Microsoft Word T?bi?td?n istifad?nin huquqi ?saslar?doc
Yüklə 1,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
traf mühitin mühafizəsinin iqtisadi mexanizmi
Ə traf mühitin mühafizəsi zamanı yaranan ən mürəkkəb problem iqtisadi və ekoloji maraqlann toqquşmasından ortaya çıxır. Dünyamn inkişaf etmiş bütün ölkələrində hələ də bu münasibətləri inzibati-hüquqi metodlarla (qadağalar, məhdudiy-yətlər, inzibati tədbirlər və s.) tənzimləməyə çalışırlar. Lakin fnüasir dövrdə yeni bir tendensiya - ekoloji müna-sibətlərin hüquqi tənzimlənməsinin əsas istiqamətlərindən biri kimi inzibati-hüquqi təsir vasitələrinin ə traf mühitin mühafızəsində iqtisadi stimullaşdırma ilə olan üsullarında öz əksini tap-mışdır. «Ətraf mühitin mühafızəsi haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununda V fəsil ətraf mühitin mühafızəsi layihəsində iqtisadi tənzimləməyə həsr edilmiş, bu qanunun müddəaları əsasmda ətraf mühitin mühafızəsinin iqtisadi mexa-nizmi əks olunmuşdur. Qanuna görə ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində iqtisadi tənzimləmənin məqsedi ekoloji təhlükəsizlik, təbii ehtiyatlardan səmərəli istifade, onlarm bərpası və artırılması tədbirləri-nin işlənib hazırlanmasına, planlaşdırılmasma və yerinə yeti-rilməsinə təbiətdən istifadəçilərin maddi marağını artırmaqdır. Qanunvericiliyə əsasən, ətraf mühitin mühafızəsinin fəaliyyət sahələri və iqtisadi əsasları aşağıdakılardır: - ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində tədbirlərin proqnozlaşdırılması və maiiyyələşdirilməsi; - təbiətdən istifadəyə görə ödəmələr; - ətraf mühitin çirkləndirilməsinə görə ödəmələr və cərimələr; - ətraf mühitin mühafızəsi sahəsində iqtisadi maraqlandırma; - ətraf mühitin mühafızəsi fondlarının yaradılması, qrantlar; - beynəlxalq qurumlardan ekoloji proqramları həyata keçirmək məqsədilə aynlan vəsaitlər (maddə 22). İ nzibati-hüquqi təsir mexanizmi əgər hakimiyyət və tabeçilik münasibətlərinə söykənirsə, iqtisadi mexanizm icraçının maraqlarının maddi cəhətdən reallaşdırılmasına əsaslamr. İqtisadi mexanizmin tərkibinə, daimi fəaliyyət göstərən mövcud institutlarla (idarəetmə prinsipi və orqanları) bərabər, bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar yeni formalar da daxildir. Təbii ehtiyatların kadastrı, material-texniki və maliyyə təminatı, təbii ehtiyatlardan istifadəyə görə haqq, ətraf mühitin çirkləndirilməsinə görə ödəniləcək cərimə, kreditalma və vergitutma zamanı edilən güzəştlər, habelə vergilərdən azad olunma mövcud institutlar qrupuna daxildir. Bu zaman yeni yaranan iqtisadi stimullardan ekoloji sığortanı, əsas təbiətqoruyucu təsərrüfat fondlannın artırılmış amortizasiya normalarının müəyyənləşdirilməsini, ekoloji təmiz məhsula görə həvəsləndirici qiymətlərin tətbiq olunmasını, ekoloji xidmətlər bankmm yaradılmasını və s. göstərmək olar. Təbii ehtiyatların kadastn dedikdə, həmin ehtiyatların iqtisadi, ekoloji, təşkilati və texniki göstəricilərinin məcmusu başa düşülür ki, bu göstəricilər eyni zamanda təbii ehtiyatlarm kəmiyyət və keyfıyyətini, onların istifadəçilərinin tərkibi və koteqoriyalarını da əks etdirir. Kadastr göstəriciləri təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadənin, təbii sərvətlərin maya dəyərinin, onlann satış qiymətlərinin, ətraf mühitin sağlamlaşdınlması və bərpası tədbirlərinin əsasını təşkil edir. Təbii ehtiyatların vahid kadastrı olmasa da, ayrı-ayrı təbii ehtiyatlar üzrə kadastr mövcuddur. Məqsəd və strukruruna gö-rə təbii ehtiyatların kadastrları ümumilikdə vahid iqtisadi-hüquqi sxem yaradırlar. Torpaq kadastn Azərbaycan Respublikasmm «Torpaq Məcəlləsi» (1999) və Azərbaycan Respublikasının «Dövlət torpaq kadastrı, torpaqlann monitorinqi və yer quruluşu haqqmda» Qanununun (1998) tələblərinə uyğun olaraq həyata keçirilir. Qanunvericiliyə görə dövlət torpaq kadastrı - torpaq isti-fadəçiliyinin dövlət qeydiyyatı, torpaqların kəmiyyət və keyfiyyətcə uçotu, bonitirovkası və iqtisadi qiymətləndirilməsi üzrə məlumatların məcmusudur. Torpaq kadastrınm məlumatlarından torpaq ehtiyatlarının istifadəsi və mühafızəsi sahəsində dövlət siyasətinin həyata keçirilməsində istifadə olunur, xüsusilə, torpaqların səmərəli istifadəsində, münbitliyinin artırılmasında, qorunmasında, digər torpaq mühafızəsi tədbirlərinə dair kompleks dövlət proqramlarmın hazırlanmasında və yerinə yetirilməsində, yer quru-luşu layihələrinin və sxemlərinin hazırlanmasında, şəhərsalma, meşəsalma, tikinti, meliorasiya və irriqasiya işlərinin layihələşdirilməsində və aparılmasında, torpaq münasibətlərinin tənzimlənməsində, torpaqlarm normativ qiymətlərinin müəyyənləşdirilməsində, torpaq reyestrinin tərtibində, torpaq bazarının formalaşdırılmasmda, torpaq vergisi dərəcələrinin, torpaq icarəsi haqqınm müəyyənləşdirilməsində və tətbiqində, torpaq informasiya sisteminin və məlumat bankının yaradılmasında, torpaqların istifadəsində və mühafızəsində dövlət nəzarətinin həyata keçirilməsində. Dövlət torpaq kadastrı işlərini «Dövlət torpaq kadastrı, torpaqlarm monitorinqi və yerquruluşu haqqında» Qanunun tətbiq edilməsi barədə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 12 mart 1999-cu il, 113 saylı fərmanma görə Azərbaycan Respublikasının Dövlət Torpaq və Xəritəçəkmə Komitəsi həyata keçirir. Dövlət su kadastrı Azərbaycan Respublikasının Su Məcəlləsinə (1997) uyğun olaraq həyata keçirilir. j Dövlət su kadastrı su obyektləri, su ehtiyatları, su obyektlərindən istifadə və su obyektləri istifadəçiləri barədə məlumatlarm məcmusu olub, Azərbaycan Respublikasında vahid sistem üzrə aparılır və suların dövlət uçotu məlumatlarına ə saslanır (maddə 26). i Dövlət su kadastrınm məlumatlarmdan dövlət proqramla-rmm hazırlanması, su obyektlərinin mühafızəsi və ondan istifadə qaydalarmm, sudan istifadə limitlərinin müəyyənləşdirilməsi, su obyektlərindən istifadə ilə əlaqədar ödəmələr və su obyektlərinə vurulmuş zərərin ödənilməsi və s. məsələlərdə geniş istifadə olunur. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Su Məcəlləsinin tətbiq edilməsi barədə 13 mart 1998-ci il tarixli Fərmanına görə su kadastrını Meliorasiya və Su Təsərrüfatı Komitəsi və j Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi həyata keçirir. Faydah qazıntı yataqlarının kadastrı - «Yerin təki haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununa (1998) uyğun olaraq həyata keçirilir. Qanuna görə faydalı qazıntılar - yer qabığının maddi istehsal sahəsində istifadə edilən təbii mineral törəmələrdir. Faydalı qazıntı yataqlarının və təzahürlərinin dövlət kadastrı, hər bir yataq üzrə əsas və yanaşı faydalı qazmtı ehtiyatlarının kəmiyyəti və keyfıyyətini, onlarda olan komponentlərin miqdarını, yataqların işlənməsini dağ-mədən-texniki, hidrogeoloji, ekoloji şə raitini və geoloji iqtisadi qiymətləndirilməsini səciyyələndirən məlumatları, eləcə də hər bir faydalı qazıntı tə-zahürünə dair məlumatları özündə birləşdirməlidir (maddə 33). Faydalı qazıntı yataqlarının kompleks istifadəsi ilə əlaqədar infrastrukturun səmərəli inkişafı və yerləşdirilməsinə şərait yaradır. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin «Yerin təki haqqında» Qanunun tətbiq edilməsi barədə 27 aprel 1998-ci il ta-rixli Fərmanına görə, faydalı qazmtı yataqlarınm kadastrmı Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi aparır. Dövlət meşə kadastrı Azərbaycan Respublikasmm Meşə Məcəlləsinin (1997) müddəalarma uyğun olaraq aparılır. Meşələrin dövlət kadastrı meşə fondunun qeydiyyatı, onun ekoloji, iqtisadi, kəmiyyət və keyfıyyət cəhətdən qiymətləndirilməsidir. Dövlət meşə kadastrı meşə təsərrüfatının idarə edilməsində, onun təşkilində və meşə fondundan istifadə ilə əlaqədar olmayan məqsədlər üçün meşə torpaqlarmm qeyri-meşə torpaqlarına keçirilməsində və meşə fondu torpaqlarının geri ahnmasında, meşə fondundan istifadə üçün ödəmələrin miqdarının müəyyən edilməsində, meşə istifadəçilərinin və meşə təsərrüfatı işləri aparan şəxslərin təsərrüfat fəaliyyətinin qiy-mətləndirilməsində istifadə olunur (maddə 39). Meşə Məcəlləsinin tətbiq edilməsi barədə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 23 may 2001-ci il tarixli Fərmanma görə dövlət meşə kadastrını Azərbaycan Respublikasmın Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi həyata keçirir. «Balıqçılıq haqqmda» Azərbaycan Respublikası Qanununun (1998) 27-ci maddəsinə uyğun olaraq balıq ehtiyatlarının reyestri həyata keçirilir. Bu qanunun tətbiq olunması barədə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 23 may 2001-ci il tarixli Fərmanına görə balıq ehtiyatlarmın reyestrini Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi həyata keçirir. Qüvvədə olan qanunvericiliyə görə hazırda təbiətin mühafizəsi aşağıdakı mənbələrdən maliyyələşdirilir: dövlət büdcəsindən, büdcədənkənar ekoloji fondlardan, müəssisə, idarə və təşkilatların hesabından. Son zamanlar dövlət büdcəsindən ayırmalarla yanaşı büdcədənkənar ekoloji fondlar daha çox ekoloji xərcləri ödənilməsinə sərf edilir. Bu fondların ayırdığı vəsaitlərin əksəriyyəti şəhər və rayonların payına düşür. Eyni zamanda, təbii ehtiyatlardan istifadənin pullu olması ekoloji problemlərin həllinə yönəldilən vəsaitlərin miqdarınm artmasma təkan verir. Təbii ehtiyatlardan istifadənin pullu olması ölkənin bazar iqtisadiyyatına keçməsi ilə ortaya çıxmış və üç əsas məqsədə xidmət edir: 1) istehlakçının təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə marağmın artmasına; 2) təbii sərvətlərin bərpası və mühafızəsi üçün maddi maraqlarm yaranmasına; 3) təbii ehtiyatların bərpası və yenidən hasil olunması üçün əlavə vasitələrin yaranmasma. «Ətraf mühitin mühafızəsi haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununa görə ə traf mühitin çirkləndirilməsinə və təbii ehtiyatlardan istifadəyə görə ödənişlər nəzərdə tutulmuşdur. Bu zaman ətraf mühitin müəyyən edilmiş limitlərdən artıq çirkləndirilməsinə göre cərimələrin qaydası və məbləğinin də qanunvericiliklə müəyyən olunduğu göstərilmişdir (maddə 24). Qanunvericiliyə görə təbii ehtiyatlardan istifadəyə görə aşağıdakı ödəmə növləri vardır: təbii ehtiyatlardan istifadə hüququna görə, istifadəyə görə, normadan artıq istifadəyə görə, təkrar (yenidən) hasilata görə. Təbii ehtiyatlardan istifadəyə görə aşağıdakı hallarda haqq ödənilməsi qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuşdur: - torpaqdan istifadəyə görə (torpaq vergisi, icarə haqqı); - yeraltı sərvətlərə görə (axtarış-kəşfıyyat işlərinə, faydalı qazıntıların çıxarılması hüququna, yeraltı sərvətlərdən istifadəyə və mineral-xammal bazasmm bərpasma); - sudan istifadəyə görə (su obyektlərindən istifadə hüququna, su obyektlərinin qorunması və bərpasına); - heyvanlar aləmindən istifadəyə görə (heyvanlar aləmindən istifadə hüququna, ovçuluq üçün ödəmə); - meşədən istifadəyə görə (meşədən istifadə hüququna, meşədən icarəyə və meşələrin bərpasma); - bitki ehtiyatlarından istifadəyə görə (dərman bitkiləri və xammal yığımı üçün ödəmə, qeyri-meşə bitkilərindən istifadəyə, texniki xammalın hazurlanmasma görə öədəmə). Qanunvericilikdə ətraf mühitin çirkləndirilməsinə görə aşağıdakı haqların alınması nəzərdə tutulmuşdur: - normativ tullantılara görə; - normadan artıq tullantılara görə; - tullantıların yerləşdirilməsinə görə. Öz mahiyyətinə görə bu ödəmələr üç yerə ayrılır: kompensasiyaedici, stimullaşdırıcı və iqtisadi səmərəyə görə. Birinci halda, yəni kompensasiyaedici ödəmələr ətraf mühitə, insan sağlamhğma və maddi dəyərlərə vurulmuş zərərin əvəzinin ödənilməsinə yönəldilmişdir. Dəymiş zərərə görə hüquqi məsuliyyətdən fərqli olaraq, çirkləndirməyə görə ödənilən haqqm alınması səlahiyyətli dövlət orqanı tərəfindən həyata keçirilir. İ kinci halda, dəymiş zərər müəyyən olvmmuş qaydada müəssisənin gəlirindən tutulur. Lakin bu zaman zərərli tullantıların azaldılması üçün müəssisələri maddi cəhətdən stimullaşdırmaq lazımdır. Belə ki, həmin müəssisə o zaman səmərəli fəaliyyətdə olacaq ki, ətraf mühitə daha az çirkləndirici maddələr atmağa nail olsun. Üçüncü halda, çirklənməyə görə alman ödənişlər büdcədənkənar ekoloji fondlann maliyyələşdirilməsinə yönəldilir ki, bu da ətraf mühitin mühafizəsi və sağlamlaşdırılmasına xidmət edir. Həmin ödəmələrin məhz bu zaman iqtisadi ə həmiyəti or-taya çıxır. Qeyd etmək lazımdır ki, ətraf mühitin çirkləndirilməsinə görə ödəmələrin müəyyənləşdirilməsi ardıcıllığı şərti olaraq üç mərhələyə ayrılır: - ödəmələrin baza normativlərinin təyini; - diferensiallaşdırılmış haqlar; - çirkləndirici şəxsin ödəyəcəyi konkret miqdar (məbləğ). Ətraf mühiti çirkləndirən hər bir növ üzrə (səs-küy, silkələnmə və s.) baza normativləri, onların ə traf mühitə və insan sağlamhğma ziyan vura bilmək dərəcəsinə görə müəyyən edilir. Bu zaman normativlər Azərbaycan Respublikasının Ekolo-giya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi, Səhiyyə Nazirliyi, tqtisadi Inkişaf Nazirliyi və Maliyyə Nazirliyinin mütəxəsissləri tərə-fmdən işlənib hazırlanır. Regionların mövcud ekoloji vəziyyəti və ekoloji amilləri nəzərə almaqla Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi tərəfmdən diferensiallaşdırılmış normativlər işlənib hazırlanır. Ekoloji amillər dedikdə, zonanm təbii-iqlim şəraiti, ərazinin iqtisadi xüsusiyyətləri, qorunan təbii obyektlərin əhəmiyyətliliyi başa düşülür. Həmin normativlərdə çirkləndirməyə göro ödəniləcək haqq, əlavə olaraq zonalar üzrə müəyyənləşdirilmiş xüsusi təshih əmsallarma vurulur. Çirkləndirici şəxsin ödəyəcəyi konkret məbləğ isə qüvvədə olan qanunvericiliyə görə şəhər və rayon yerli icra hakimiyyəti orqanları və bələdiyyələr tərəfmdən müəyyən edilir. Azərbaycan Respublikasınm «Ətraf mühitin mülıafızəsi haqqmda» Qanununa görə, «ətraf mühitüı mühafızəsində təxirəsalınmaz tədbirlərin, ona vurulan zərərin aradan qaldırılmasının və kompensasiya verilməsinin, ətraf mühitin mühafızəsi sahəsində başqa tədbirlərin maliyyələşdirilməsi üçün dövlət və ictimai fondlar yaradılır». Qanunda həmçinin ətraf mühitin mühafızəsi üzrə dövlət fondunun vəsaitlərinin hansı tədbirlər üçün istifadə edildiyi də göstərilmişdir. Bunlar: elmi-tədqiqat işləri, resurs qonaətedici və ekoloji təmir texnologiyaların tətbiqi, təbiətdən istifadəçilər tərəfındən həyata keçirilen təbiəti mühafızə obyektlərinin tikintisinin maliyyələşdirilməsi, ətraf mühitin çirklənməsi nəticəsində dəymiş zərərin bərpası tədbirləri, çirklənmə və digər mənfı təsirlər nəticəsində vətəndaşların sağlamlığına və ə traf mühitə vurulmuş zərərin bərpasına görə onlara müəyyən edilmiş kompensasiyanın verilməsi, ətraf mühitin pozulmuş ekoloji tarazlığmın bərpası, proqram, layihə, normativ-metodiki sənədlərin işlənməsi və həyata keçirilməsi, ekoloji tərbiyə və təhsil, xüsusi mühafızə olunan təbiət ərazilərinin və obyektlərinin mühafızəsi, nadir və nəsli kəsilməkdə olan fauna və flora növlərinin qorunması və bərpası, ətraf mühitin mühafızəsi sahə-sində dövlət orqanlarının maddi-texniki bazasının yaradılması və inkişafı, ətraf mühitin dövlət monitorinqinin təşkili və keçi-rilməsi, dövlət kadastrmm aparılması, ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində çalışan mütəxəssislərin həvəsləndirilməsi məqsədilə onların maddi stimullaşdırılmasıdır. Ə traf mühitin mühafızəsi üzrə dövlət fondu, təbii ehtiyatlardan istifado haqqından, ətraf mühitə çirkləndirici maddələrin tullanmasına görə ödənilən və təbiəti mühafızə qanunvericiliyinin pozulmasına görə tutulan vəsaitlərdən ayırmalar, məqsədli və könüllü ödəmələr və digər mənbələr hesabma formalaşdırılır. Bu fond Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi nəzdində yaradılır və təsdiq olunmuş Ə sasnaməyə uyğun fəaliyyət göstərir. Ə traf mühitin mühafızəsinin ictimai fondları, qanunvericiliyə görə ictimai birliklərin vəsaiti, qrantlar, fıziki və hüquqi şəxslərin könüllü ianələri, habelə qanunvericiliyə zidd olmayan digər daxilolmalar hesabına təşkil edilir. Belə fondlar ictimai birliklər tərəfındən yaradılır, ətraf mühitin mühafızəsinə, təbiətdən səmərəli və kompleks istifadə ilə əlaqədar işlərə və tədbirlərə sərf olunur (maddə 29). Qanunvericiliyə görə ictimai fondların yaradılması, onla-nn vəsaitlərinin formalaşması və xərclənməsi qaydaları müvafiq ictimai birliklərin təsdiq etdikləri ə sasnamələrdə (nizamnamələrdə) müəyyən edilir. Yüklə 1,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|