Microsoft Word Materiallar Full
AZƏRBAYCAN DİLİNİN TERMİNOLOJİ SİSTEMİNDƏ PSİXOLOGİYA TERMİNLƏRİ
Yüklə 18,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
AZƏRBAYCAN DİLİNİN TERMİNOLOJİ SİSTEMİNDƏ PSİXOLOGİYA TERMİNLƏRİ
Azərbaycan Dillər Universiteti rbayramov924@gmail.com
Terminologiya dilçiliyin xüsusi bir sahəsi olaraq elmi anlayışları ifadə və ya təyin edən termin-sözləri və termin-söz birləşmələrini, bütövlükdə dilin terminoloji sistemini öyrənir. Tarixən ayrı-ayrı elm sahələri artan templə inkişaf etmiş, elm aləminə yeni-yeni elmi nəzəriyyə, prinsip, müddəa və qanunauyğunluqlar daxil olmuş, bunlara uyğun olaraq insan təfəkküründə mövcudlaşan məfhumların sayəsində müxtəlif anlayışlar sistemi yaranmış, indi də yaranmaqdadır. İnsan təfəkkürünün məhsulu olan bu cür məfhum və anlayışlar məntiqi kateqoriya sisteminə aid olsalar da, belə anlayışların daşıyıcısı olan alimlər tərəfindən onlar müvafiq sözlərlə ifadə olunaraq dilçiliyin malına çevrilirlər. Yəni məfhum və anlayışları öyrənən məntiq elmindən fərqli olaraq, dilçiliyin terminologiya bölməsi anlayışların fonetik qabığını təşkil edib, onları ifadə edən termin-sözləri tədqiq edir, öyrənir və sistemləşdirir. Belə sistemləşdirmə zamanı elmi terminlər ümumilikdə deyil, ayrı-ayrı elm sahələri üzrə qruplaşdırılır və hər bir elm sahəsinə məxsus olan terminlər ayrıca sistemləşdirilərək elm aləminə təqdim edilir. Məlum olduğu kimi, son əlli il ərzində Azərbaycan dilçiliyi tarixində terminologiya sahəsində xeyli irəliləyişlər olmuşdur. Belə ki, terminologiyanın elmi-nəzəri məsələləri ilə yanaşı, ayrı-ayrı elm sahələrinə xas olan terminlər dəqiqləşdirilmiş, sistemləşdirilmiş və linqvistik tədqiqə cəlb edilmişdir. Lakin bu sahədə görülən işləri bitmiş hesab etmək olmaz, çünki bu proses hələ də davam edir, konkret elm sahələrinə məxsus terminlərin üzərində elmi araşdırmalar aparılır. Hətta elə elm sahələri də var ki, onlar öz terminlərinin sistemləşdirilməsini və dilçilik baxımdan tədqiqata cəlb edilməsini gözləyir. Belə elm sahələrindən biri də psixologiya elmidir. Fikrimizcə, psixologiya elminə məxsus anlayışları ifadə edən termin-sözlərin linqvistik tədqiqə cəlb edilməsi zamanın tələbidir. Ona görə ki, sosial-siyasi elmlərin sırasına daxil olan psixologiya elmi artıq cəmiyyətin bütün sahələrinə sirayət etmişdir. Psixologiyaya aid anlayışların sərhədini müyyənləşdirmək, onları ifadə edən terminlərin işlənmə mövqeyini, yaranma mənbəyini və digər linqvistik xüsusiyyətlərini tədqiq edib öyrənmək, ictimaiyyətə təqdim etmək artıq zərurətdir. Bu zərurəti nəzərə alaraq, biz Azərbaycan dilində işlənən psixologiya terminlərini dilçilik nöqteyi-nəzərdən araşdırmağı qarşımıza məqsəd qoymuşuq. Qeyd edək ki, hər bir konkret elm sahəsini digər elm sahələrindən fərqləndirən əsas cəhətlərdən biri də həmin elmə məxsus anlayışları ifadə edən terminlərdir. Yəni hər bir elmin obyekti və predmeti onu başqa elm sahələrindən fərqləndirdiyi kimi, onun özünəməxsus terminlər sistemi də onları – ayrı-ayrı elmləri bir-birindən fərqləndirən xüsusiyyət kimi diqqəti cəlb edir. Özünənməxsus obyektə və predmetə malik olduğundan psixologiya da özünün terminləri, bütövlükdə terminoloji sistemi ilə digər elmlərdən fərqlənir. Bu elmin obyekti insan, predimeti isə insanın ruhi aləmi, ümumiyyətlə, ruhi həyat hadisələridir. Predmetinə uyğun olaraq bu elm sahəsinin özünəməxsus anlayışlar sistemi var və bu anlayışları adlandıran terminlər var. Xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, psixologiyaya aid terminlər hələ müstəqil psixologiya elmi formalaşmamışdan qabaq da mövcud olmuşdur. Belə ki, bu elmin predmetini insan, onun daxili-ruhani aləmi təşkil etdiyi üçün bu elmə məxsus anlayışların yaşı insanın – insan cəmiyyətinin yarandığı vaxtdan hesablanmalıdır. Psixologiya elminin müstəqil şəkildə formalaşmasına qədər də müəyyən anlayış və onları ifadə edən sözlər mövcud olmuşdur. Lakin o vaxtlar belə anlayış və terminlərin mənsub olduğu konkret ayrıca bir elm sahəsi mövcud olmadığından fəlsəfə elminin tərkibində inkişaf etmişdir. Bununla yanaşı, belə anlayışlara və terminlərə insan təfəkkürünün ilkin mərhələsini əhatə edən şifahi xalq yaradıcılığı və bir qədər sonrakı yazılı ədəbiyyat nümunələrimizdə də rast gəlirik. Buna görə də psixologiya terminlərini araşdırarkən təkcə müstəqil psixologiya elmi yarandığı dövrdən bugünə kimi deyil,
|