Microsoft Word Materiallar Full Mənim gənclərə xüsusi
ORXON –YENİSEY ABİDƏLƏRİNİN DİL ÜSLUBU
Yüklə 10,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- İŞIQ QƏZETİNDƏ ORTAQ TÜRKCƏ İZLƏRİ Elnurə RZAYEVA
- KAMAL ABDULLA’NIN “ADAŞLAR” HİKAYESİNDE GÖLGE ARKETİPİNİN GÖRÜNÜM VE İŞLEVLERİ Fatih KESKİN
- DİL İLE SÖZ ARASINDA ŞEHİR Fatih ORDU
- ŞEYH GÂLİB’İN ŞİİRLERİNDE GÖNÜL SEMBOLÜ Gönül HAŞİMOVA
|
ORXON –YENİSEY ABİDƏLƏRİNİN DİL ÜSLUBU
Dilbər MEHDİYEVA AMEA, Dilçilik İnstitu dilber.mehdiyeva@gmail.com Orxon –Yenisey abidələri türk millətinin dünya dilçiliyinə və tarixinə verdiyi böyük mədəni dəyərlərdən biridir. Bu abidələrin ilk dəfə oxunmasından 120 il keçməsinə baxmayaraq bir çox alimin diqqətini cəlb etmiş, yüzlərlə kitab və məqalələr həsr olunmuş, müxtəlif yönümlü araşdırmalar aparılmışdır. Bizim məqsədimiz isə bu abidələrə qiymət verib onların Türkologiya tarixində yerini müəyyənləşdirmək və təkrar söz söyləmək yox, öz baxış bucağımızdan abidələrin dilini bədii cəhətdən araşdırmaq və maraqlı faktlar ortaya çıxarmaqdır. Belə ki, islamdan öncəki Orta Asiya türklərinin həyat tərzi, adət -ənənəsi, dini inancı, tarixi ilə yanaşı, Göytürklərin bu möhtəşəm abidələri əsasında biz VI –VIII əsrlər türkcəsinin, fonetikasını, leksikasını, qrammatikasını və bu dilin bütün incəliklərini və ifadə zənginliklərini öyrənirik. Əski türkcənin əlimizdə olan ən qədim yazılı abidələri Göytürklər dövrünə aiddir. Göytürkcənin Türkologiyaya qazandırdığı abidələr Bilgə xaqan, Kül tigin, Tonyokuk və digər Yenisey çayı sahilində tapılan kiçik məzar daşları, balballar üzərində yazılan yüzlərlə daş yazılar və digər abidələrdir. Əski türkcənin hələ VII əsrin sonu VIII əsrin əvvəlləri belə poetik bədii, məcazi ifadəsi türkcənin qüdrətini bir daha ortaya qoyur və belə bir dilin birdən –birə VIII əsrdə meydana gəlməsi fikrini heçə endirərək daha öncəki yüzilliklərin məhsulu olduğunu sübut edir. Belə ki, abidələrdə işlənən bədii təsvir və ifadə vasitələri, dil parallelliklər, bədii təzadlar və bəzi məcazlar, bənzətmələr diqqəti cəlb edir. Biz də bu kiçik araşdırmamızla abidələrin dilinin üslubi xüsusiyyətlərini ortaya çıxarmağa çalışdıq. Abidələrdə Bilgə xaqan bir hökmdar ədası ilə sərt dillə ulusuna səslənir, bəzən böyük qardaş qayğısı ilə kiçik qardaşına ağı deyir, bəzən bir tarixçi kimi türk tarixinin keçmişindən etdikləri səhvlərdən, bəzən isə lirik romantik dillə türk törəsindən danışır. Maraqlısı budur ki, xaqan tam səmimidir bütün doğruları və yanlışları, olarları və olmazları ilə türk xalqının əxalqını, törəsini ortaya qoyur. Türk törəsindən ayrılmamağı vəsiyyət edir: “Türk oğuz bəyləri, xalq, eşidin: üstdən tanrı basmas, altda yer dəlinməsə, türk xalqı, sənin elini, (törəni) qanununu kim dağıdar?”. (K.T. şq, 22) Kül tigin abidəsinin quzey tərəfində qardaşının ölümündən təsirlənən Bilgə xaqan kədərini ifadə etmək üçün daha bir məcazi ifadə işlədir: İnim Kül tigin kərgək boltı, özim sakıtım. Körür közüm körməz təg, bilir biligim bilməz təg boltı, özüm sakıntım. Öd teɳri yasar, kisi oğlı kop ölgəlitörümis. Kiçik qardaşım Kül tigin həlak oldu, özüm düşündüm “Görən gözüm görməz tək, bilən biliyim bilməz tək oldu, özüm düşündüm. Vaxtı (taleyi) tanrı yazar, insan oğlunun hamısı ölümlü törəmiş”. (K.T. şm, 10)
Sonrakı ifadələrin birində isə yas adəti nəzərə çarpır : Bunca bodun saçın, kulkakın yaɳakın bıçdı“Bunca xalq saçını yoldu, qulağını yanağını cırdı”. (B.X. c, 12) II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 323
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan Bu tip bənzətməyə Dədə Qorqud dastanının dilində də rast gəlmək olur. “Bayburanın oğlu Bamsı Beyrək boyu”nda Beyrəyin ölüm xəbərini alan yavuqlusu Banuçiçək üzüntüsündən “güz alması kimi al yanağını dartdı, yırtdı” ifadəsi türk təfəkkürünün yas anlayışından irəli gəlir. Aradakı zaman və məsafəyə baxmayaraq türkün yas törəsi dəyişmir. Bədii təzadlar Kanımız, eçimiz, kazğanmış bodun atı, küsi yok bolmazun tiyin türk bodun üçün tün udımadım, küntüz oturmadım “Atamızın, əmimizin qazandığı xalqın adı adı, şöhrəti yox olmasın deyə türk xalqı üçün gecə uyumadım, gündüz
xalqın üzərində (xaqan oldum) oturdum”. (K.T. şq, 26) Bənzətmələr Kül tigin abidəsinin şərq tərəfində bir sətirdə maraqlı bir bənzətmə və litota işlədilir. Belə ki, burada türklər özlərini qurda bənzədərək həm maraqlı bənzətmə yaradılır, eyni zamandaisə düşmən qoyuna bənzədilərək, güc əlaməti türklərlə müqayisə edilib kiçik şəkildə təqdim olunur. Tengri küç birtük üçün kanım kağan süsi börü təg ermis, yağısı koy təg ermis “Tanrı güc verdiyi üçün atam xaqanın
Barduk yirde edgüg ol erinç: kanın subça yügürti, süngüking tağça yatdı “Getdiyin yerdə yaxşı olanı o idi: qanın su kimi axdı, sümüyün dağ kimi yatdı”. (K.T. şm, 24) Yağımız təgirə üçük təg erti, biz şək ertimiz “Yağımız ətrafda yırtıcı quş təkidi,biz sayıq idik”. (T. c, 8) Türgis kağan süsi Bolçuda otça, borça kəlti, süɳüşdimiz “Türgiş xaqanının qoşunu Bolçuda od kimi, şərab kimi gəldi, döyüşdük”. (K.T, şq, 37) Yenisey abidələrindən biri olan Açura abidəsinin sol tərəfindəki belə bir yazılı bənzətmə türkün mücərrəd təfəkkürünü ortaya qoyur. Türkün var –dövlətinə konkret say demir, sonsuz qədər çox olduğunu bildirmək üçün möhtəşəm bir bənzətmə edir.
... bakırı buɳsız erti kara saçın təg “varı –dövləti sayısız idi qara saşların tək”. Beləliklə, Orxon –Yenisey abidələrinin zəngin və orijinal dil xüsusiyyətləri türkün düşüncə tərzinin genişliyini sübut edir.
İŞIQ QƏZETİNDƏ ORTAQ TÜRKCƏ İZLƏRİ Elnurə RZAYEVA Qafqaz Universiteti elnure_rza@hotmail.com Məlumdur ki, Türklərin birləşməyindən qorxan xarici qüvvələr tarix boyu nə bahasına olursa olsun, bu xalqları ayırmağa çalışırdılar. Bu niyyətlərinə dil birliyimizi pozaraq, əlifbalarımızı ayıraraq nail olurdular. Təəssüf doğuran bir hadisədir ki, hal-hazırda Türk xalqları bir araya gəldikdə, bir məclisdə toplandıqda onların danışdıqları dil eyni olmur. Onlar mütləq ortaq bir dil seçirlər və bu dil Türk dili deyil. Bu isə ortaq tarixi keçmişə, ortaq mədəniyyətə sahib Türk xalqları üçün böyük bir problemdir. Əsrlərdir ki, Türk xalqlarının ortaq bir dildə danışması, ortaq ünsiyyət vasitəsinin yaradılması mövzusunda fikirlər ortaya atılır və müzakirələr edilir. Azərbaycanda hələ 20-ci əsrin əvvəllərində Həsən Bəy Zərdabi, Əli Bəy Hüseynzadə və sair mütəfəkkirlərimiz bu mövzuya toxunmuş və ortaq bir dilin yaranmasının zəruriliyini bildirmişlər. Bu sadəcə Azərbaycanın yox, Türk dünyasının böyük ziyalılarının diqqət yetirdiyi bir məsələ olubdur. Ümumiyyətlə 19-cu əsrin əvvəllərindən başlayaraq türk xalqları arasında milli mədəni inteqrasiya bunun ardınca maarifçilik hərəkatı, siyasi inteqrasiya meydana çıxdıqda Türklərin vahid, ortaq bir ünsiyyət vasitəsi olması fikri yaranmışdır. Və ilk növbədə diqqət hər zaman Osmanlı Türklərinin üzərində dayanırdı. 19-cu əsrin sonu 20-ci əsrin əvvəllərində artıq bu birləşmə istəyi mətbuata da sirayət etmişdir. Gaspiralı özünün məşhur “Tərcüman” qəzetində, Həsən Bəy Zərdabi “Əkinçi” də, Əli Bəy Hüseynzadə “Füyuzat” da bu ortaqlıq, birlik məsələlərini ortaya qoyurdular. Və əsas yazı dili kimi çox zaman Osmanlı türkcəsinə müraciət olunurdu. Yəni Osmanlı türkcəsi hər zaman ən öndə gələn dil kimi müzakirələrin mərkəzində gəlirdi. Daha sonra Sovetlər Birliyi yarandı, Rusiya Türkləri Sovetlər Birliyinin tərkibinə daxil oldu. Sonrakı mərhələ isə artıq Sovetlər Birliyi dağılandan sonra başladı. Və artıq 20 ildən çoxdur ki, Türk xalqlarının qarşılıqlı münasibətləri kifayət qədər intensiv gedir. Qeyd edim ki, XX əsrin əvvəllərində Osmanlı Türkçəsinə yaxınlıq demək olar ki, bütün mətbu orqanlarında hiss olunurdu. Eləcə də 1911-ci ildə nəşr olunan İşıq qəzetində. “İşıq” qəzeti 1911-1912-ci illərdə Azərbaycanda yayımlanan ilk qadın qəzeti olmuşdur. H. Zeynalabdin Tağıyevin himayəsi ilə təsis edilən “İşıq” qəzetinin məsul katibi xeyriyyəçinin xanımı Sona xanım idi. Qəzet ilk nəşrə 22 yanvar 1911- ci ildə başlamış və 1912-ci ilə qədər davam etmişdir. Bu dövr ərzində qəzetin 68 sayı dərc olunmuşdur. Qəzet 8, az hallarda
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 324
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan isə 12 səhifə həcmində nəşr olunurdu.// Qəzetin yaradıcısı Azərbaycanın ilk qadın redaktoru Xədicə xanım Əlibəyova idi. Qəzet Azərbaycan xalqına, sadə ev qadınlarına ünvanlandığı üçün dil məsələlərinə xüsusi önəm verir, dilçilik problemlərinin aradan qaldırılması üçün bir növü savaşırdı. Ümumiyyətlə XX əsrin əvvəllərində şeir və nəsrdə qıvraq və dərin bir dil istifadə edilirdi. Üsluba isə xüsusi diqqət yetirilirdi. Məqalələrdə daha çox sosial yönümlü, qadın azadlığı, təhsil alma haqqları, cahillikdən qurtulma yolları axtarılmışdır. Qeyd edim ki, qəzetdə rus dilində kəlimələr, hətta məqalələr də yer almaqdadır. Ərəb və fars dilində şeirlər və bununla bərabər ərəbcə ayələr yazılmışdır. Eyni zamanda Osmanlı Türkcəsinə yaxın bir dil istifadə edilmişdir. Amma belə yazıları daha çox qəzetə kənardan məktub, məqalə göndərənlər yazmışdır. Çünki, demək olar ki, qəzetin bütün nömrələrinin ilk səhifəsində yazıların ana dilində, asand başa düşüləcək bir dildə yazılması xahiş və tələb olunmuşdur. Bütün bu xahiş və tələblərə rəğmən qəzeti oxuyarkən bəzi kəlimələrin oxunuşunda çətinliklərlə qarşılaşdıq. Məqaləmizdə “İşıq” qəzetinin 1911-ci il nəşrində istifadə olunan Osmanlı Türkçəsi kəlimələrinə diqqət edəcək, onların işlənmə yeri və məqamına diqqət yetirəcəyik. Məsələn; Yarpaq- Yapraq; Kimi – gibi ; Mən-bən; Deyilik- Deyiliz; İndi- Şimdi-İmdi; Yad-Yabancı və s. Qəzetdə bu kimi kəlimələr və ya hərf dəyişmələri kifayət qədər çoxdur. Qeyd edim ki, məqalə 1911-ci ildə nəşr edilən İşıq qəzetinin bütün nömrələrinin əski əlifbadan çevrilərək işlənməsi əsasında hazırlanmışdır.
KAMAL ABDULLA’NIN “ADAŞLAR” HİKAYESİNDE GÖLGE ARKETİPİNİN GÖRÜNÜM VE İŞLEVLERİ Fatih KESKİN Gazi Üniversitesi mtarzan@hotmail.com TÜRKİYE
Kamal Abdulla’nın Adaşlar isimli hikâyesi arketipsel ve psikanalitik bir tahlille çözümlenebilecek psikolojik ve fenemoneolojik yönü ağır basan bir anlatıdır. Ayrıca hikâyede, metinlerarası göndergelerin de işlevsel bir rol oynadığı görülmektedir. Anlatının baş karakteri olan Kamal’ın çocukluk yıllarını düşlemesi ve daha sonra paralel dünyalarda yaşamaya devam eden bir öte yüz / gölgesiyle karşılaşması anlatının dramatik aksiyonunu sağlayan en önemli epizotlardır. Olay örgüsünü olağan üstü unsurlarla zenginleştiren bu epizotlar, ilkel insan düşüncesinin ürünü olan mitik anlatmaların sembolik dilini modern hikâyeye taşımaktadır. Carl Gustav Jung’un psikolojik araştırmalarla temellendirdiği arketip kavramı, gerek ilkel insan düşüncesinin ürünü olan mitlerin gerekse modern edebiyat mahsullerinin çözümlenmesinde önemli bir yere sahiptir. Jung’a göre arketipler, ortak bilinç dışını oluşturan ve zaman zaman çeşitli semboller yoluyla bilinç düzeyine aktarılarak tüm benlik / psikenin dengeli ve sağlıklı bir işleyişe kavuşmasını sağlayan yapı taşlarıdır. Bu yapı taşları toplumsal ve kültürel unsurlara göre daha kapsayıcı bir özellik gösterirler. Yöresel ve kültürel özelliklere bürünerek çeşitlemeler halinde karşımıza çıkan yerel motiflerin derininde ortak bir insan düşünüş ve davranışına işaret eden evrensel semboller yer alır. Arketiplerin sembollere bürünerek kendilerini ortaya çıkardıkları alanlar ise hayaller, rüyalar, mitler, sanat ve edebiyat ürünleridir. Gölge arketipi, insan bilincinin yüzleşmek istemediği ve bastırarak yok ettiğini sandığı niteliklerdir. Bastırılan duygu ve düşüncelerin kendilerini bilince kabul ettirmek üzere ortaya çıkması bilinci rahatsız etse de bu unsurlarla yüzleşmek ve diğer yarı / öte yüzle barışmak benliğin sağlıklı işleyişi için elzem bir durumdur. Bu bağlamda, gölge arketipinin çeşitli semboller yoluyla ortaya çıkmasına imkan tanıyan sanat ve edebiyat ürünleri, insan ruhunu sağaltıcı bir etki gösterirler.
Rüyada çocukluğa duyulan özlem, kendi zamanı içinde sıkışan bireyin maziye kaçış iştiyakının bir ifadesidir. Şimdiki durumundan memnun olmayan birey, geçmişi düşleyerek bu geçmiş üzerine farklı bir hayat inşa edebileceğini duyumsar. Filolog Kamal’ın simetrik bir yansıması olan ve paralel bir dünyadan geldiği ifade edilen Doktor Kamal’ın olay örgüsüne dâhil olması, belki de Filolog Kamal’ın bir bilinç yarılması yaşadığının göstergesi olarak kabul edilebilecek bir durumdur. Ancak daha derin ve sembolik düzeyde Doktor Kamal’ın bir norm karakter, yani Filolog Kamal’ın bilin dışına itilmiş eksiklerini, yaşanmamış arzularını ve ulaşılamamış emellerini simgeleyen tamamlayıcı bir gölge arketipi olduğu anlaşılmaktadır. Gölgesiyle karşılaşan baş karakter değişim ve dönüşüme açık bir kişilik haline gelir. Romanda ikincil ve tamamlayıcı bir karakter olduğuna dair hakkında göndergeler bulunan Doktor Kamal’ın Filolog Kamal’ı değiştirme ve dönüştürme sürecinde sözün gücü çok etkili bir araç olarak ortaya çıkar. İkisi arasında geçen sohbet, değişim ve dönüşüm sürecinin en
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 325
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan önemli parçasıdır. Bu sohbet içinde Aliağa Vahid ve Jorge Luis Borges isimlerinin zikredilmesi Adaşlar isimli hikâyeyi metinlerarası ilişkiler yoluyla başka metinlere açan ve metnin anlam dünyasını zenginleştiren bir unsurdur. Aliağa Vahid ve Jorge Luis Borges’in metaforik olarak temsil ettiği değerler de gölge arketipinin eriştirici ve dönüştürücü etkisiyle birleşir. Klasik sanatın ve dolayısıyla bir şekilde eski düşüncenin temsilcisi olarak ele alınan Aliğa Vahid’in karşısında, Jorge Luis Borges ile temsil edilen yeni sanat anlayışı olumlanmaktadır. Jorge Luis Borges, Filolog Kamal ve Doktor Kamal arasındaki sohbet ve etkileşimin açar sözcüğüdür. Bu bakımdan gölge arketipinin temsil ettiği değerler, metinlerarası ilişkiler yoluyla Borges’e de aktarılmıştır. Biz çalışmamızda, Adaşlar isimli hikâyeyi yukarıda genel çerçevesini çizmeye çalıştığımız tespit ve yaklaşımlar çerçevesinde tahlil etmeye çalışacağız. Böylece hikâyeyi oluşturan psikolojik yapı üzerinde bazı tespitlere ulaşmayı amaçlıyoruz. Ancak şunu belirtmek gerekir ki, hikâyenin psikolojik yapısını yazarın psikolojik durumuyla sınırlandırmaktan özellikle kaçınacağız. Çünkü arketipler ortak bilinç dışını yansıtan evrensel özelliklerdir. Bu bakımdan hikâyedeki psikolojik yapı, çok geniş manada insan psikesinin genel bir yansıması olarak değerlendirilmelidir.
DİL İLE SÖZ ARASINDA ŞEHİR Fatih ORDU Murat Hüdavendigar Üniversitesi fatihordu7@yahoo.com.tr TÜRKİYE
Zaman ve mekân bizi kuşatan iki unsur. İstem dışı da olsa bu iki olguyla hapsedilmiş durumdayız. Bu kuşatma, varlığımız gibi düşüncelerimizi de sarmıştır. Etrafımızdaki varlıkları bir mekân içinde algılar ve anlamlandırırken olayları da zaman içerisinde algılar ve anlamlandırırız. 1
etmiş zaman ve mekânın en kesif bir bileşkesidir. Kültür ve medeniyet bu temasın yoğunluğuyla ortaya çıkar. “İnsan müdahalesinin yoğun olması bizi şehir (kent) kavramına, insan müdahalesinin seyrek olması ise taşra, kasaba ve köy gibi kavramlara görürür.” 2
Şehir zamanın elbisesini giymiş bir varlıktır. Bir başka deyişle şehrin ruhu zamandır da denebilir. Eğer ruhu olan bir varlıktan bahsediyorsak, –en azından edebî bir ifadeyle- bir kahramandan bahsediyoruz demektir. Zaten böyle olduğu için de hususiyle modern dönem şehri bir kahraman olarak yeniden incelemenin gereğini duymuştur. Realist romanın mekâna yeni bir anlam kattığını ve onu kahramanı ele veren bir unsur olarak ele alır. Bunun da ötesinde modern romanda –en azından Baudelaire’in flanöründen bu yana- romanların yeni kahramanlarının kalabalıklar ve onları barındıran şehirler olması dikkat çekicidir. Bir kahraman olarak görülen şehir, bir metin özelliği gösterir. Nasıl her metnin bir okuma biçimi, onunla irtibata geçme biçimi varsa şehri de bir okuma biçimi olmalıdır. Çünkü şehir aynı zamanda Metin Sürer’in ifadesiyle söyleyecek olursak, ‘düşünce yazımıdır’ 3 . Victor Hugo’nun Notre-Dame de Paris’ini şehirden öte bir yazı gibi okuduğunu iddia eden Roland Barthes, insanoğlunun şehirleri zamana düşülen bir kayıt olarak inşa ettiğini savunur ve şunları ilave eder: “Şehir bir söylemdir,bu söylem de gerçekten bir dildir: Şehir sakinleriyle konuşur; biz, içinde bulunduğumuz kenti konuşuruz; bunu orada yaşayarak, orada dolaşarak, ona bakarak yaparız.” 4 Bu durumda şehir bir dildir ve orada yaşayan, dolaşan ve o şehri seyreden kişi de bir şekilde o dille konuşur. Kişilerin o dille (şehirle) konuşma biçimini Saussure’den hareketle ‘söz ve ‘dil’ terimleri ile karşılamak da mümkündür. 5 Dil soyut, söz somuttur. Dil toplumsaldır, söz bireyseldir. 6 Bu bakımdan söz, kişinin dille temas kurma biçimidir. Buradan iki tane yargıya ulaşmak mümkündür: 1. Saussure; sözü (parol), soyut olan dilin (langue) zaman ve mekân içinde somutlaşmış bir olgu olarak izah eder. Buradan hareketle medeniyeti bir dil, şehri de söz olarak tanımlamak mümkün olabilir. Batı medeniyeti bir dil ise Roma, Viyana bu dilin zaman ve mekân içinde somutlaşmış bir sözüdür denebilir. Yine aynı şekilde İslam medeniyetini bir dil olarak kabul edersek Medine ve Bağdat da bu dilin somutlaşmış bir sözü olarak görmek mümkün olur.
1 Seymour Chatman, bu veriden yola çıkarak öykü mekânını ve söylem mekânını birbirinden ayırır. Geniş bilgi için bkz: Seymour Chatman, Öykü ve Söylem, çev: Özgür Yaren, De Ki Yayınları, Ankara 2009, s. 89. 2 Şaban Sağlık, Granada, “Spleen’e Karşı Uzun Hikâye”, İstanbul, Şubat- Mart 2014, S: 6, s. 5. 3 Roland
Barthes, Göstergeler İmparatorluğu, çev: Tahsin Yücel, YKY 2013, İstanbul, s. 38. 4 Roland Barthes, Göstergebilimsel Serüven, çev: Mehmet Rifat- Sema Rifat, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2005, s. 210. 5 Ferdinand de Saussure, Genel Dilbilim Dersleri, çev: Berke Vardar, Multılıngual Yayınları, İstanbul 2001, s. 48. 6 Hilmi
Uçan, Hece, Eleştiri Özel Sayısı, “Dil, Yazar, Metin, Eleştiri Bağlamında Yapısalcılık”, Hece Yayınları, Ankara 2003, s. 210. II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 326
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 2. Birinci önermede medeniyeti bir dil, toplumları da bu dili kullanma biçimi dolayısıyla ‘söz’ kavramıyla karşılamıştık. Bu ikinci önermede bireyi merkeze alıp toplumsal bir ürün olan şehri soyutlaştırıp genelleştirebiliriz. Bu durumda şehir bir ‘dil’ olurken’ şehirle diyaloğa geçen bilinci de bir ‘söz’ olarak göstermek mümkün olur. Bu durumda, İstanbul bir dil ise Baki’nin, Nedim’in, Tevfik Fikret’in, Yahya Kemal’in İstanbul’unu da ‘söz’ olarak anlamak gerekir. Tevfik Fikret’in Sis şiiri ile Yahya Kemal’in Sis’te Söyleniş şiirleri yukarıda anlattığımız kavramlar çerçevesinde bir örnek olarak gösterilebilir. Her iki şair de hemen hemen aynı zaman diliminde, aynı şehri (İstanbul) ve şehrin aynı manzarasını bir dil mantığı içinde algılıyor, hayat zevkleri, anlayışları, ruh halleri çerçevesinde ‘söz’e dönüştürüyorlar. Unutmamalı ki ‘söz’, bireyi kimlik kâğıdıdır. Dil malzemesini kullanma biçimine göre de sanatçı tam da buralarda bir yerlerde aranmalıdır.
ŞEYH GÂLİB’İN ŞİİRLERİNDE GÖNÜL SEMBOLÜ Gönül HAŞİMOVA Qafqaz Üniversitesi konulhashimova@hotmail.com
18. asır Türk divan edebiyatı şairlerinden olan Şeyh Galib Istanbul’un batısında yer alan Yenikapı (H.1171=M.1757) Mevlevihanesi’nde dünyaya gelmiştir. Babası Mustafa Reşid Efendi, annesi Emine Hatun’dur. Mustafa Reşit Efendi tasavvuf eğitimi almış, kültürlü bir kişidir, dedesi Muhammed Efendi de mevlevi tarikati aydınlarından olmuştur. Şeyh Galip, şiirlerinde tasavvufu işleyen tasavvuf şiiri açısından önemli bir şairdir. O, 18. yüzyılın sonunda klasik şiirin son büyük şairi olarak görülür. Şeyh Galib’in kendine has üslubu olmuş, kimseyi kendisine rehber edinmemiştir. Şairin ifade tarzı da tamamen şahsidir. Devrinin Türkçeleşmiş ifadelerini temel olarak almış, onlara İrani bir tarz katmıştır. Bu tarzıyla Galib, zamanımızın edebiyat dilini önceden tahmin etmiş gibidir. Kaside ve rubailerinde dört halifeyi övmekle beraber, bilhassa Ali’ye olan muhabbetini ve hatta oniki imama içten bağlılığını izhar eder. Galib Divan edebiyatının kalıplaşmış mazmunlarını yep-yeni bir tarza sokmağa Hüsn ü Aşk’ında belirttiği gibi, yeni bir vadi açmaya çalışan bir şairdir. Şeyh Galib’in gazelleri ve kasidelerinin yanısıra nazireleri ve tahmisleri de vardır. Şeyh Gâlîb’in en önemli eseri, onu edebiyat aleminde büyük bir mevkie çıkartan Hüsn ü Aşk adında allegorik mesnevisidir. Hüsn ü Aşk Türk mesnevisinin kemal noktası ve tacıdır, edebiyatımızın, Allah aşkını işleyen en güzel örneklerindendir. Bunun haricinde şairin bir Divan’ı, Şerh-i Cezire-i Mesnevi adlı bir mesnevisi, bir de Es-Sohbetü’s-Safiyye adlı bir eseri vardır. Tasavvufî metinlerde soyut düşünceler sembollerle anlatıldığı için, bu metinler hep zor anlaşılmış ve çözümlenmesi kolay olmamıştır. 18. asrın tasavvuf şâirleri, hayallerin öne çıktığı Sebk-i Hindi akımının etkisinde şiirlerini kaleme almışlardır. Sebk-i Hindi akımı, divân şâirlerini en çok etkileyen akımlardandır. Şâirler, bu akımın etkisiyle hayal gücüne fazlasıyla yer verilen şiirler üretmeye başlamış, mübalağa ve tezat sanatlarını sıklıkla kullanarak insan ruhunun çektiği ıstırapları konu edinmişlerdir. Tasavvufi konuların geniş yer aldığı Sebk-i Hindi akımı ile şiirler yazan ve klasik şiirin son büyük şairi olan Şeyh Gâlib, şiirlerinde bir sıra semboller kullanmıştır. O, şiirlerinde daha çok ayine, gönül, insan-i kamil, renk sembollerini işlemiştir. “İnsan ve insan-ı kâmil” Allah’ın göründüğü, kendini gösterdiği bir aynadır. İnsan Allah’ın halifesidir. Allah, zat, sıfat ve fiilleriyle en mükemmel şekliyle insanda tecelli etmiştir. Dolayısıyla insan ve insanın gönlü Allah’ı gösteren en mükemmel aynadır. Renk sembolünü ele alırsak, Galib şiirlerinde üç rengi (siyah, beyaz ve kırmızı) bir araya getirmiştir. Şiirlerde kırmızının bütün renkliliği ile varlık âlemini, beyazın Allah’ın yaratma iradesini, siyahın ise Zât’ı simgelediği, bu itibarla da siyahın dışında hakiki bir renk olmadığı anlaşılmaktadır. İlâhî aşkı ifade etmek için simgesel dili tercih eden Şeyh Gâlib’in şiirlerinde yer verdiği sembollerden biri “gönül” sembolüdür. Gâlib’in “gönül”redifli iki, “gönlüm” redifli iki, “kalbimdir” redifli de iki gazeli vardır. Galib’e göre Tanrı mü’min insanların gönlünde tecelli edince gönül, ilahi güzelliklerin nuruyla aydınlanır. Şâir bunu da beytinde şöyle dile getirir:
G.228-4
Şâirin yukarıda verilen beytinde de belirttiği gibi gönül, sevgilinin cemâl sıfatının tecellîsi ile başka âlem bulmuş, hem cihanı aydınlatan güneş, hem de ancak güneş ışığında görülebilen zerre olmuştur. Güneşe ve âleme nispetle zerre olan gönül, Tanrı tecellîsi sonucunda, ışığı ile âlemleri aydınlatan bir güneş hâline gelmiştir.
|