Microsoft Word Materiallar Full

AZƏRBAYCAN DİLİ DƏRSLƏRİNDƏ 

MƏTN ÜZƏRİNDƏ İŞİN TƏŞKİLİ YOLLARI 

Aygün ZAMANOVA 

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 

[e-mail] 

Hər hansı bir fikri tam ifadə etmək, müəyyən hadisəni bütövlükdə nəql etmək və ani bir mənzərəni ətraflı təsvir etmək 

üçün söz və cümlə ilə müqayisədə  mətn daha geniş imkanlara malikdir. Mətn mühüm linqvistik anlayış olub aşağıdakı 

xüsusiyyətlərə görə səciyyələndirilir: 

• mətn fikir bitkinliyi ifadə edir; 

• giriş, əsas və nəticə olmaq üzrə müstəqil hissələrə ayrılır; 

• şifahi və yazılı şəkildə ifadə oluna bilir; 

• müxtəlif yanrları əhatə edə bilir. 

• nəqli, təsviri və mühakimə xarakterli olur. 

Mətndə danışanın təsvir olunan obyektə, nəql edilən hadisəyə  və irəli sürülən mülahizəyə münasibəti də aydın  əks 

olunur. Mətnin qeyd edilən hissələri, xüsusən abzasları arasında məntiqi və qrammatik bağlılıq olmalıdır ki, bu da verilən 

məlumatın dinləyiciyə (oxucuya) daha asan və anlaşıqlı çatmasına xidmət edir. Hər hansı bir dilin linqvistik mahiyyəti, yəni 

səs sistemi, lüğət tərkibi və qrammatik quruluşu məhz mətn vasitəsilə müəyyənləşə bilir. Mətn təlim prosesində həm elmi, 

həm də didaktik materialların ən optimal verilmə formasıdır. 

Şagirdlərin nitq və linqvistik bacarıqlarının hansı vasitələrlə formalaşdırılması Azərbaycan dili təliminin başlıca 

məsələlərdəndir. Uzun illər dil materialı kimi söz və cümlələr üzərində iş aparıldığından gözlənilən nəticələr təlim prosesin-

də reallaşdırıla bilmirdi. Lakin mətnə məxsus xüsusiyyətlər onu əsas dil vahidi kimi götürməyə imkan yaratdı. Məzmun və 

struktur bütövlüyü ilə səciyyələnən mətn həm də linqvistik bacarıqların kompleks inkişafı üçün səmərəlidir. 

Azərbaycan dili dərslərində  mətn üzərində  iş  məzmun və onu təşkil edən linqvistik elementlərin qavranılması 

məqsədilə aparılır. Məzmun üzərində aparılan iş vasitəsilə aşağıdakı bacarıqların formalaşmasına nail olmaq mümkündür: 

1)  verilmiş mətnin mövzusunu və burada nəzərə çatdırılan əsas ideyanı müəyyənləşdirmək; 

2)  mətndə fikir daşıyıcısı olan açar sözləri seçmək; 

3)  tanış olmayan sözlər üzərində iş aparıb lüğəvi mənasını aydınlaşdırmaq; 

4)  mətnə yeni başlıq seçmək və onun məzmununu müvafiq hissələrə (giriş. əsas hissə, nəticə) ayırmaq; 

5)  mətnin planını tutub məzmununu danışmaq; 

6)  mətnə yaradıcı yanaşıb onu yeni sonluqda tamamlamaq; 

7)  mövzuya uyğun əlavə mənbələrə istinad edib inşa yazmaq və s. 

Ümumtəhsil məktəblərində aparılan Kurikulum islahatı  əsasında hazırlanmış müasir dərsliklərin təhlili və yaradıcı 

müəllimlərin iş  təcrübəsi göstərir ki, bədii və elmi-kütləvi səpkidə yazılmış  mətnlər üzərində  iş  şagirdlərin rabitəli nitq 

vərdişlərinin formalaşmasında və ünsiyyət bacarıqlarının inkişafında başlıca amil rolunu oynayır. Bu mətn nümunələri 

təlimə maraq hissini gücləndirir,  şagirdlərin həyat hadisələrini dəyərləndirmək, konkret hadisə ilə bağlı  şəxsi mövqe 

nümayiş etdirmək qabiliyyətlərinə müsbət təsir göstərir. 

Dil dərslərində mətn üzərində iş yalnız məzmunun qavranılması və bu əsasda kommunikativ bacarıqların yaranması və 

inkişafı ilə yekunlaşmamalıdır.  Şagirdlərin idraki qabiliyyətlərinin mühüm komponenti sayılan linqvistik bacarıqlarının 

mərhələ-mərhələ sadədən mürəkkəbə, asandan çətinə doğru inkişafı da bu proseslə paralel olaraq həyata keçirilməlidir. Bunun 

üçün şagirdin linqvistik təfəkkürünün formalaşmasına xidmət edən aşağıdakı üsullara müraciət olunması məqsədəuyğun sayılır: 

- 

konkret dil fakt və hadisəsi ilə bağlı şərhli məlumatların verilməsi; 

- 

mübahisəli məsələlərin müzakirə olunmaqla açıqlanması; 

- 

tanınmış dilçi alimlərin elmi əsərlərinə  müraciət olunması; 

- 

dil haqqında yaradıcı inşaların yazdırılması. 

Mətn üzərində  iş  həmin biliklərin praktik tətbiqinə imkan açmaqla şagirdlərdə  ən zəruri linqvistik bacarıqların 

yaranması, möhkəmlənməsi və  dərinləşməsi ilə  nəticələnir. Məqsədyönlü və intensiv şəkildə aparılan bu işlər fonetik, 

leksik, qrammatik təhlil nümunələri vasitəsilə ayrı-ayrılıqda aparıla bilindiyi kimi, kompleks şəkildə də təşkil oluna bilir.  

Ümumiyyətlə, mətn üzərində aparılan işlər təlim prosesində  şagirdlərin idraki fəallığına zəmin yaratmaqla yanaşı, 

bədii-estetik zövqlərinin sinifdən-sinfə keçdikcə yüksəlməsini təmin edir. 

---