Microsoft Word Materiallar Full

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

185 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

hər biri fərdi ifadəsindən aslı olmadan müstəqil şəkildə mövcutdur. Fonemin ikinci aspekti onun mücərrət və ümumilləşmiş 

xarakterdə olmasıdır. Bu ,fonemin izahında dil vahidi kimi öz əksini tapmışdır. Dilin hər bir vahidi fonem, morfem, söz, 

cümlə -aktual söyləmədən mücərrətləşmişdir,nitqdən ümumiləşmişdir. Nitq dilin reallığıdır. Fonemin mücərrətləşmiş  və 

ümumiləşmiş apekti onun aspektləri içərisində ən çətin dərk edilməlidir. İlk baxımdan bu bir qədər ziddiyətlidir.  O, həm də 

variantları olduğu çoxlu sayda nitq səslərinin mücərrədləşməsi və ümumiləşməsidir. Bu da şüursuz olaraq dil kollektivinin 

beynində mövcud olur. 

Fonemin üçüncü aspekti onun funksionallığıdır. Fonem ən kiçik dil vahidi olub sözləri və onların qrammatik 

formalarını bir-birindən fərqləndirməyə qadirdir. Fonemin fərqlənirici funksiyası onun əsas funksiyasıdır. Əgər nitq səsləri 

fərqlənirici funksiyaya malik olmasaydı, bu zaman fonemi xüsusi bir termin kimi ayırmağa ehtiyac olmazdı və nitq səsləri 

konstityutiv və rekoqniativ funksiya yerinə yetirməyə kifayət edərdi. Müxtəlif dil vahidlərindən aslı olaraq fonemin 

fərqlənirici əlamətlərə morfem-fərqlənirici, söz fərqlənirici, cümlə-fərqlənirici funksiyalarına bölünə bilər. 

Fonem fərqləndirici funksiyasını o zaman yerinə yetirə bilir ki, o eyni mövqedə biri digərinə qarşı qoyulur. Məsələn  

pen-ten, pen –fen, pen-ken.  

Fonemin fərqləndirici funksiyasından ayrılmayan ikinci funksiya konstutitiv funksiyadır. Bu funksiya əslində fonem 

vasitəsi ilə deyil,nitq səsləri vasitəsilə yaranır. Madam ki, nitq səsləri fonemlərin realizasiyaları, yaxud materiallarıdırsa, 

onda deyilə bilər ki,konstityutiv funksiyasını morfem- təşkiledici, söz –təşkiledici,cümlə-təşkiledicisi funksiyalara bölmək 

olar. Fonemin üçüncü funksiyası rekoqniativ funksiyasıdır. Bu funksiyalı sözləri, qrammatik formaları  və cümlələri asan 

başa düşməyə imkan yaradır. Madam ki, allofonlar fonemin konkret realizasiyasıdır, bu zaman demək olar ki, rekoqnativ 

funksiya fonem vasitəsi ilə həyata keçirilir.