Microsoft Word Materiallar Full

bax; Tanrıya bax; Allahı sevərsən; Sən, Allah “xahiş” mikrosahəsi; Allah haqqı, Tanrı haqqı, Allahın adı haqqı; Allah 

bir, söz bir “şahidlik – inandırma” mikrosahəsi və s. ).  

 

 

 

AZƏRBAYCAN DİLİNİN ORFOQRAFİYA LÜĞƏTİNDƏ BİR ŞƏKİLÇİNİN YAZILIŞI 

HAQQINDA 

 

Aqil CƏFƏROV 

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu

 

[e-mail] 

 

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 2004-cü il 12 yanvar tarixli məlum sərəncamından sonra 

bir sıra lüğətlər hazırlandı ki, onlardan biri də gərgin axtarışlar nəticəsində ərsəyə gələn və ən işlək olan «Azərbaycan dilinin 

orfoqrafiya lüğəti» geniş oxucu kütləsinin dərin rəğbətini qazanmışdır. Azərbaycan müstəqillik  əldə etdikdən sonra tərtib 

edilən bu lüğət dilimizin 80 min sözünü özündə ehtiva edir. Dilimizin orfoqrafik qayda-qanunlarına söykənən bu lüğətdə 

digər lüğətlərdə gözdən yayınan sözlərin dəqiq yazılış formasına və  bəzi mübahisəli sözlərin dəqiqləşməsinə nail 

olunmuşdur. Lakin bəzi mübahisə doğuran sözlər də lüğətdə yer almışdır. 2008-ci ildə  təkrar nəşr olunan «Azərbaycan 

dilinin orfoqrafiya lüğəti»ndə  əvvəlki mübahisəli sözlər yenə  də özünə yer tapmışdır. Hazırda isə 100 mindən çox sözü 

əhatə edən yeni bir orfoqrafiya lüğətimiz çapa hazırlanır ki, 1-ci və 2-ci nəşrdə olan nöqsanların bəziləri eynilə qalmışdır. 

Lakin nəzərə alsaq ki, bu lüğət hər bir azərbaycanlının tez-tez müraciət edib tapındığı lüğətdir, burada mübahisəyə səbəb 

olan sözlərin dəqiqləşməsinə  zəruri ehtiyac vardır. Bu baxımdan biz -varı; -vari şəkilçisinin sözlərə qoşularaq necə 

yazılması barədə danışmaq istərdik. 1975-ci ildə çapdan çıxmış «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti»nin 15-ci 

səhifəsində bu şəkilçi ahəng qanununa tabe edilməyərək bir cür yazılan  şəkilçi kimi -varı formasında verilir. Məsələn; 

buynuzvarı, qalxanvarı, zolaqvarı, yüngülvarı, üzükvarı, halqavarı. Həmin  şəkilçi 2004-cü ildə  nəşr olunan «Azərbaycan 

dilinin orfoqrafiya lüğəti»nin 8-ci səhifəsində bir cür yazılan sözdüzəldici şəkilçi olaraq -vari şəklində verilsə də, nədənsə 

lüğətin içində -varı kimi verilir. Məsələn; buynuzvarı (2, s.106), halqavarı (2, s.259), qalxanvarı (2, s.366), üzükvarı (2, 

s.666), yüngülvarı (2, s.711) və s. 2008-ci ildə yenidən nəşr olunan lüğətdə göstərilən nöqsanlar eynilə qalmışdır. Lakin 

2006-cı ildə çapdan çıxmış 4 cildlik «Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti»ndə bu şəkilçi bir cür yazılan -vari formasında verilir. 

Məsələn: Buynuzvari – sif. Görünüşcə buynuza oxşayan, buynuz kimi (I, s.366); Halqavari – sif. Halqa, çənbər, çevrə 

şəklində; dairəvi, halqaşəkilli (II, s.326); Qalxanvari – sif. Şəkilcə qalxana oxşayan (III, s.22); Üzükvari – sif. Üzük şəklində 

olan; halqavari. Üzükvari detal (IV, s.453); Yüngülvari – sif. 1. Bir qədər yüngül. Əl çamadanı boyda, yüngülvari bağlama 

əlimə aldım (M.Cəlal). 2. Çətin olmayan, çox mürəkkəb olmayan, çox zəhmət, bilik, bacarıq tələb etməyən; asantəhər. 

Yüngülvari bir iş (IV, s.634) və s. İzahlı lüğətdə bu şəkilçinin bir cür – vari formasında göstərilərək izah olunması məşhur 

türkoloq-alim E.V.Sevortyanın «Аффиксы именного словообразования в Азербайджанском языке» əsərinə əsasən belə 

verilmişdir. Belə ki, o, bu əsərində yazır: «Fars dilindən alınma -vari («oxşar») sifəti Azərbaycan dilinin söz yaradıcılığında 

oxşatma-kiçiltmə  mənasında öz əksini tapmışdır. Məsələn, vintvari (neologizm), yüngülvari və s. Birinci sifəti (vintvari) 

nəzərə alsaq, -vari forması hələ də Azərbaycan dilində məhsuldar ola bilər» (7, s.183-184). 

 Azərbaycan dilinin nəzəri dilçilik ədəbiyyatında Ə.Dəmirçizadə «Müasir Azərbaycan dili» kitabının I hissəsində bu 

şəkilçini -varı formasında bir cür yazılan şəkilçi kimi verir. Məsələn; qalxanvarı, yüngülvarı, üzükvarı (6, s.295). Görkəmli 

dilçi alim Ə.Dəmirçizadənin bu fikri ilə razılaşmaq olmaz. Çünki bu şəkilçi qeyd etdiyimiz kimi -vari formasında fars 

dilindən alınmışdır. Bu şəkilçinin sözlərə qoşularkən -varı, yoxsa -vari kimi yazılmasını  dəqiqləşdirib fikrimizi 

əsaslandırmaq üçün bu tipli şəkilçilərin sözlərə artırılarkən necə yazılmasına diqqət etmək lazımdır. Belə ki, B.Xəlilov 

«Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası»  əsərinin II hissəsində yazır: «Ərəb və fars isimlərindən son şəkilçilər vasitəsilə 

düzəltmə sifətlər əmələ gəlir. -ı (-i, -u, -ü) şəkilçisi: badamı (göz), palıdı (rəng), armudu (stəkan), gümüşü (saç) və s.» (5, s.97).  

Ə.Dəmirçizadə «Müasir Azərbaycan dili» kitabının I hissəsində yazır: «Samitlə bitən sözlərdə -stan şəkilçisindən 

əvvəl sözün son hecasındakı saitə uyğun olaraq qapalı saitlərdən biri – ı, i, u, ü əlavə olunur: Dağıstan, Özbəkistan, 

Kürdüstan, Monqolustan və s.» (6, s.295). 

---