Microsoft Word Umumiy soliqlar va soliqqa tortish rtf rtf

Qo‘shilgan qiymat soli-
g‘i haqida tushuncha. 
Soliqning iqtisodiy mo-
hiyati va uning joriy qi-
linishi
9.
Yagona yer solig‘i bo‘yicha hisob-kitob qaysi muddatda soliq 
xizmati organlariga taqdim etiladi? 
10.
Yagona yer solig‘i summasi qaysi muddatda byudjetga 
o‘tkaziladi? 
11.
Qishloq xo‘jaligi korxonalarini soliqqa tortishda rivojlangan 
xorijiy davlatlar tajribasi qanday? 
 
 
3.3. Qo‘shilgan qiymat solig‘i 
Hozirgi vaqtda O‘zbekiston va 
xalqaro soliq amaliyotida egri soliqlar-
ning asosiy turlaridan biri - qo‘shilgan 
qiymat solig‘i hisoblanadi. 
Qo‘shilgan qiymat solig‘i
 
- har bir 
ishlab chiqarish bosqichida va realizatsiya 
jarayonida undiriladigan ko‘p qirrali bilvosita soliqdir. Korxona kundalik 
xo‘jalik faoliyatida mahsulot yetkazib beruvchilardan tovar va xom-ashyo 
sotib oladi va ulardan mahsulot ishlab chiqaradi, ishlar bajaradi yoki 
xizmatlar ko‘rsatadi. Demak, qayta ishlab chiqarish, ishlab chiqarish va 
sotishda qo‘shilgan qiymat yaratiladi.
Qo‘shilgan qiymat o‘zining iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra, sotilgan 
mahsulotlar, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlarning qiymati bilan 
ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan tovarlar, xom-ashyolar va 
xizmatlarning qiymati o‘rtasidagi farqdan iboratdir. Tabiiyki, ishlab-
chiqarish jarayonida va keyinchalik mehnat taqsimoti natijasida ma’lum 
bir tovar bozorga olib chiqilgunga qadar ishlab chiqarish va muomala 
jarayonidagi bir nechta bosqichlardan o‘tadi, bu bosqichlarning har birida 
qo‘shilgan qiymat yaratiladi.
Qo‘shilgan qiymat solig‘ini davlat byudjetining daromad qismiga 
jalb qilish g‘oyasi dastlab XX asrning boshlarida yuzaga keldi. Bu 
taklifni birinchi marta Germaniya byudjet amaliyotida joriy etishni 1919 
yilda Vilgelm fon Simens ilgari surdi. 
Qo‘shilgan qiymat solig‘ini amaliyotga joriy etish va undirish 
mexanizmi birinchi marta fransuz moliyachisi Morris Lore tomonidan 
ishlab chiqildi. Ammo qo‘shilgan qiymat solig‘i M.Lorening taklifidan 
so‘ng o‘tgan 10 yildan ortiq vaqt mobaynida tajriba uchun taklif etilgan 
shaklda qo‘llanildi. Fransiyada qo‘shilgan qiymat solig‘i 1968 yildan 
boshlab joriy etildi. 

---

125
XX asrning 70-yillarida qo‘shilgan qiymat solig‘i G‘arbiy Yev-
ropaning qator mamlakatlarining soliq amaliyotida joriy qilindi. Buning 
asosiy sababi va huquqiy asosi bo‘lib, Yevropa iqtisodiy hamjamiyati 
tomonidan hamjamiyatga a’zo mamlakatlarda qo‘shilgan qiymat 
solig‘ini undirishni tartibga solishning huquqiy me’yorlarini 
umumlashtirish to‘g‘risidagi maxsus Direktivaning qabul qilinishi 
hisoblanadi. Mazkur Direktiva 1977 yilda qabul qilindi va unda egri 
soliqlarning asosiy turi sifatida qo‘shilgan qiymat solig‘i e’tirof etildi.
Qo‘shilgan qiymat solig‘iga xos bo‘lgan muhim xususiyatlardan biri 
shundaki, soliqqa tortishning obyekti bo‘lib, nafaqat ichki bozordagi 
tovaroborot, balki mamlakat korxonalarining tashqi bozorlaridagi 
tovaroboroti ham hisoblanadi. 
Iqtisodiy adabiyotlarda, ko‘pchilik hollarda, qo‘shilgan qiymat 
solig‘ini «Yevropacha» soliq, deb ham atashadi. Buning asosiy sababi 
shundaki,
 
birinchidan, qo‘shilgan qiymat solig‘i dunyoda birinchi marta 
Yevropa davlati bo‘lgan Fransiyada joriy etildi; ikkinchidan, 1977-yilda 
qabul qilingan Direktivaga asosan qo‘shilgan qiymat solig‘i bir vaqtning 
o‘zida Yevropaning bir necha davlatlarida joriy etildi; uchinchidan, 
qo‘shilgan qiymat solig‘i G‘arbiy Yevropadagi integratsion jarayonlarni 
shakllantirish va rivojlantirishda muhim rol o‘ynadi. 
Hozirgi vaqtda qo‘shilgan qiymat solig‘i Yevropa Ittifoqiga a’zo 
bo‘lgan mamlakatlarning davlat byudjetlarining daromadlarini 
shakllantirishda muhim o‘rin egallaydi. Yevropa mamlakatlarida egri 
soliqlarning roli AQSh, Yaponiya, Kanada va Avstraliyaga qaraganda 
yuqoridir. Yevropa mamlakatlarida jami soliq tushumlarining hajmida 
egri soliqlarning salmog‘i 40 foizdan yuqori bo‘lib, ayrim 
mamlakatlarda 50 foizni tashkil etadi. Mazkur ko‘rsatkich 50 foizdan 
yuqori bo‘lgan mamlakatlar guruhiga Meksika, Turkiya va Koreya 
kiradi. AQSh, Yaponiya, Kanada va Avstraliyada esa ushbu ko‘rsatkich 
25-30 foizni tashkil qiladi. 
Yevropa Ittifoqiga a’zo bo‘lgan mamlakatlarda soliq tushumlarining 
tarkibida egri soliqlarni yuqori salmoqqa ega ekanligining asosiy 
sabablaridan biri, bu mamlakatlarda soliq stavkalarini 
umumlashtirilganligi va soliqqa tortish bazasini o‘zaro 
uyg‘unlashtirilganligi hisoblanadi. Bu masalaning O‘zbekiston Re-
spublikasi uchun amaliy ahamiyatga ega ekanligi shundaki, mam-
lakatimiz tovaroborotining sezilarli qismi Rossiya Federatsiyasi, 
Ukraina va Qozog‘iston Respublikalariga to‘g‘ri keladi. Hozirga qadar 
mazkur mamlakatlar o‘rtasida qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkalarini 

---

126
umumlashtirish va soliqqa tortish bazasini uyg‘unlashtirish masalasi hal 
qilinmagan. Bu esa, ushbu mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro tashqi savdo 
munosabatlarini rivojlantirishga to‘sqinlik qiladi. 
O‘zbekiston soliq tizimida qo‘shilgan qiymat solig‘i 1992 yildan 
buyon amal qilmoqda. Ushbu soliq oborotdan olinadigan soliq va 
sotuvdan olinadigan soliq o‘rniga aksiz solig‘i bilan birgalikda 
kiritilgan. Bu soliq oborot solig‘idan farqli ravishda faqat qo‘shilgan 
qiymatdan undiriladi. Oborot solig‘i esa bir marotaba umumiy 
oborotdan olinar edi. 
O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjetining daromad manbayi 
sifatida qo‘shilgan qiymat solig‘i hozirga qadar o‘zining muhim o‘rnini va 
amaliy ahamiyatini saqlab kelmoqda. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi 
Prezidentining 2016 yil 27 dekabrdagi «O‘zbekiston Respublikasining 
2017 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat 
byudjeti parametrlari to‘g‘risida» gi PQ-2699-sonli qaroriga ko‘ra 2017 
yilda qo‘shilgan qiymat solig‘ining davlat byudjeti daromadlari tarkibidagi 
salmog‘i 30,2 foizni, egri soliqlardagi ulushi esa 55,3 foizni tashkil etishi 
prognozlashtirilgan. Ushbu ko‘rsatkichlar qo‘shilgan qiymat solig‘ini 
byudjet daromadlarining asosiy manbayi ekanligini bildiradi (3.3.1-
diagramma).
3.3.1-diagramma. Qo‘shilgan qiymat solig‘ining davlat byudjeti