Microsoft Word Materiallar Full Mənim gənclərə xüsusi
Yüklə 10,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- İSMAYIL BƏY NAKAMIN "FƏRHAD VƏ ŞİRİN" MƏSNƏVİSİNDƏ XƏMSƏ ƏNƏNƏSİNDƏN İSTİFADƏNİN FORMA VƏ ÜSULLARI İlahə HACIYEVA
- Dəməyinin təşəbbüsü ilə “Azərbaycan ədəbiyyatında Vidadi və Vaqifın yaradıcılığı” adlı elmi əsəri nəşr edilmişdir.
- ƏLİŞİR NƏVAİNİN “FƏRHAD VƏ ŞİRİN” POEMASINA NİZAMİ GƏNCƏVİNİN “XOSROV VƏ ŞİRİN” VƏ DİGƏR POEMALARININ TƏSİRİ İnci NAĞIYEVA
|
İSA HÜSEYNOVUN “BİZİM QIZLAR” POVESTİ ƏDƏBİ TƏNQİDDƏ Günel PƏNİYEVA Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti gunelpeniyeva@mail.ru İsa Hüseynovun «Bizim qızlar» povestində keçən əsrin 50-ci illərində gənclərin kolxoz quruculuğundan, onların əmək cəbhəsində və məişətdə yaşadığı kommunizm əxlaqından bəhs edilir. Minayə sovet gənclərinin tipik və ümumiləşdirilmiş obrazıdır. Minayəni əsas düşündürən problem illik planı tez bir zamanda təhvil vermək və daha çox məhsul əldə etmək üçün vasitələr tapmaqdır. Bu povestdə əsas məqsəd Minayə ilə onun əməksevərliyini başa düşməyən dar düşüncəli adamlar arasında gedən mübarizəni və zəhmətkeş gəncliyin labüd qələbəsini ifadə etmək olmuşdur. Povestin əsas qəhrəmanı olan Minayə, yalnız qabaqcıl pambıqçı olmağı ilə kifayətlənmir, kolxozun daha da inkişaf etməsi üçün barama yetişdirməyi də irəli sürür və bu işin baş tutması üçün mübarizə aparır. Lakin onun mübarizə apardığı insanlar da işin xeyrinə çalışan insanlardır. Kolxoz sədri Zahidovun yeganə «mənfi» cəhəti Minayə kimi inadkar olmaması və su qıtlığından əziyyət çəkən pambıq sahələrinin problemi həll olmamış, barama yetişdirmək kimi çətin öhdəliyi öz üzərinə götürmək istəməməsidir. Əsərin məhz belə konflikt üzərində qurulması da şübhəsiz ki, həmin dövrün ideoloji tələblərinə uyğun idi. Çünki, sovet ideologiyasının təbliğ olunduğu cəmiyyətdə «qüsurlu» insanlar ola bilməzdi. Ona görə də əsərlər əsasən gənc kadrların irəli sürdüyü təşəbbüslərə yaşlı nəslin ehtiyatlı münasibəti «tənqid» olunurdu. Lakin yazıçılar bu təcrübəli nəsli də tamam yararsız, gənc nəslin qarşısını tutan mənfi şəxslər kimi xarakterizə etmirdilər. «Bizim qızlar» povestində də İ.Hüseynov kolxoz sədri Muxtar Zahidovun Minayənin təşəbbbüsünü dəstəkləməməsində haqqı olduğunu göstərmişdir. Çünki bərk quraqlıqdır, su çatmır, pambığın yanıb məhv olması qorxusu vardır. Məhz buna görə də Zahidov «bir əldə iki qarpız tutmaq olmaz» deyir. Lakin tənqidçi M.Vəliyev kolxoz sədrini əsl «mənfi» qəhrəman səviyyəsinə qədər yüksəldərək onu «öz planı çərçivəsindən qətiyyən kənara çıxmaq istəməyən, yalnız bir kolxozun inkişafının qeydinə qalan məhdud görüşlü bir adamdır» deyə səciyyələndirmişdir. Amma pambığın dolu vurması nəticəsində planı vermədiyi üçün xəcalət çəkən bu kolxoz sədrinin keçirdiyi hissləri anlamaq heç də çətin deyil. Çünki, keçən əsrin 50-ci illərində məhsulu zay etmək, həm də planı vaxtında verməmək cinayət sayılır və buna görə kolxoz sədrləri və digər rəhbər işçilər hətta xalq düşməni də elan olunurdular. Nəzərə alsaq ki, həmin dövrdə texnika və digər lazımi avadanlıqlar nasaz və məhdud sayda
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 250
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan idi, bundan əlavə insanlar üçün normal iş şəraiti qurulmamışdı və üstəlik illik planlar normal göstəricilərdən qat-qat yüksək qiymətləri əhatə edirdi, onda Muxtar Zahidovun nə üçün yeni işlərə razı olmadığını anlayırıq. Çünki, yeni sahə, yeni kolxoz yeni problemlər və öhdəçiliklər demək idi və bu hədddindən artıq böyük məsuliyyət və yük idi. İsa Hüseynov digər əsərlərində olduğu kimi «Bizim qızlar» povestində də insanları yalnız əmək prosesindəki fəaliyyətlərini təsvir etməklə məhdudlaşmır. Yazıçı qəhrəmanlarının ailə-məişət həyatını da göstərməklə onları nümunəvi şəxsi kimi təqdim etməyə nail olur. Minayə hələ lap gənc yaşlarından öz razılığı olmadan Niyaz adlı oğlanla nişanlandırırlır. Lakin artıq yetkinlik çağına çatdıqda Minayə komsomol təşkilatçısı Ənvəri sevir və bunu məktubla Niyaza bildirir. Niyaz da əsl sovet gənci kimi insanların öz seçim hüququnun olduğunu göstərir. O, Minayənin seçimini, fikrini normal qarşılayır. Niyaz Moskvada təhsil alan çox mədəni və savadlı bir gənc kimi oxucuların rəğbətini qazanır. Bu da çox labüd səslənirdi. Çünki, bu qədər doğru düşüncəli, düzgün qərarlar qəbul edən gənclər məhz sovet ideologiyasının mərkəzi sayılan Moskvada yetişməli idi. Lakin tənqidçi Q.Xəlilovun da qeyd etdiyi kimi, Niyazi obrazında bir sünilik, rəsmlilik də yox deyil. Minayəni saf təmiz hisslərlə sevən Niyazi, « həmin məhəbbəti rəsmi hörmət şəklində təqdim edir. Məhz buna görə də Niyazi surəti bizim nəzərimizdə axıra qədər həyati olmayan müəyyən bir sxematik obrazdır». Q.Xəlilov əsərdə sönük təsvir edilən Mirzəoğlu surətinin tamamilə artıq və yersiz olduğunu qeyd etmişdir. Doğrudan da «köhnəpərəst», «yenilikdən az xoşu gələn» Mirzəoğlu surəti əsərin nə ideyasının açılmasına, nə də hadisələrin inkişafına qətiyyən xidmət etmir. Bundan əlavə Q.Xəlilov əsərdə bəzi sözlərin və fikirlərin yerində işlənmədiyini söyləyir və bunu misallarla isbat etməyə çalışırdı. Misal üçün «Sənəm xalanın oğluna qarşı məhəbbəti yenicə özünü büruzə verir», ya da «sənə qarşı rəğbətim və hörmətim var» kimi cümlələrdəki «qarşı» sözü yerində işlənməmiş və tamamilə artıqdır. M. Vəliyev qeyd edirdi ki, ««Bizim qızlar» povestində müəllif, yadından çıxarmışdır ki, sovet adamlarının coşqun, yaradıcı əməyindən başqa gözəl arzuları, zəngin xəyalları, dərin və geniş mühakimələri, sevən qəlbləri qüvvətli səciyyələri də vardır. Biz isə əsərdə Niyazi, Ənvər, Minayə və Muxtardan başqa fərdi səciyyəyə malik olan və bədii cəhətdən mükəmməl işlədilmiş başqa surətlər görmürük». Sonunda onu da qeyd etmək yerinə deşərdi ki, «Bizim qızlar» povestinin qəhrəmanları Minayənin manqasını təşkil edən qızlardır. Oxucu onların da fərdi–psixoloji keyfiyyətlərini görmək və onların yaşadıqları arzularda yaşamaq istərdi. Çünki əsərin adı yalnız Minayənin adı ilə bağlanmayıb, bizim qızların fədakarlığını, yenilməzliyini, mübarizliyini göstərmək üçün yazıçı ona bu adı seçib. Minayə bu qızların böyük zəhməti olmasa heç bir uğur qazana, başlatdığı işin öhdəsindən gələ bilməzdi.
İSMAYIL BƏY NAKAMIN "FƏRHAD VƏ ŞİRİN" MƏSNƏVİSİNDƏ XƏMSƏ ƏNƏNƏSİNDƏN İSTİFADƏNİN FORMA VƏ ÜSULLARI İlahə HACIYEVA Azərbaycan Dillər Universiteti ilahe_h@rambler.ru
Öz yaradıcılığında nəzirəçilik ənənələrini qoruyub saxlayan və bu ənənəni məharətlə davam etdirən şairlərdən biri də XIX əsrdə yaşayıb-yaratmış ustad sənətkar İsmayıl bəy Nakam olmuşdur. İ.Nakam nəzirəçilikdə üstünlüyü məsnəvi janrına verərək dahi şairimiz Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”sinə nəzirə yazmaq fikrində olmuş, lakin şairin üç poemasına cavab yaza bilmişdir. Belə ki, “Sirlər xəzinəsi”nə cavab olaraq “Gəncineyi ədəb”, “Xosrov və Şirin”ə nəzirə kimi “Fərhad və Şirin”i və “Leyli və Məcnun” poemasına cavab “Məcnun və Leyli”ni yazmışdır. Bu məqalədə isə Nizaminin “Xosrov və Şirin” məsnəvisi ilə ona nəzirə olaraq yazılan İsmayıl bəy Nakamın “Fərhad və Şirin” məsnəvisinin müqayisəsi, onların fərqli və ortaq cəhətlərinin ortaya çıxarılması dayanır. Əsərlər arasında birinci fərq onların yazılma səbəbində özünü göstərir. “Xosrov və Şirin”i Nizami 1180-1181-ci illərdə Atabəylər dövlətinin hökmdarı Məhəmməd Cahan Pəhləvanın xahişi ilə yazmışdır. Yəni Nizaminin bu əsəri nəzmə çəkməsini ondan hökmdar xahiş etmişdir. “Fərhad və Şirin”i yazmaqda İ.Nakamın məqsədi isə özünün ustad müəllimi adlandırdığı Nizaminin “Xəmsə”sinə cavab olaraq beşlik yazmaq niyyəti idi. Ancaq o, bu niyyətini başa çatdıra bilmədi. Nizami “Xəmsə”sini üç məsnəvisi ilə cavablandırdı, vəfasız ömür şairin bu istəyini ürəyində qoydu. “Fərhad və Şirin”in yazılma səbəblərindən digərini isə biz əsərdə şairin öz dili ilə verdiyi parçada açıq-aydın şəkildə görə bilərik. Edib filcümlə kəşfi-razi mübhəm, Qılıb bir şəmmə halimdən bəyan həm. Sizə Fərhad halın şərh edim mən, Bu köhnə nəqşi tazə tər edim mən. Məsnəvilər arasında digər fərq onların həcmindədir.Nizaminin “Xosrov və Şirin”i həzəc bəhrində yazılaraq yeddi min beyt həcmindədir. İ.Nakamın “Fərhad və Şirin”i isə beş yüz doxsan beytdir. Nizaminin poeması ilə müqayisədə həcminə görə çox kiçik olsa da Nakam öz sələfini təqlid etməmişdir. II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 251
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan Nizaminin “Xosrov və Şirin”ini ilə ortaq cəhətlərdən biri Nakamın “Fərhad və Şirin”inin ənənəvi başlıqlarının bənzərliyindədir. “Nət”, “minacat”, “Meraciyeyi-həzrəti-seyyid”, “İzhari pənah Əlihə əbrəkə səlavatullah”, “Səbəbi-təlifi- kitab və ağazi dastani-Fərhad və Şirin” kimi başlıqlardan istifadə etməklə Nizaminin yolu ilə getmişdir. Nizaminin poemasında nəql olunan əhvalatlarla tarixi hadisələr çox üst-üstə düşür. Mövzusu tarixi gerçəkliyə əsaslanan “Xosrov və Şirin”in qəhrəmanları haqqında ilk məlumat verən mənbə “Təbəri Tarixi” adı ilə məşhur olan əsərdir. Nizami əsəri yazmazdan əvvəl özündən öncə qələmə alınan bütün mənbələri araşdırmış, Əbülqasım Firdovsi Tusi, Əbdülməcid Mahmud Sənayi, Təbəri Tarixi və eləcə də onunla bağlı əfsanə və rəvayətlərdən də bəhrələnmişdir. Həmçinin, Nizami “Xosrov və Şirin”in Bərdədə də bir əlyazması olmasından bəhs etmişdir. Bərdədə bir kənara atılmış yazısı vardı, O yerin köhnə yaşlılarının tarixindən Mənə bu xəzinənamə məlum oldu. Nizami əsərində Fərhadı epizodik bir tip olaraq vermişdir. Məqsədi isə Xosrov və Şirin arasında eşqi, məhəbbəti daha da gücləndirmək idi. Ancaq Nizamidən sonra yaşayıb-yaratmış olan bir çox şairlər türk əsilli Fərhadı özlərinə qəhrəman seçmiş, əsərlərini o qəhrəmanın eşq macərası əsasında qurmuşlar: Arif Ərdəbili, Əlişir Nəvai, Lamii Çələbi, Mustafa ağa Nasir və s. İ.Nakam bu şairlərin yolu ilə gedərək Fərhadı əsərinin qəhrəmanı və əsas obraz kimi seçmişdir. Nakam özündən əvvəl yazılan məsnəvilərdən bəhrələnməklə, onlara ixtisar və əlavələr etməklə hadisələrin Fərhadın ətrafında təsvirinə üstünlük vermişdir. Nakam Fərhadı Nizamidə olduğu kimi Çin diyarından gəlmiş mühəndis kimi göstərmişdir.Onun əsərə gəlişi də hər iki məsnəvidə eynidir. Şirinin sürüsünün otlaqları sarayından çox uzaqda idi və südün gətirilməsi çox zaman alırdı. Şirin südü həddən artıq sevdiyindən bu işə bir əlac qılmağı tapşırır. Ətrafındakılar ona Fərhad adında məharətli, qolu-qüvvəli bir mühəndisin bu işə çarə qılacağını məsləhət bilirlər. Fərhad Şirinin əmrini yerinə yetirmək üçün onun hüzuruna gəlir. Onlar elə ilk görüşdən bir-birilərinə vurulurlar. Nizamidə Fərhad, Nakamda isə Xosrov aşiqlər arasında əğyar obrazı kimi verilmişdir. Həmçinin, Şirinin yolunda Fərhada qovuşmaqda onun qarşısını alan Məryəm, Şəkər kimi rəqib məşuqə obrazlarına da rast gəlinmir. Bundan başqa Nakam Şapur, Nəkisa, Barbəd kimi aşiqlərin arasında vasitəçi olan surətlərdən də istifadə etməmişdir. Şirinin atının adında da Nakam dəyişiklik etmiş, Gülgünü Rəxşlə əvəz etmişdir. Həm Nizamidə, həm də Nakamda Məhinbanu Ərmən şahı kimi təqdim edilir, ədalət və səxavət saçan hökmdar qadın obrazı kimi təsvir edilir. Ümumiyyətlə götürsək, məsnəvidə surətlərin sayının azlığı, hadisələrin, konfliktlərin sürətlə bir-birinə keçidi diqqəti daha çox cəlb edir. Belə ki, Nakam “Ağazi- dastani- Fərhad və Şirin”dən sonra, yəni məsnəviyə giriş başlığından həmən sonrakı başlıqda artıq Məhinbanunun təxti-padişahı Şirinə vəsiyyəti və ölüm səhnəsinin təsvirinə başlayır. Elə həmin başlıqda da Fərhad və Şirinin tanışlığı, bir-birilə görüşü verilir. Məsnəvini diqqətlə nəzərdən keçirdikdə Nakam Fərhad surətinin təsvirinə geniş yer vermiş, əhvalatları onunla əlaqələndirmişdir.Buna görə Şirin obrazı arxa planda, kölgədə qalmışdır. Əsərdə konflikt yalnız Xosrov obrazı vasitəsilə yaradılır. Halbuki Nakam özünəqədərki müxtəlif əhvalat və motivlərdən bəhrələnməklə daha çox şaxəli sujet xətti qura bilərdi. Əsərin nöqsanlı cəhətlərindən biri Xosrovun əsərdə birdən peyda olmasıdır. Xosrovun əsərə gəlişi, onun Keyxosrov nəslindən olan bir şah olması, Fərhadın rəqibi olması və Şirini sevməsi, yəni əğyar obrazı kimi təsviri, bütün bu hadisələrin hamısını Nakamın cəmi dörd misrada ifadə etməsi əsərin məzmununa xələl gətirir.Həmçinin diqqət çəkən məqamladan biri şairin ərəb-fars sözlərindən istifadəyə geniş yer verməsi, hətta məsnəvisinin sonluğunu təşkil edən misraları farsca yazmasıdır. Bu baxımda şairin “Fərhad və Şirin”i dilinin qəlizliyinə görə Nakamın digər məsnəvisi olan “Məcnun və Leyli”dən fərqlənir. Nizaminin məsnəvisi ilə bənzərlik təşkil edən cəhətlərdən biri hər iki şairin yazmış olduqları əsərlərə qəzəllərin daxil edilməməsidir. Nizaminin “Xosrov və Şirin” məsnəvisinə qəzəllər daxil etməsi barədə onun yaradıcılığını tədqiq edənlər arasında fikir ayrılığı mövcuddur. Robert Dankoff Nizaminin məsnəvilərdə qəzəl formasına yer vermədiyini söyləyir.Ahmet Ateş onun bu fikrinə qarşı çıxaraq bildirir ki, Nizamidə qəhrəmanların ağzından söylənilən qəzəllər tamamilə məsnəvi şəklin- dədir. Atəşin fikrinə görə Dankoff “məsnəvi şəklindəki” qəzəlləri şəkil baxımından dəyərləndirmiş, ancaq bu qəzəlləri lirizm ünsürü olaraq verməmişdir.Belə ki, klassik ədəbiyyatda geniş yayılan bu ənənənin istifadəsində məqsəd məsnəvi vasitəsilə əhvalatları nəql etmək, qəzəllər vasitəsilə isə qəhrəmanın daxili aləmini, iç dünyasını canlı və dolğun şəkildə əks etdirmək idi. Robert Dankoff bunu “lirik partlama” adlandırmışdır. Ancaq Nakam bu ənənədən istifadə etməmiş, Nizaminin yolunu davam etdirmişdir. “Fərhad və Şirin”in sonunda Şirin Fərhadın ona etdiyi vəsiyyəti yerinə yetirir, sevgilisini göz yaşları içində sonuncu dəfə bağrına basaraq onu torpağa tapşırır. Poema yarından ayrı düşən Şirinin durmadan ağlaması, ah-zarının təsviri ilə bitir.Burda da bir fərqli məqam gözə çarpır. Nizaminin Şirini Fərhadı el adətincə dəfn etdikdən sonra onun qəbri üzərində bir günbəz ucaldır və həmin günbəzi ziyarətgaha çevirir. Həmçinin “Xosrov və Şirin”də “Fərhad və Şirin”dən fərqli olaraq Xosrov Fərhadı hiylə ilə öldürməsindən peşiman olur və Şirinə təəssüf məktubu yollayır. Əsərlər arasındakı diqqət çəkən fərqlərdən biri də Nizaminin “Xosrov və Şirin”in “Fərhadın dastanı” adlı hissəyə verdiyi maraqlı sonluqdur ki, buna Nakamın poemasında rast gəlmirik. Nizami əsərin sonunda göstərir ki, Fərhad öldükdən sonra onun əlindən düşən külüngünün ağzı daşa, dəstəyi isə torpağa batır.Torpaq nəm olduğundan o dəstəyin yerində bir nar kolu göyərir. Beləliklə, Nizaminin “Xosrov və Şirin”i ilə Nakamın “Fərhad və Şirin” məsnəvisinin komporativ şəkildə təhlilinin nəticəsi olaraq deyə bilərik ki, Nakam ustad şair Nizaminin yolu ilə getsə də onu qətiyyən təkrarlamamış,özünəməxsus tərzdə,yaşadığı dövrün tələblərinə uyğun bir formada məsnəvi yazaraq ona yeni bir nəfəs vermişdir. II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 252
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan AZƏRBAYCAN MÜHACİRƏT ƏDƏBİYYATININ DAHA BİR NÜMAYƏNDƏSİ: ƏBDÜLVAHAB YURDSEVƏR İncə ƏLİYEVA Bakı Dövlət Universiteti ince2589@gmail.com Qədim tarixə malik olan Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının zəngin bir qolunu da XX əsr Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı təşkil edir. 1920-ci ildə Sovet Rusiyasının Azərbaycanı işğal etməsindən ziyalılarımız təqib olunmağa başladılar. Təqiblərin nəticəsi olaraq onlar dünyanın müxtəlif ölkələrində fəaliyyətlərini davam etdirməyə başladılar. Vətənlərindən uzaq olsalar da bu aydınların qələmlərinin əsas mövzusu Azərbaycanın azadlığı, bütövlüyü məsələsi idi. Əbdülvahab Yurdsevər məhz həmin ziyalılardan biri idi. Rusiyanın Azərbaycan xalqına qarşı anti-özünüdərk siyasətini həyata keçidiyi siyasətə qarşı Əbdülvahab yaradıcılığı dəyərli mənbələrdəndir. Müstəqilliyimizin bərpasından sonra tədqiqatçılar məhz həmin mühacirət ədəbiyyatının araşdırılmasına diqqət yetirmişlər. Səbəbi isə təkcə bu dövrün tədqiq edilməməsi deyil, həm də milli özünəqayıdışın əsas amillərindən biri olması idi. Məhz bu mərhələdə milli özünüdərk məsələsi ortaya qoyulmuş və geniş bəhs edilmişdir. Əbdülvahab Yurdsevərin əsərləri sosializmin təsrindən uzaq olmuş, obyektiv təhlilə istinad etmişdir. Rəngarəng yaradıcılıq irsinə malik olan Ə.Yurdsevər əsas yazı istiqaməti milli ədəbiyyat və mədəniyyətin tədqiqi, milli mənsubluğun təbliği, tarixi həqiqətlərin əksi, və s. olmuşdur. “Azərbaycan”, “Azərbaycan kültür dərnəyi” və s. müha- cirət dərgilərində xatirələr, ədəbi-tənqidi məqalələrlə çıxış etmişdir. Əbdülvahab Yurdsevər “Əsir millətlər və İslam dünyası” məqaləsində qeyd edir ki, milli-mədəni, elmi tərəqiyyə yalnız azadlığın şüaları altında nail olmaq olar. Xatırladaq ki, bu ideya M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Ağaoğlu, Ə.Hüseynzadə və s. mühacirlərin də əsərlərində yer almışdır. Tənqidçinin yaradıcılığına ədəbiyyatla bağlı məqalələri ilə yanaşı, ictimai-siyasi mövzulu əsərləri də daxildir. Ədəbi yaradıcılığı onun irsinin mühüm bir hissəsini təşkil edir. Əbdülvahab Yurdsevər Azərbaycan ədəbiyyatına öz nöqtetyi-nəzərindən baxmış, onu özünəməxsus tədqiq etmişdir. XX əsrin ədib və yazarları haqqında məlumat verməklə yanaşı, klassik irsin görkəmli nümayəndələrinin də yaradıcılığı haqqında maraqlı tədqiqat əsərləri yazmışdır. Tədqiqatçı Azərbaycandan kənarda yaşasa da ölkə daxilində gedən ədəbi prosesi izləmiş, təhlil etmişdir. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, Azərbaycan mühacirət mühiti haqqında məlumat almaq üçün Əbdülvahab Yurdsevərin əsərləri dəyərli mənbədir. 1898-ci ildə Bakıda dünyaya gələn Ə.Yurdsevər xüsusi müəllimlərdən dərs almış, kiçik yaşlarından ərəb və fars dilini öyrənmişdir. Gənc yaşlarından ictimai-siyasi həyatda fəal iştirak edən Ə.Yurdsevər keşməkeşli həyat yolu keçmişdir. O, 1920-ci ildən Bakı Dövlət Universitetində Mədəniyyət tarixi və Coğrafıyadan dərs deməyə başlamışdır. 1923-cü ildən sonra həbs və sürgünlərə məruz qalmış, sürgündən qaçaraq bir müddət Özbəkistanda və İranda alman dili müəllimliyi etmişdir. 1930-cu illərdə isə Türkiyəyə gəlmiş, burada fəaliyyət göstərən mühacir yoldaşları ilə çiyin-çiyinə çalışmışdır. O, təhsilini Ankara Universitetinin Hüquq fakültəsində davam etdirir. M.Ə.Rəsulzadə 1947-ci ildən sonra Türkiyəyə gəldikdən sonra Azər- baycan Mədəniyyət Mərkəzi öz fəaliyyətini yenidən davam etdirməyə başladı. Mərkəzin fəaliyyətinə nümunə olaraq Azər- baycan Kültür Dərnəyini nümunə göstərə bilərik. Dərnək Yurdsevərin bir neçə kitabını nəşr etdirmişdir. 1952-ci ildə nəşrə başlayan Azərbaycan dərgisində məqalələrlə çıxış edən Əbdülvahab Yurdsevər sonralar dərginin baş redaktoruna qədər yüksələrək ömrünün sonuna qədər yazdığı məqalələrlə Azərbaycan istiqlal savaşını daima diqqət mərkəzində saxlamış, ölkəmizin ədəbiyyat və sənət adamları ilə bağlı yazılarını, xatirələrini də “Azərbaycan İstiqlal davasından xatirələr” adı altında nəşr etdirmişdir.
mühiti haqqında dəyərli faktlar öz əksini tapmışdır. Ə.Yurdsevər poeziya incilərimizin yaradıcılığına da nəzər salmışdır. Müəllifin 1952-ci ildə Azərbaycan Kültür Dəməyinin təşəbbüsü ilə “Azərbaycan ədəbiyyatında Vidadi və Vaqifın yaradıcılığı” adlı elmi əsəri nəşr edilmişdir. Əsərdə Vaqif və Vidadinin həyat və yaradıcılığından ayrılıqda bəhs edilməklə yanaşı, yeri gəldikcə müqayisələr də edilmiş, əsərlərindən nümunələr gətirilmişdir. “Sabirin Azərbaycan ədəbiyyatında yeri” adlı Sabir yardıcılığına dair monoqrafıyanın müəllifi olan Ə.Yurdsevər şairin yaradıcılığını geniş tədqiq etmişdir. Yurdsevərin bu əsəri mühacirət ədəbiyyatşünaslarınm Sabir yaradıcılığı haqqında yazdıqları dəyərli əsərlər sırasındadır. Monoqrafiya “Sabirin tərcümeyi-halı”, “Sabirin sənət haqqında görüşləri”, “Sabirin siyasi görüşləri”, “Sabirin sosial görüşləri” adlı hissələrdən ibarətdir. Əsərin şərhlər bölməsində şairlə bir dövrdə yaşayıb- yaradan qələm sahibləri, görkəmli şəxsiyyətlər haqqında məlumatlar öz əksini tapmışdır. Dramaturgiyamızın janr xüsusiyyətləri, teatrımızda gedən inkişaf və dəyişikliklər, görkəmli dramaturqlarımızın yaradıcılığından “Azərbaycan dram ədəbiyyatı” adlı əsərində bəhs etmişdir. Ə.Yurdsevərin fıkrincə modern ədəbiyyatın ən kəskin silahı ictimai həcvdir. Bunun da ən qüvvətli ifadə şəkli dramdır. Buna görə də o, dramatik növə yüksək dəyər verirdi. “Azərbaycan dram ədəbiyyatı” əsərində M.F.Axundzadə, N.Vəzirov, C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, S.S.Axundzadə kimi ədiblərin yaradıcılığından bəhs etmişdir. 1950-ci ildə Ankarada nəşr edilmiş “Mirzə Fətəli Axundzadəninhəyatı və əsərləri” adlı kitabında M.F.Axundzadə yaradıcılığına böyük dəyər verən tədqiqatçı onu “Azərbaycan ədəbiyyatının gerçək və ən qüvvətli qurucusu” adlandırmışdır.
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 253
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan ƏLİŞİR NƏVAİNİN “FƏRHAD VƏ ŞİRİN” POEMASINA NİZAMİ GƏNCƏVİNİN “XOSROV VƏ ŞİRİN” VƏ DİGƏR POEMALARININ TƏSİRİ İnci NAĞIYEVA Qafqaz Universiteti nagiyeva_80@mail.ru
Əlişir Nəvai böyük özbək xalqının orta əsrlərdə yetirdiyi sənətkarlae içərisində dünyada şöhrət qazanmış, bütün yaxın şərq xalqları tərəfindən sevilən, alim, mütəfəkkir, bacarıqlı dövlət xadimi və mədəniyyət hamisi kimi tədqiq edilən görkəmli şəxsiyyətdir. Əlişir Nəvainin zəngin bədii yaradıcılıq iris var. Onun türkcə yazılmış dörd divanı, qəsidələrdən ibarət farsca bir divanı, “Xəmsə” si, elmi-fəlsəfi bir çox əsərlərin və s. mövcuddur. Əlişir Nəvai ilk türk dilli “Xəmsə” nin əsasını qoyub. Ümumiyyətlə, xəmsə dedikdə isə şərqdə və dünyada ilk xəmsə müəllifi kimi Nizami Gəncəvi xatırlanır. Bir çox klassiklərtək Ə.Nəvai də Nizami qalaktikasının orbitindən kənara çıxmağı bacarmamışdır və fikrimizcə, Nizami sənətinə bdii düşüncəsinə, həyatı əksetdirmə üsullarına vurğunluğun təcəssümü olaraq yazdığı “Xəmsə” sində hətta poemalara verilən adlarda belə uyğunlğu müşahidə edirik. Məsələn: 1. “ Heyrətül-əbrar ” – “ Sirlər xəzinəsi ” 2. “ Fərhad və Şirin ” – “ Xosrov və Şirin ” 3. “ Leyli və Məcnun ” – “ Leyli və Məcnun ” 4. “ Yeddi səyyarə ” – “ Yeddi gözəl ” 5. “ Səddi İsgəndər ” – “ İsgəndərnamə ” Əlişir Nəvainin ürəkləri fəth edən söz ordusu Nizami Gəncəvinin əsərlərindəki mövzu və ideya, həyata ictimai-fəlsəfi münasibətlərə yanaşma, dövlət, hakimiyyət, cəmiyyətin ədalətlə idarə olunması, qəhrəmanlıq, məhəbbət-romantik duyğuların tərənnümü və digər cəhətləri öz içərisinə alaraq dahi sənətkarın xatirəsini əbədiləşdirilmişdir. Əlişir Nəvainin yaradıcılığında “ Xəmsə ” mühüm yer tutursa “ Xəmsə ” yə daxil olan poemalar içərisində “ Fərhad və Şirin ” mərkəzi əhəmiyyətə malik sənət əsəri olraq nəzər-diqqəti cəlb edir. Poemanın əsl qəhrımanı Fərhaddır. Şair bütün arzularını bu surətin mübarizəsində əks etdirib, bu ideal insanın faciəsində göstərir. Ədəbiyyatımızda Fərhad surəti Ə.Nəvai ilə başlamır. Hələ Nəvaidən üç əsr əvvəl yaşamış dahi Azərbaycan şairi N.Gəncəvi “ Xosrov və Şirin ” adlı poemasında əsərin əsas qəhrəmanı olan Xosrova qarşı duran əməkçi insan surəti olaraq Fərhadı seçmişdir. Bu obraz öz səmimiliyi, qoçaqlığı, mərdliyi, məhəbbəti uğrunda hər əzaba qatlaşmağı, tamahkar olmamağı əməyə olan məhəbbəti ilə diqqəti o qədər özündə cəmləşdirir ki, N.Gəncəvidən sonra Əmir Xosrov Dəhləvi, Arif Ərdəbili, Marağalı Əşrəf bu surəti dəfələrlə işləmişlər. Poemadakı əsas surətlər demək olar ki, eynilə saxlanılıbdır. Əlbəttə, burada Ə.Nəvainin fərqli düşüncələri, şəxsi təfəkkürünün məhsulu olan bir çox fərqli münasibətlərə meydan verib. Əsərin ənənəvi girişlə başlaması, Fərhadın Nizaminin bir çox qəhərmanları: Məcnun, İsgəndər, Bəhram kimi nəzir- niyazla doğulması diqqətimizi poemaların oxşarlığına çəkən ilk məqamdır. Ə.Nəvainin Fərhadı da ədəbiyyatdakı ilk Fərhad kimi üzərində bütün ideal xüsusiyyətləri toplayır. Onon ilk mühüm məziyyəti tişə və külüng işlətməyi sevməsində və bacarmasındadır. Fərhadən əməyə olan məhəbbəti onun əməkçi insanlara olan məhəbbətinin əsasını təşkil edir. Fərhad Ərmən Zəminə gəldiyi zaman ağır zəhmət ilə arx qazıb sərt qayalar döşündən yol açmaq istəyən camaatı gürdükdə onlara qoşulur. N.Gəncəvinin qəhrəmanı kimi Ə.Nəvainin Fərhadı da dağları yararaq arxı təkbaşına çəkib sona çatdırır. Fərhad sevən bir gəncdir. Şair onu Şirin uğrunda sadiq,vəfalı, və fədəkar bir sevgili olaraq tərənnüm edir. Bu sevgi o qədər güclüdür ki, Xosrovun hiylə işlədərək Şirinin ölüm xəbərini ona çatdırtdığı zaman dünya ona dar gəldi yaşamaq mənasızlaşdı: Əvvəl varlığını talan eylədi, Gözündə aləmi zindan eylədi, Çırpdı vücudunu o, sal daşlara, Qıydı varlığına dərdli biçarə. Ə.Nəvainin “ Fərhad və Şirin ” poemasında yalnız “ Xosrov və Şirin ” poemasının deil, digər poemaların da təsirini görmək mümkündür. N.Gəncıvinin “ İsgəndərnamə ” poemasında İsgəndər – orta çağların arasıkəsilməz müharibələrindən, günahsız insanların qətl və qarətindən, zalım şahların ədalətsizliyindən təngə gəlmiş, usanmış bir mütəfəkkirin, dahi bir şairin etirazı, bədii sözün gücü ilə göstərdiyi maneədir. İsgəndər bu baxımdan Nizaminin sevə-sevə qələmə aldığı ideal qəhrəmandır. İsgəndər elmə, savada, ədəbiyyata maraqla və ehtiramla yanaşan surətdir. O, bir çox dünyada tanınmış maraqlı kitabları yunan dilinə tərcümə etdirir və dünyanın tanınmış alimləri ilə xəlvətə çəkilib elmə, savada yiyələnir. Ə.Nəvai “ Fərhad və Şirin ” poemasında baş qəhrəmanı – Fərhadı Yunan elinə aparır və o, İsgəndər tilsimini sındırıb Sokratın yanına qalxır:
|