmə gəl. 

Ayırıb insanı öz aləmindən 

Ana təbiətlə bəhsə girmə gəl! 

      Müəlif mövqeyilə razılaşıram çünki bəzi elmi, texniki yeniliklər bəşəriyyəti süniliyə öyrədir, böyük təhlükələrə yol açır. 

Nə  qədər inkişaf  etsək də  əslimizi, soykökümüzü danmamalıyıq. "Keçmişimizi untmamaq şərtilə  gələcəyə doğru 

addımlamaq" bu bizim ən ümdə həyat amalımız, yaşam devzimiz olmalıdır. 

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

275 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

90-CI ILLƏR   ƏDƏBİ TƏNQİDİN İSTİQAMƏTLƏRİ VƏ ƏDƏBİ PROSESƏ TƏSİRİ 

 

Nərgiz  ƏLİBƏYLI 

Bakı Slavyan Universiteti 

[e-mail] 

 

      90- ci illər Azərbaycan ictimai - siyasi tarixində  böyük rolu olan bir dövrdür .  Azərbaycan tarixi həm ən dəhşətli illərini 

, həm də ən böyük nəaliyətlərini məhz bu dövrdə əldə etmişdir desək yəqin ki, yanılmarıq . Azərbaycan , Sovet istilasından 

canını qurtarmış , yenidən müstəqillik dövrünə  qədəm qoymuşdur. Azərbaycan xalqının ictimayi heyatında yaranan  ruh 

yüksəkliyi birinci növbədə özünün  ədəbiyyatda əksini tapdı. Bu dövrdən başlayaraq sovet ideologiyasının  uzun müddət 

hakim olduğu streotipler tədricən aradan çıxmağa , ədəbi tənqidin mövzu və axtarış hüdudları genişlənməyə başladı . 

      Təbiidir ki , müstəqilliyin ilk illərində cəmiyyətdə , ictimayi – siyasi həyatda baş verən hadisələr ədəbiyyat sahəsində də 

qısa bir müddət olsa da durğunluq yaratdı . 90-cı illərdə  ədəbi mühitin olmaması  və  cəmiyyətdəki xaotikliyin 

ədəbiyyatçılara da sirayət etməsi nəticəsində istedadlı gənclərin publisistikaya axışması prosesini yaradırdı .Bədii əsərlərin 

azalması nəticəsində elə 1990-cı illərdə ədəbi tənqiddə də bir boşluq yarandı . Çünki ədəbi tənqidlə məşğul olanların çoxu – 

Şirindil Alışanlı, Nizaməddin Şəmsizadə, Akif Hüseynli, Nadir Cabbarlı və b. ədəbiyyatşünaslıq sahəsinə keçdilər və orada 

qaldılar. Halbuki onlar 60-80-ci illərdə ədəbi tənqidin aparıcı simalarından idilər. Tənqid və ədəbiyyat tarixçiliyinin ciddi 

sərhəddi yoxdur. Sadəcə klassik ədəbiyyatla məşğul olanların çoxu sonradan müasir ədəbiyyata müraciət etmək fikrinə 

düşmür.  

      İstiqlaliyətin ilk illərində  ədəbi tənqiddə  yaranan bütün boşluqlara baxmayaraq o ,bir çox yeni çalarlar da qazandı 

.İstiqlaliyət dövrü ədəbi tənqidin demək olar ki, ilk vəzifəsi sovet dövründə yaranan əsərlərə obyektiv yanaşmaya çalışılması 

ilə bağlıdır . Məlumdur ki , sovet hakimiyyəti dövründə hakim dairələrin qılıncı daima ədəbiyyat və ədəbiyyatçıların başı 

üzərində idi .Belə bir tarixi zəmində yaranan əsərlərə tənqidi yanaşmada da tam obyektivlik göstərmək mümkün olmurdu , 

ədəbi  tənqidin mətnə  fraqmentar, birtərəfli, lokal yanaşması özünü göstərirdi . Məhz bu səbəbdən sovet rejimi dövründə 

daha çox klassik irsin araşdırılmasına meyl edilirdi . İstiqlaliyyət dövrü ədəbi tənqidi həmçinin ədəbi prosesi  türk dünyası 

ilə vəhdətdə  inkişaf etdirməyə başladı  . 

      İstiqlaliyətin ilk vaxtlarında  ən çox müraciət olunan mövzu təbii ki , müharibə mövzusu idi . Azərbaycan  ədəbiyyatı 

müharibə mövzusuna yad deyildi , hələ  böyük vətən müharibəsi dönəmində  də    ədəbiyyatımızda bu mövzuda bir çox 

əsərlər yaranmışdı. Lakin artıq fərq var idi , bu Azərbaycan xalqının “ böyük vətən müharibəsi “ idi . Qarabağ 

müharibəsinin ifadəsi özünü daha geniş poeziyada tapmışdır ki , bu da təəcccüblu deyil .  Bu barədə doğru bir fikir tənqidçi 

- professor Yaşay Qarayev tərəfindən söylənilmişdir: “. . . döyüşən bədii prosesdə ön xəttə poeziya və publisistikaya can 

atar”. Düzdür , Qarabağ mövzusunda yazılmış lirik-epik əsərlərdə müsbət qəhrəman surətləri, neofaşizmin ifşası, düşmən 

obrazları yaradılıb. Lakin bunların  ədəbiyyatşünaslıq nöqteyi-nəzərindən tədqiqinə  gəldikdə isə  bədii  əsərlərdən sxolastik 

şəkildə poetik nümunələr gətirməkdən o yana gedilmeyib . Qarabağ müharibəsi mövzusunun müəyyən istiqamətləri Anarın, 

B. Vahabzadənin, Y. Qarayevin, B. Nəbiyevin, Ş. Salmanovun, N. Cəfərovun, A. Səfiyevin, V. Yusiflinin, E. Mehrəliyevin, 

A. Bayramoğlunun, A. Vəziroğlunun, M. Nəcəfovanın, S. Şərifovanın, A. Binnətovanın, H. Nəsibovanın və başqalarının 

məqalə  və kitablarında  əks olunmuşdur.  Ədəbiyyatımızda bu mövzu elmi nöqteyi nəzərdən ilk dəfə Elçin Mehrəliyev 

tərəfindən araşdırılmışdır.  

      Bu  dövrdə  nəsr , roman sahəsində yeniliklər də özünü göstərməyə başladı . 90-cı illərdə  İ.Şıxlı , Anar , Elçin , 

S.Əhməmov , S.Rüstəmxanlı    kimi  müəlliflərin , habelə  gənc  ədəbi nəsillərin də romanları yaranmış, janr tipologiyası 

etibarilə müxtəliflik ifadə etmişdir . Bu baxımdan roman – xatirə , roman –tale , tarixi roman , ictimayi –sosial roman , 

ictimayi –siyasi roman tipləri qeyd oluna bilər . 

 

 

 

QLOBAL TARİXİ HADİSƏ VƏ PROSESLƏRİN AZƏRBAYCAN ŞEİRİNƏ TƏSİRİ 

 

Nərgiz ABDULLAYEVA 

AMEA, Ədəbiyyat İnstitutu 

[e-mail] 

 

Yaradıcılıq aktının nəticəsi olan bədii mətn cəmiyyət və onda baş verən proseslərlə, qlobal hadisələrlə, tarixi faktlarla 

sıx bağlıdır.  İnformasiya yaradıcı insanın ruhunda, düşüncəsində istehsaldan keçərək bədii mətnə ötürülür və  mətn onu 

yaradanın  şəxsin zəkası, dünyanı  və insanı qavrama bacarığı, individual istedadı ilə  bərabər “insan - cəmiyyət”, “insan - 

ictimai-sosial mühit”, “insan-tarixi proseslər” qarşıdurmasının dərinlik səviyyəsi ilə bağlı  məlumat da ehtiva edir. Bu 

anlamda bədii mətnə tarixi faktların mənbələrindən biri kimi yanaşılmalıdır. 

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

276 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

Bədii mətnin tarixi həqiqətləri nə  dərəcədə  dəqiq çatdırması isə ilk növbədə müəllifin müraciət etdiyi tarixi dövrlə 

əlaqəlidir.  

a) müəllif yaşadığı dövrün tarixi faktlarını canlandırır; 

b) müəllif keçmiş tarixə müraciət edir; 

1-ci halda təəssüratın ifadəsi (faktların təhrifi ehtimalı azalır), 2-ci halda tarixi faktlara bələdlilik səviyyəsi daha 

yüksək olmalıdır.  

Çağdaş Azərbaycan  şeiri 80-ci illər hadisələrindən sonra həm ölkədə, həm də dünyada baş verən bir sıra tarixi 

proseslərin, faktların ifadəçisi kimi çıxış edir və bu zaman iki təmayül daha çox müşahidə edilir. 

  

Tarixi fakt kimi çağdaş Azərbaycan  şeirində Almaniyaların birləşməsi faktı, dünyada gedən azadlıq hərəkatları, çeçen 

müharibəsi, kərkük türkmənləri və  İraq hadısələri ilə bağlı faktlar, Azərbaycandakı Azadlıq hərəkatı, Qarabağ savaşı, 20 

Yanvar faciəsi, Xocalı soyqırımı, dünyanın aparıcı beynəlxalq təşkilatlarının Qarabağ müharibəsi ilə baqlı fəaliyyətsizliyi, 

BMT qətnamələrinə əməl olunmaması və s. öz ifadəsini (B.Vahabzadə, X.Ulutürk, F.Sadıq, Z.Yaqub, M.Yaqub, M.İsmayıl 

və s. yaradıcılıqlarda) tapıb.  

 

 

 

CƏDİDÇİLİK VƏ MAARİFÇİLİK: ORTAQ VƏ FƏRQLİ CƏHƏTLƏR 

 

Nərgiz HÜSEYN 

AMEA ,Ədəbiyyat İnstitutu 

[e-mail]

 

 

Cədiditçilik hərəkatı türk milli şüurunun oyanmasında və inkişafında, milli mədəniyyətin formalaşmasında əhəmiyyətli 

rol oynamış və türk xalqlarının müstəqillik mübarizələrinə böyük təsir göstərmiş bir hadisə olmuşdur (cədidçilik hərəkatının 

adı ərəbcə “cədid” – “yeni” sözündən gəlir və təhsildə tətbiq edilməsi nəzərdə tutulan “üsul-i cədid” – yeni üsul (metod) 

anlayışıyla  əlaqədardır, çünki bu hərəkat ilk əvvəl təhsil sahəsinə yeniliklər gətirməyi, köhnə müsəlman təhsil üsulunu 

Avropa təhsil sistemi ilə əvəz etməyi qarşısına məqsəd qoymuşdur).  

Hər hansı siyasi hadisə, ictimai-mədəni hərəkat hər zaman müəyyən dövrlə  əlaqəlidir və konkret tarixi hadisələrlə 

şərtlənir. Beləcə, cədidçilik hərəkatını tədqiq edərkən onu şərtləndirən tarixi hadisələrə, siyasi, iqtisadi və mədəni amillərə 

nəzər salmadan keçmək olmaz. XVIII əsrdə türk çöllərinə doğru başlayan rus istilası  nəticəsində bütün Türküstan 

coğrafiyasında assimilyasiya siyasəti vüsət almışdır. XIX əsrin sonlarında isə əsarət altında olan türk xalqlarına qarşı siyasi 

Dünyada baş verən qlobal hadisə və 

proseslərin, Azadlıq hərəkatı və Qarabağ 

savaşı ilə bağlı həqiqətlərin çağdaş 

Azərbaycan şeirində ifadəsi 

Hadisə və faktların 

şeirə gerçəklik və 

fakt kimi birbaşa 

ötürülməsi  

Hadisə və faktlardan 

doğan təəssüratın ifadəsi 

şəklində ötürülməsi 

B.Vahabzadə 

X.R.Ulutürk 

M.İsmayıl 

C.Novruz 

Z.Yaqub 

S.Rüst mxanlı 

F.Sadıq v  s. 

R.Rövşən 

V.Səmədoğlu 

V.B.Odər 

R.Behrudi 

Salam 

Səhər 

Aqşin və s.. 

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

277 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

və  mədəni təzyiqlər daha da artmağa başlamışdı. Rus imperialist siyasətinin məqsədi türk müsəlman  əhalisinin dini 

cəhətdən xristianlaşdırılması, mədəni cəhətdən də ruslaşdırılaraq assimilyasiyası idi. Türk millətinin varlığı yox olma 

təhlükəsinə  məruz qalmışdı. Panslavist siyasətinin tətbiqi, ruslaşdırma və xristianlaşdırmaya yönəlmiş  təzyiqlər Çar 

Rusiyasının əsarətində olan türk xalqlarında varlıqlarını qoruya bilməyin tək yolunun milli dəyərlərə arxalanmaq, aralarında 

birlik və həmrəylik duyğusunu yaratmaq düşüncəsini ortaya çıxartmışdı. Assimilyasiya siyasətinə qarşı xalqda milli şüuru 

dirçəltmək, millət kimi formalaşmaq  əsas çıxış idi. Bütün Avropada dinamik inkişaf edən kapitalizm, qərb cəmiyyətinin 

iqtisadi tərəqqisi, sürətlə təkamül edən elm və sənəti, bütün sahələri əhatə edən irəliləmə, eyni zamanda müsəlman Şərqinin 

statik duruşu, texniki-elmi baxımdan geriliyi, xalqın ümumi cahilliyi, dini sahədə hökm sürən xurafat türk ziyalılarını 

Avropa və müsəlman cəmiyyətləri arasındakı bu təzad barəsində düşünməyə vadar edirdi, onlar müsəlman  Şərqindəki 

geriliyin səbəblərini aşkarlayıb aradan qaldırmaq arzusunda idilər. Məhz belə bir tarixi dövrdə Rusiya türkləri içində, ilk 

öncə tatar cəmiyyətində bir yeniləşmə hərəkatı canlanmaya başlayır. Ziyalılar artıq oyanmanın və inkişaf etmiş ölkələr kimi 

elmə sarılmanın zamanı  gəldiyi, Qərbdə inkişaf edən elm və mütərəqqi yenilikləri milli və dini kimliyi qoruyaraq alına 

biləcəyi və bunun vacibliyi qənaətində idilər. Bu mühitdə tatar cəmiyyətində formalaşan cədidçilik hərəkatı Avropadakı 

dəyişmələri, yeniləşməni milli anlayışla yoğurub türk cəmiyyətinə gətirməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu. Beləcə, türk milli 

kimliyinin ön plana çıxarıldığı müasir cəmiyyətlər yaradılacaqdı. 

Cədidçiliyin bu missiyasında mühüm yer məktəblərə verilməkdə idi. Avropa tərəqqisinin ilkin səbəbi onun təhsilində 

görüldüyü üçün türk xalqlarının mütərəqqi ziyalıları müsəlman məktəblərinin tədrisində islahatlar aparılmasının zəruriliyi 

ideyasını irəli sürməyə başladılar. Cədidçilik hərəkatının öndəri, yeni üsullu məktəblərin banisi İsmayıl Bəy Qaspıralının 

(1851-1914) niyyəti və ona yönəlmiş  fəaliyyəti türk dünyasının aşınmasının səbəblərini aradan qaldırmaq, gerilikdən və 

qəflətdən xilas etmək, qısa müddətdə türk millətini dirçəltmək, maarifləndirmək və mədəni milli kimliyi qoruyaraq müasir 

dünyaya, Qərbə inteqrasiya etmək idi. İsmayıl bəy Qaspıralının fikrincə, maarifçilik cədidçilərin qarşısında duran ən zəruri 

və mühüm vəzifələrdən biri idi, “cəmaətdən millətə keçid olmadan heç bir siyasi hakimiyyət tələb etdirməyəcəyi üçün 

mütləq təhsil və mədəniyyət sahəsində xalqı şüurlandırmaq gərək idi”. Cədidçilərin ümdə vəzifəsi xalqı yuxudan oyatmaq, 

türk millətinin gözünü açmaq - maarifləndirmək, elmə və mədəniyyətə marağını gücləndirmək, tərəqqi edib müasir dünyaya 

açılmaq idi. Beləliklə, cədidçilik türk xalqlarında mədəni-intellektual hərəkat olaraq meydana gəlmiş  və başlanğıcda 

maarifçilik onun əsas vəzifəsi olmuşdu. Qeyd edək ki, tədqiqatların bəzilərində maarifçiliklə  cədidçilik hərəkatları 

eyniləşdirilir, cədidçiliyi maarifçilik hərəkatının başqa anlayışla adlandırılan forması hesab edilir. Tatar araşdırıcısı 

Y.Q.Abdullin cədidçiliyi maarifçiliyin bir etapı olaraq qəbul edir, ancaq onların eyniləşdirilməsinin mümkün olmaması 

məsələsini qoyur. Çünki maarifçilikdən fərqli olaraq “cədidçilik daha çox əmələ yönəlmiş hərəkat idi” və “ona daha geniş 

iştirakçı dairəsi cəlb olunmuşdur (mütərəqqi din xadimləri, müəllimlər, şagirdlər, iş adamlarının qabaqcıl hissəsi və s.”. Bu 

iki hadisə (cədidçilik və maarifçilik) müqayisə edildikdə bəlli olur ki, əgər maarifçilikdə millətin maarifləndirilməsi məqsəd 

olaraq görülürsə, cədidçilikdə maarifləndirmə bir vasitədir. Milləti iqtisadi, sosial və  mədəni gerilikdən, milli, dini 

assimilyasiyadan xilas etmək, etnik-milli özünəməxsusluqlarını qorumaq üçün maarifləndirmə cədid siyasətində bir vasitə 

idi. A.Məmmədov cədidçiliklə maarifçiliyi müqayisə edərək, vurğulayır ki, “maarifçilikdə millətin tərbiyələndirilməsi, 

cədidizmdə millətin xilası ön plana keçirilir”. Buna görə,  əgər maarifçilər təlim və  tərbiyə  məsələlərində Avropa 

mədəniyyətindən öyrənməyə  səsləyir və bunun milli-etnik dəyərlərə  nə kimi təsir edəcəyinə diqqət yetirmirdilərsə, 

cədidçilər assimilyasiyadan qorunmağı, milli maraq və  mənafeləri  əsas götürür, Avropa mədəniyyətini öyrənərək, onun 

milli mədəniyyətə xidmət etməsini əsas məqsəd kimi görürdülər. Onların iddiası milli simanı itirmədən Qərbdəki yenilikləri 

mənimsəmək, türk milləti kimi tərəqqi edib, dünyaya çıxmaq idi.     

Rus  İmperiyasının türk xalqlarına qarşı durmadan davam edən siyasi və  mədəni təzyiqləri nəticəsində  mədəni-

intellektual hərəkat olaraq meydana gəlmiş  cədidçilik hərəkatı XX əsrin  əvvəllərində  təlim-tədris və  mədəni-maarif 

çərçivələrini aşaraq, həyatın bütün sahələrini əhatə edərək, siyasi bir hərəkata çevrilir. 

 

 

 

MƏMMƏD SƏİD ORDUBADİNİN “DUMANLI TƏBRİZ”  ƏSƏRİNDƏ ŞƏRQ VƏ QƏRB 

 

Nərgiz İSMAYILOVA 

AMEA, Naxçıvan Bölməsi  

[e-mail]

 

 

Məmməd Səid Ordubadi yaradıcılığı Azərbaycan  ədəbiyyatında mühüm yer tutur. O qələmini müxtəlif janrlarda 

sınamış, orijinal üslubu ilə diqqət çəkməyi bacarmışdır. Onun “Bədbəxt milyonçu”, “İki çocuğun Avropaya səyahəti” 

əsərləri Azərbaycanın ilk romanlarındandır. “Dumanlı  Təbriz” tarixi romanı [1933-1938] isə Azərbaycanda milli azadlıq 

hərəkatının tarixini sistemli şəkildə  əks etdirən romanlardandır.  Əsərdə  Səttarxan, Bağır xan kimi milli qəhrəmanların 

xalqın azadlığı uğrunda göstərdiyi qəhrəmanlıqlar məharətli yazıçı qələmi ilə öz bədii əksini tapmışdır. “Azərbaycanda bir