Microsoft Word Materiallar Full Mənim gənclərə xüsusi
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 10,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ “ZAMAN” KONSEPTİNƏ DAXİL OLAN ANLAYIŞLARIN QARŞILAŞDIRMASINA ƏSASLANAN KONTRASTİV SEMANTIKALI FRAZEOLOJİ VAHİDLƏR
- Axşamın
- Nadiri taxtda, şah Abbası qundaqda görənlərə
- Şah İsmayılı taxtda, Şah Abbası qundaqda görən
- MƏNŞƏLİ KOMPONENTLƏRİNDƏ FONETİK ADAPTASİYA Sevinc ƏLİYEVA
|
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 211
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 1. Dediyini kim iki etsə idi, sonu heç yaxşı olmazdı. 2. Mən nə istəsəm, sən də onu edəcəksən və s. Dilçilik ədəbiyyatında tamamlıq budaq cümləsini baş cümləyə bağlamağa xidmət edən morfoloji vasitələrdən biri kimi – mı, (-mi, -mu, -mü) sual ədatınıda qeyd edirlər. Müasir Azərbaycan dilində baş cümlələrin xəbərində bu ədat işlənmiş tamamlıq budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr geniş yayılmışdır. Lakin I.Əfəndiyevin nəsrində belə cümlələrə demək olar ki, çox az təsadüf olunur. Məsələn: 1. Bilmək olmazmı ki, sonuncu dəfə o burda nə vaxt olub? Fikrimizcə -mı 4 sual ədatı tamamlıq budaq cümləsinin baş cümləyə bağlanmasında heç bir xüsusi rol oynamır. Bu ədat xəbərinə qoşulduğu cümlədə sadəcə olaraq, suallıq anlayışı yaradır. Belə sual məzmunu baş cümlədə digər sual ədatları və sual əvəzlikləri vasitəsilə də yaradıla bilər. Məsələn: 1. Bəs təsəvvür etmirdin ki, burada necə yaşamaq olar? 2. O haradan biləydi ki, bunlar bir – birilərini sevir. Beləliklə dilimizdə işlənən və tamamlıq budaq cümlələrini bir – birinə bağlayan –mı 4 sual ədatı və –sa (-sə) şərt şəkilçisi xüsusi bağlanma vasitələri olmayıb, müəyyən üslubi çalarlar yaratmağa xidmət edir.
Qafqaz Universiteti shacimemmmedova@std.qu.edu.az
Ümumdünya ədəbi qanunları çərçivəsində bənzərsiz bədii dil yaratmaqla Cəlil Məmmədquluzadə nəsri milli ədəbiyyatda dərin izlər saldı, o, milli yaddaşımıza uyğun yeni tipli nəsr, yeni üslub, yeni ideya, yeni insan və yeni metod yazıçısına çevrildi. Mirzə Cəlil dramatik və faciəvi hadisələrə yeni bir ifadə tipindən yanaşdı. Üslub və metodiki baxımdan yumor və satira tipini özündə əks etdirən dramatik komizmi, bəşəri təffəkkürün mənbəyi olan Şərq ədəbi aləmini yaradıcılığının mayasına, poetikasının bədii ruhuna çevirdi,- desək, yanılmarıq. Fikrimizcə, məhz buna görə onun bədii dühası məhəlli çərçivələri aşıb keçdi. Sözdən istifadənin bədii-estetik tərzinə, forma və məzmun zənginliyinə diqqət yetirməklə, ədəbiyyatı yeni sistemlə tanış etməklə onu yüz illərin təsir dairəsindən çıxartdı. Bu yolda C.Məmmədquluzadə yaradıcılığı semantik söz qruplarından biri olan antonim sözlərlə zənginləşirdi. Bildiyimiz kimi leksikanın əhəmiyyətli şöbələrindən biri olan antonimlər sözün mənasını dəqiqləşdirməyə xidmət edərək bədii üslubda maraqlı çalarlar yaradır. Antonimlərin işlədilməsində əsas məqsəd müqayisə olunan əşyaların əlamət və keyfiyyətləri haqqında aydın təsəvvür yaratmaq, hadisələri təzadlı şərtlər daxilində düzgün dəyərləndirməkdir. Bu halda leksik mənadan doğan ziddiyyət oxucuya güclü təsir göstərərək anlayışları qiymətləndirmək baxımından əhəmiyyət kəsb edir. Antonimlər təzadlı sözlər olsalar da, onlar kateqorial baxımdan oxşarlıq, eynilik nümayiş etdirir etdirir. Bu ümumilik onların leksik-sintaktik paralellər şəklində işlənməsinə imkan verir. Bununla yanaşı antonimlərin qeyri-paralel şəkildə işlənməsi də mümkündür. Dil vahidlərinin inkişafı zamanı birinci növbədə şifahi xalq ədəbiyyatında təşəkkül tapan tapan antonimlər xalq dilindən bəhrələnən Mirzə Cəlil yaradıcılığında da öz əksini tapmışdır. Antonimlər Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığında bədii-estetik təsir gücünü artıran leksik vahid kimi mühüm yer tutur. Ədib həm öz təhkiyə dilində, həm də obrazların nitqində antonimlərdən istifadə edərək əsərə canlılıq gətirir, maraqlı və qüvvətli kontrastlar yaradır, onların vasitəsilə əsərin ideya məzmununu açır, obrazları səciyyələndirir. Mirzə Cəlilin dilində mənaca bir-birinin tam ziddini təşkil edən sözlərə, mütləq antonimlərə rast gəlinir ki, bu zaman eyni mənanın zidd tərəfləri daha kəskin şəkildə göstərilir. R.Məhərrəmovanın da dediyi kimi əslində antonimlər zidd mənalar, anlayışlar bildirən sözlər deyil, əksinə, eyni mənanın, eyni anlayışın müxtəlif əks cəhətlərini qarşılaşdırma yolu ilə bildirən sözlərdir. Oyza-buyza məkan, qoca-cavan yaş, kasıb-dövlətli maddi durum, göyçək-çirkin xarici görünüş anlayışlarının bir-birinə zidd olan tərəfləridir.
Üçüncü də Zeynəb ondan ötrü Xudayar bəyə bu cavabı verdi ki, necə övrət ola, - ya kasıb, ya dövlətli, ya cavan, ya qoca, ya göyçək, ya çirkin, - razı olar yüz il ərsiz qalsın, amma üzünü Xudayar bəyin adama oxşamaz üzünə və iri burnuna sürtməsin. Mirzə Cəlil yaradıcılığında işlənmiş antonim sözlər arasında əksmənalılığın dərəcəsi heç də eyni deyildir. Bəzi sözlər arasında əkslik münasibəti dil sistemində də mövcuddur; bəzi sözlər arasında əkslik münasibəti üslubi tələbatla əlaqədar yazıçı qələmi altında formalaşır ki, bu da mətnin çərçivəsindən kənarda antonim kimi fəaliyyət göstərə bilmir. Antonimlərin bu xüsusiyyəti haqqında S.Cəfərov yazmışdır: “Antonimlik də sözlərin mənası ilə bağlıdır. Bu nöqteyi-nəzərdən müasir II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 212
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan Azərbaycan dilindəki antonim sözləri, xüsusən də əks məna ifadəetmə cəhətindən yoxladıqda aydın olur ki, belə sözlərin bir çoxunda əksmənalılıq şərti və nisbi haldır”. Onların antonim kimi işlənməsi polisemiya və məcazilik funksiyası daşıması ilə bağlıdır. - Ay rəhmətlik oğlanları, axı, siz buraya işləməyə gəlibsiniz, ya davaya?
mənasında çıxış edərək dava sözü ilə antonimlik kəsb edir. Yazıçı hadisə və obrazları səciyyələndirmək, aralarındakı kontrastları daha kəskin göstərmək üçün nominativ funksiyasına görə antonim olmayan sözləri məcazi mənada qarşı-qarşıya qoyur, beləliklə təsirli təzadlar yaradır. - Molla dadaş, sən bu namərd dünyanın işinə bax ki, bu əyləşən dostlarım bir-iki il bundan qabaq hərəsi bir neçə
Bunun rəvayətindən məlum oldu ki, bunların biri bakılı Hacı Həsəndir ki, Oktyabr inqilabından qabaq onun Bakıda 14 karvansarası və 137 tikilisi vardı ki, indi hökumət hamısını əlindən alıb və bu qoca kişini indi yomiyyəruzusunahəsrətqoyub. “Bəlkə də qaytardılar” hekayəsindən olan bu parçada keçmiş Bakı milyonçularının acınacaqlı vəziyyəti əks olunur. Adi halda heç bir antonimlik kəsb etməyən milyonlar və papiruspulu, saysıztikililər və yomiyyəruzusu keçmiş ilə indinin müqayisəsində əvəzolunmaz təzaddır. Ədib canlı və inandırıcı portret yaradarkən; təbiət təsvirində və obrazın fərdi keyfiyyətlərini, fərqli cəhətlərini qarşılaşdırarkən; müəyyən şəraitdən asılı olaraq psixoloji vəziyyətinin təsvir edərkən; sinfi fərqləri, maddi vəziyyəti, dini baxışlardakı ziddiyyətlərin ifadə edərkən antonimlərin üslubi rolundan yaradıcı şəkildə istifadə etmişdir. Ədib hətta “Şəhər və kənd” əsərinin adında antonimlərdən istifadə edərək oxucunun diqqətini cəlb etməklə bərabər, əsər haqqında müəyyən təsəvvür də yaradır.
TABU SÖZLƏRİN FONO-SEMANTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
güclü sosiyal qadağalara deyilir. Tabu terminini ingilis kapitanı J. Kuk, 1777-ci ildə Tonqa adasında təsbit etmişdir. Sakit okean səyahətlərini məruzə edərkən «tabu» kəlməsini işlətmiş və ondan sonra bu söz Avropa etnoqrafçıları tərəfindən geniş araşdırılmışdır. Avropa andropoloqu G.J.Freyzer tabunu ümumbəşəri dini kateqoriya kimi tədqiq etmişdir. Ona görə tabu, qədim mədəniyyətlərdən dini və sosial cəmiyyətin təməlidir. R. Maret tabunu sözlərin, məfhumların neqativ mənalarını ifadə edən termin kimi xarakterizə edirdi. Müasir Totemizm elmində çevrilişlər edən K.Levi Strauza görə tabu simvolik bir sistemdir. V. Vundit, tabunu bəşəriyyətin «bəşəriyyətin ilk yazılmamış qanunu» kimi qiymətləndirmiş və bəşəriyyətin ilk cəza sisteminin də bu tabuya uyğun olaraq həyata keçirildiyini irəliyə sürmüşdür. Ziqmund Freydin «Totem və Tabu» adlı kitabında isə tabu sözü belə izah olunur: «Tabu «Polineziya dilində istifadə edilən bir sözdür. Bu sözün bir-birinə zidd iki mənası var. Bir mənası «müqəddəs», daha doğrusu «müqəddəsləşdirilmiş»- dir. Digər mənası isə «qorxunc, təhlükəli, çirkli, qadağan» anlamını daşıyır. Bu sözün məna dərinliyi içində «sirr» və «təyin oluna bilməyən güc» anlayışları da var. Beləliklə də XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində tabu dinlərdən əvvəlki inanc sistemi kimi qəbul edilmiş müasir dövrümüzdə isə mövhümatla bağlı hər bir xalqın mental xüsusiyyətlərinə görə dəyişən kəlmə mənasını ifadə etməkdədir. Məsələn: polineziyalılarda ruhlara aid bütün müqəddəs şeylərdən, başçılara və kahinlərə məxsus əşyalardan istifadə etmək qadağan idi. Mövhumi təsəvvürlərə görə, tabunun pozulması guya fövqəltəbii qüvvələr tərəfindən cəzalandırılırdı. Tabu insan həyatının mühüm sahələrini tənzimləyirdi.Totemizmlə bağlı olan tabu ehtimal ki, fərdin davranışını kollektivin mənafeyinə tabe etmək təlabatı ilə əlaqədar yaranmışdır. Tabunun qalıqları müasir dinlərdə də mövcuddur. Dilçilikdə dini etiqad, mövhumat, kobud ifadə işlədilməsi qorxusu və s. ilə əlaqədar qadağan olunmuş sözlərə tabu sözlər deyilir. Belə ki, bəzi qədim tayfalarda ölümün, xəstəliklərin, bütlərin, ruhların və s. adını çəkmək yasaq sayılırdı. Əxlaq normalarına zidd sözlər də tabuya daxildir. Tabuları əvəz etmək məqsədilə evfemizmlərdən istifadə olunur. Ziya Göyalpın bildirdiyinə görə qədim türklərdə tabu məfhumu «Qoruğ» sözü ilə ifadə olunurdu. Bu soz «qor» kəlməsindən yaranmışdır və «qorumaq» felindən gəlir. Türk xalqlarının inanclarında–şamanizm və mifologiyasında tez-tez təsadüf edilən bu qadağalara Koru və ya Korı də deyilir.
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 213
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan Qədim tüklər ibadətgahlara «tapınağ», ibadət etməyə isə «tapmaq» deyirdilər. Bu isə çox güman ki məhz tabu sözündən irəli gəlmişdir. Hətta müasir türk dilində də bu söz geniş istifadə edilməkdədir. İnsanlar dövr keçdikcə tabu ilə qadağan olunmuş məfhumları, sözləri başqa sözlərlə əvəz etməyə başlamışlar. Bu sözlər də dilçilikdə evfemizm adını almışdır. Evfemizmlər-hər hansı bir sərt və ya kobud məna ifadə edən sözü yumşaltma, vulqarlıqdan çıxarma, qarşıdakını incitməmək, kobudluq etməmək, nəzakətli davranmaq üçün istifadə edilir. Eyni zamanda evfemizmdən istifadə etmək bir siyasətdir. Məsələn ölmək sözü yerinə rəhmətə getmək işlədilməsi. Evfemizm yunan sözü olub-eu-«yaxşı» və phemi- «danışıram» kəlmələrindən götürülmüşdür. Beləliklə də evfemizm tabuya antonim olan sözləri özündə ehtiva edir.
Misal üçün «ölmək», «gəbərmək» sözlərinü evfemizmlərlə əvəz etsək: rəhmətə getmək, ömrünü bağışlamaq, vəfat etmək kimi birləşmələrdən istifadə olunur. Bu sözlərdəki səslər öz mülayim çalarları ilə sözlərə zəriflik, fikir incəliyi gətirir. İslam dinin gəlişi ilə dilimizə daxil olan bu sözlərdə həm də xeyir dua çalarları da var. Çünki həyatını dəyişən insanın rəhm olunub olunmamasını heç bir bəşər bilmək iqtidarında deyil. Lakin «rəhmətə getdi» ifadəsi ilə danışan bir növ ölüyə «Allah rəhmət etsin!» xeyir duasını da edir. «Ölmək» sözünü əvəz edən «ömrünü bağışladı» ifadəsi də belə mənanı verir. Belə ki, «ömrünü bağışladı» birləşməsi ölmüş insanın həyatını onun övladlarının davam etdirməsi kimi yozulur. Yəni, onun ömrünü, nəslini övladlar indi yaşayır. «Vəfat etdi» kəlməsində isə gördüyümüz kimi vəfa sözü var. Bu isə insana əmanət olmuş «canın tapşırılması», «canının Allaha təslim etməsi, qaytarılması» ilə izah olunur. «Canını təslim» edərkən ruh aid olduğu nura dönür və buna görə də Vahid nura vəfa etmiş olur. Rəhm sözü tibbdə insanı ana bətnində formalaşan gündən, dünyaya gələn günə qədər yerləşdiyi yerə də deyirlər: Ana rəhmi 40 həftə boyunca dölü saxlayar və qoruyar. Rəhm etmək, rəhm qılmaq – yazığı gəlmək, halına acımaq, ürəyi yanmaq, mərhəmət etmək: Vaqifə rəhm eylə, bari, ilahi; Agah et dərdindən ol üzü mahi. Bütün deyilənlərdən bu nəticəyə gəlirik ki, tabu və evfemizləri ifadə edən sözlərin fone-semantik xüsusiyyətləri onların məna çalarları ilə bilavasitə əlaqədədir. Tabu sözlərin mənalarını yumşaltmaq məqsədilə işlədilən evfemizlərin özlərində belə bir incəlik, yumşaqlıq duyulur. Bu da şübhəsiz ki, həmin sözləri təşkil edən səslərin fonosemantik xüsusiyyətlərindən irəli gəlir. Deməli, evfemizlər təsadüfi sözlərdən təşkil olunmadıqı kimi, bu sözlər hər hansı səs yığımının da məcmusu deyil. Burada hər bir səsin özünün ifadə etdiyi məna çalarları evfemizm məqsədilə istifadə edilən fikrə xidmət edir.
AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ “ZAMAN” KONSEPTİNƏ DAXİL OLAN ANLAYIŞLARIN QARŞILAŞDIRMASINA ƏSASLANAN KONTRASTİV SEMANTIKALI FRAZEOLOJİ VAHİDLƏR Samirə NƏBİYEVA Gəncə Dövlət Universitetinin kontensiv.frazeologiya@yandex.com İstənilən dilin frazeoloji sistemi həmin dildə danışan toplumun tarixini, etnoqrafiyasını, məişət vərdişlərini, həyat şərtilikləri və standartlarını metaforik biçimdə əks etdirir. Y.Qrimin “Bizim dilimiz – eyni dərəcədə də bizim tariximizdir” (Гримм Я. О происхождении языка. // Хрестоматия по истории языкознанияXIX-XX веков в очерках и извлечениях, М.,1956; с.64.) ifadəsi özünü tam dolğunluğu ilə məhz frazeoloji sistem inventarında təzahür etdirir. Həmin “qısa ifadələrdə əks olunmuş və əcdadların gələcək nəsillərə miras qalmış mənəvi qanun, eləcə də, sağlam düşüncə” (Буслаев Ф. И. Русские пословицы и поговорки, собранные и объясненные. М.: Русский язык 1954; с.37) bu və ya digər xalqın etnopsixoloji özəllikləri haqqında dolğun məlumat əldə edilməsinə də yardımçı olur. İnsanın mənəvi kimiliyinin seçim anında bəlli olduğunu ortaya qoyan ekzistensional fəlsəfənin məntiqindən çıxış edərək belə bir perifrza da yol verə bilərik: xalqın mənəvi kimiliyi onun müqayisə və qarşılaşdırmalarında ortaya çıxır. Bu mənada istənilən dilin kontrastiv semantikalı frazeoloji vahidləri (KSF) həmin dil daşıyıcılarının mənəvi prioritetləri, zövq seçimi və s. haqqında qiymətli məlumatları ehtiva etməsi danılmazdır. Həmin qrup frazeoloji vahidlər dil daşıyıcılarının hər hansı bir hadisəyə, prosesə, anlayışa və ya xüsusiyyət və əlamətə mümasibətinin konkret ifadəsinə yönəlmiş frazeologizmləri əhatə edir. Belə ki, KSF-lərdə dil daşıyıcıları müqayisə obyektini və ya müqayisə ilə səciyyələndirilən obyekti konkret verilmiş limit çərçivəsində müəyyənləşdirir. Məsələn, Ac qalmaq borclu olmaqdan yaxşıdır, Adamın adı çıxınca, canı çıxsa yaxşıdır KSF-lərdən birincisində maddi durumla bağlı iki vəziyyət, ikincisində isə insanın sosial portreti məsələsi ilə bağlı II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 214
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan qarşılaşdırma aparılmışdır. Azərbaycan mentallığının daşıyıcıları üçün minnətli çörək anlayışı ağır və hətta təhqiramiz gəldiyindən, ac olmaq borclu olmaqdan üstün tutulmuşdur. İkinci halda isə insanın adının mənfi yöndə hallanmasının cəmiyyətdəki nüfuza xələl gətirməsi konkret müqayisə vasitəsilə ifadə tapmışdır. Müqayisə üçün deyək ki, Borc odlu köynəkdir. – ifadəsində müqayisə verilmədiyindən borc anlayışının neqativ tutumunun sərhədləri yayğındır. Deməli həmin frazeologizmin interpretasiyası fərdə görə dəyişə bilər. Lakin kontrastiv semantikalı frazeologizmlərdə isə konkret qarşılaşdırma aparıldığından səciyyələndirmə obyekti ilə bağlı məlumat və ya ona münasibət bəlli çərçivədə qərarlaşır. Azərbaycan dilinin frazeoloji sistemindəki KSF-lər arasında “zaman” konseptinə daxil olan anlayışların qarşılaşdırmasına əsaslanan ifadələr xüsusi maraq doğurur. Həmin frazeologizmlərdə zaman konseptinin ifadə formaları ilə bağlı müəyyən qruplaşdırma aparmaq olar. İlk olaraq, zaman konseptinə daxil olan leksik vahidlərin nominasiya xarakterinə görə aşağıdakı qruplaşdırmanı aparmaq olar: 1. Bilavasitə zaman anlayışı ifadə edən leksik vahidlərin (məsələn: gec – tez; axşam – səhər, dünən – bü gün; bahar – qış və s.) qarşıladırmasına istinad edən KSF-lər; 2. Zaman anlayışına aidiyytaı metaforik dillər ifadə tapan söz və ya söz birləşmələrinə istinad edən KSF-lər. Birinci qrup daxilində a) mütləq zaman qarşılaşdırmalarına və b)nisbi zaman qarşılaşdırmalarına istinad edən KSF-ləri də fərləndirmək lazımdır. Birinci yarımqrupda “Axşamın xeyrindən, səhər (sabahın) şəri daha yaxşıdır”, səhər gedər
İkinci yarımqrupda isə bir "indicə", on "sabahdan" yeğdir, İgid bir dəfə, qorxaq hər dəfə ölər və s. İkinci yarımqrup say etibarilə mütləq zaman qarşılaşdırmalarına istinad edən KSF-lər yarımqrupundan azlıq təşkil edir. Nümunələrdən də aydın göründüyü kimi, əksər hallarda “zaman” konseptinə daxil olan sözlər digər anlayışlarda paralel şəkildə qarşılaşdırmaya cəlb edilirlər və bunula da ikiqat kontrastivlik meydana çıxır.Məsələn, yayı kölgə xoş, qışda
yışlarının qarşılaşdırması ilə paralel şəkildə ifadə tapmışdır. Zaman anlayışına aidiyytaı metaforik dillər ifadə tapan söz və ya söz birləşmələrinə istinad edən KSF-lərdə xronoloji qarşılaşdırma bəlli zaman zərfləri və müvafiq ifadələr vasitəsilə deyil, xalqqa özəl olan spesifik metaforalarla reallaşır. Məsələn, bu qrup daxilində “Nikolayı taxtda, şah Abbası qundaqda görmək” ifadəsini qeyd etmək olar. Məlumdur ki, 1688- 1747-ci illərdə yaşamış olan Nadir şah 1736-1747-ci illərdə İran şahı olmuşdur. Afşarlar sülaləsindən olan şah Nadirin davamçıları olan hökmdarlar arasında Abbas adlı şəxs olmadığına görə, frazeoloji vahiddə adı çəkilən tarixi şəxsin Nadir şahın oğlu Rzaqulunun tapşırığı ilə qətlə yetirilmiş səkkiz yaşlı III Abbas olduğunu əminliklə söyləmək olar. Hamısının bir fikri oldu ki, bu sözlər "Nadiri taxtda, şah Abbası qundaqda görənlərə aiddir". 18-10-2010 “Gündəlik Bakı” qəzeti Bu ifadənin tarixi yanlışlığa yol verilmiş variantının da istifadə edildiyi məlumdur: ..."kabuslardan" (şah Abbası taxtda, Nadir şahı qundaqda görmüş çekistlərin gizli ləhcəsində rəsmən ölmüş sayılan, əslində isə mövcud olan və başqa ad-soyadlarla fəaliyyət göstərən çekist kadrlar belə adlanırdı) birinin şifroqramına əsasən uçub gəlmişdi. Bu ifadənin daha fərqli tarixi personajların yer aldığı müxtəlif variantlarına da təsadüf etmək olar:
AMEA, Dilçilik İnstitutu sevinc-aliyeva@yandex.com “Dədə Qorqud” dastanlarının dilindəki ərəb alınmalarını ilk olaraq tələffüz və imla fərqliliyinə görə fərqləndirmək lazımdır.Bəzi ərəb alınmaları orijinal səslənişə tam adekvatlığı qoruyub saxlamağa müvəffəq olduğu halda, bir sıra ərəb komponentli fellərin fərqli tələffüzə malik olduğunu təsbit etmək mümkündür. Bir qisim hallarda isə alınma sözlərin orijinala adekvatlığı zamanla dəyişimə məruz qalmış olur. Bu baxımdan aşağıdakı bölgünün aparılmasını məqsədəuyğun hesab edirik: 1) orijinal imla və tələffüzə maksimum yaxın olan ərəb alınmalı mürəkkəb fellər: a) imlası günümüzədək mühafizə edilənlər: həll etmək, əmr etmək, xəbər vermək, ibrət almaq; b) imlasında və tələffüzündə müəyyən dəyişikliyə II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 215
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan məruz qalanlar: əqli getmək, əqli şaşmaq. “KDQ”dakı variantda orijinala adekvatlıq zamanla aradan qalxmışdır: ağlı getmək, ağlı çaşmaq. 2) orijinal imla və tələffüzdən fərqlənən ərəb alınmalı mürəkkəb fellər. Bu qrup mürəkkəb fellər rəngarənglik nümayiş etdirir. Belə ki, irəlidə daha təfsilatlı şəkildə izləyəcəyimiz kimi, bu qrupda həm ərəb emfatik və boğaz samitlərinin Azərbaycan fonetik sisteminə uyğunsuzluğu, həm dilimizdə uzun saitlərin mövcud olmaması səbəbiylə yaranan fərqliliklər, həm də ərəb diftonqlarının Azərbaycan dilinə sirayət etməməsində törəyən müxtəlifliklər və s. oxşar hallar nəzərdən keçirilir. “KDQ” dastanlarının dilində yer alan ərəb-fars mənşəli fellərin ən mühüm fonetik adaptasiya özəlliyi onların müəyyən qisminin tranzit dilin təsirinə məruz qalması ilə bağlıdır. Dastanda işlədilən zərb eyləmək, zərb etmək, zərb urmaq mürəkkəb fellərinin tərkibindəki zərb “zərbə” ərəb mənşəli söz orijinalda [darb] transkripsiyasına malikdir. Üçüncidə kəndüyə zərb eylədi, qanı toldı,Kafər təkur qarmalayıb,zərb etdi. Alplar başı
Müqayisə üçün deyək ki, müasir Azərbaycan dilindən fərqli olaraq müasir türk dilində darbe indirmek “zərbə vurmaq”, darbelemek, darbetmek “zərbə endirmək” fellərində orijinal transkripsiya mühafizə olunur. Fars dilinin təsiri ilə Azərbaycan dilində d > z keçidi yaşamış digər “KDQ” feli qəza gəlmək, başına qəza gəlmək feli frazeoloji birləşmələrdir. Lakin zərb urmaq, zərb etmək fellərindən fərqli olaraq bu fel müasir türk dilində də d > z keçidinə məruz qalmışdır. Bununla bərabər, müasir tükcənin fonetik quruluşuna uyğun olaraq anlaut konsonantının dəyişimi baş vermişdir. q > Yüklə 10,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|