Microsoft Word Yaxin ve orta serq olkeleri doc
Yüklə 1,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Cədvəl 1 İran körfəzi hövzəsinin nəhəng və nadir neft yataqları * (2005-ci il) Yataqlar Ölkə İlkin ehtiyat mlrd. ton Yataqlar Ölkə İlkin ehtiyat mlrd. ton Havar S.Ərəbistanı 11,9 Bibi – Hakimə İran 1,1 Ağa–Cari İran 10,0 Zubayr İran 1,0 Böyük Bürhan Küveyt 9,3 Dəmmam S.Ərəbistanı 0,8 Səfaniyə S.Ərəbistanı 3,5 Berri S.Ərəbistanı 0,8 Kərkük İraq 3,0 Husaniyə S.Ərəbistanı 0,8 Rumeyla İraq 2,8 Abu – Hədriyə S.Ərəbistanı 0,8 Raudatayn Küveyt 2,0 Vəfra Küveyt 0,7 Abkayk S.Ərəbistanı 1,6 Murban BƏƏ 0,6 Qoçsaran İran 1,5 Duhan Qətər 0,6 Marun İran 1,4 Məscide – Soleyman İran 0,5 Fereydun– İran, 1,3 Bu – Həza BƏƏ 0,5 * Neft geologiyası sahəsindəki mütəxəssislər ehtiyatı 500-1000 mln. ton olan yataqları nəhəng, 1 mlrd. tondan artıq olanları nadir yataqlar adlandırır. 8 Mərcan S.Ərəbistanı Əhvaz İran 1,2 Katif S.Ərəbistanı 1,2 XX əsrin 70-ci illərinədək region dövlətlərində neft istehsalına Qərb dövlətlərinin iri şirkətləri nəzarət edirdi. 1973-cü ildə neft çıxaran dövlətlər OPEK * çərçivəsi daxilində fəaliyyət göstərərək beynəlxalq şirkətlər mübarizədə öz maraqlarını qorumaq məqsədilə neftin qiymətini bir neçə dəfə qaldırır. Satılan neftə qiymət qoyulması, neft satışından gəlirin yük- səldilməsi sahəsində neft ixrac edən ölkələrin marağının birgə mü- dafiəsinə qulluq edən OPEK ölkələri arasında narazılıqlar da olur. Ötən əsrin 80-ci illərində üzv dövlətlərdən İraq, Küveyt, BƏƏ arasında baş verən narazılıq gərginləşərək 1990-cı ildə «Səhrada fırtına» əməliyyatınadək böyüyür. İraq OPEK üzvü olan qonşu dövlətləri neftin satışında bu təşkilat tərəfindən təyin edilmiş həddi qaldırdıqları və nefti aşağı qiymətə satdıqları üçün təqsirləndirir. İqtisadiyyatını «neft dolları» hesabına dirçəltmək istəyən İraq üçün bu sərfəli deyildi. Digər tərəfdən Küveyt gizli yolla İraqın Rumeyla yatağından neft çıxarmaqda günahlandırılır. Nəticədə 1990-cı il avqustun 1-də İraq Küveyti işğal edir. Ölkənin 7 ay müddətində işğalı dünya bazarında neftin qiymətinin dəyişilməsinə səbəb olur. İraq ordusu Küveytə soxulmazdan əvvəl neftin 1 tonu 130-140 dolar, Küveyt işğal edildikdə 220, daha sonra 250-280 dollar təşkil edirdi. «Səhrada fırtına» əməliyyatına başlanılması ilə bu, 220 dollara, qələbədən sonra 130-140 dollara enmişdi. Qeyd edək ki, 2007-ci ildə neftin qiyməti çox qeyri-stabil olmuşdur. Yaxın Şərqdə neft çıxaran xarici şirkətlər üzərində milli nəzarətin yaradılması region xalqlarının həyatında mühüm tarixi hadisə kimi qiymətləndirilə bilər. Nəticədə İraq hökuməti ölkədə neft çıxarılması, emalı və ixracını tam milliləşdirdi, Səudiyyə Ərəbistanı, Küveyt, Qətər, BƏƏ, Oman, Bəhreyn xarici neft şirkətlərinin ölkədəki fəaliyyətini xeyli zəiflətdi. Yaxın və Orta Şərqdə təbii qaz * OPEK – 1960-cı ildə İraq, İran, Küveyt, Səudiyyə Ərəbistanı və Vene- suelanın təşəbbüsü ilə neft ixrac edən dövlətlərin maraqlarının birgə müdafiəsi məqsədilə yaradılmışdır. Sonralar təşkilata Əlcəzair, Qabon, İndoneziya, Liviya, Nigeriya, Ekvador, BƏƏ, Qətər daxil olmuşdur. İqa- mətgahı Vyana (Avstriya) şəhərindədir. 9 ehtiyatı (71,7 trilyon kub m.) da çoxdur. Dünya qaz ehtiyatının (175,8 trilyon kub m.) 40,8, istehsalının 9,8 faizi bu regionun payına düşür. Yaxın və Orta Şərqdə xromit, dəmir filizi, mis, qurğuşun, manqan, sink, molibden, sürmə, boksit, təbii kükürd, kalium və xörək duzu, tikinti materialları yataqları aşkar edilmişdir. Bu faydalı sərvətlərin bəzilərinə görə region dövlətləri dünya bazarında mühüm yer tutur. Məsələn, Türkiyə xromit ehtiyatlarına görə dünyada dördüncü (Zimbabve, CAR, Filippindən sonra) yerdədir. İsrail və Ürdün kalium duzu ehtiyatı ilə zəngindir. İraq və Suriyada zəngin fosforit yataqları vardır. Yaxın və Orta Şərq regionu aqroiqlim sərvətlərilə də zəngindir. Təbiət buraya bol istilik və günəş işığı, regionun əksər dövlətləri üçün həyati əhəmiyyətə malik olan zəngin yeraltı su sərvəti bəxş etmişdir. Region dövlətləri tropik və subtropik qurşaqda yerləşir. Ərazisinin genişliyi, relyefin müxtəlifliyi, hava kütlələrinin sirkulyasiyası regionda istilik və rütubətin kəskin fərqinə səbəb olmuşdur. Türkiyənin Aralıq və Egey dənizləri sahillərində isti yayı, yağmurlu qışı ilə səciyyələnən Aralıq dənizi iqlimi regionun qərbi və cənubu istiqamətində quru tropik iqlimlə əvəz olunur. Yalnız Ərəbistan yarımadasının ucqar cənub-qərbi musson küləklərinin təsirinə məruz qaldığından nisbətən çox rütubət alır. Regionda və həmçinin ayrı-ayrı ölkələrdə yağıntı və temperatur fərqi mövcuddur. Məsələn, İranın şimalına Xəzər dənizi sahillərinə il ərzində 2000 mm yağıntı düşdüyü halda, ölkənin səhra rayonlarına illərlə yağıntı düşmür. Türkiyənin mərkəzi əyalətlərində yanvarın orta temperaturu 0°C, iyulunku 23°C təşkil edir. Ərəbistan yarımadasının düzən sahil əyalətlərində, Aralıq dənizi sahillərində mülayim qış temperaturu hakimdir: Səudiyyə Ərəbistanının qərb hissəsində - Ciddədə yanvarın orta temperaturu 24°C, iyulunku isə 31°C-dir. Ərəbistan yarımadası, İran, İraq və Misirin daxili əyalətlərində yayda çox yüksək temperatur ( 45°C-dən artıq ) mövcud olur. İqlim şəraiti kənd təsərrüfatının yerləşdirilməsinə, əkinə yararlı sahələrdən səmərəli istifadə olunmasına, aqrar istehsalın sahəvi strukturuna təsir göstərir. Bu baxımdan mülayim qurşaq böl- gələrindən fərqli olaraq Yaxın və Orta Şərq termik sərvətlərlə yaxşı 10 təmin olunduğundan eyni ərazidən il ərzində 2-3 dəfə məhsul götürmək imkanlarına malikdir. Aqroiqlim amillərdən ərazinin rütubətlə yaxşı təmin olunmaması mühüm xüsusiyyətlərdəndir. Türkiyənin sahillərinə, Levant ölkələrinə yağıntı ilin əsasən qış fəslində düşür. Lakin qışın isti keçməsi bu ərazilərdə həm taxıl, həm də tropik bitkiləri (şəkər qamışı, xurma və b.) becərilməsinə imkan verir. Regionun müasir iqlim şəraiti onun ərazisinin xeyli hissəsini əhatə edən səhra və yarımsəhralarda çay şəbəkəsinin inkişafı üçün yararsızdır. Lakin burada uzunluğu 100 km-lə olan quru çay dərələri – uedlər(vadi) vardır ki, bunlar güclü yağışlardan sonra belə suyunu hövzəyə çatdıra bilməyib, səhranın qumları arasında itib-batır. Yaxın və Orta Şərq ölkələri yerüstü axınlarla zəngin olmasalar da, Nil, Dəclə, Fərat, Araz, Səfidrud, Harun regionun mühüm çayları hesab edilir. İsrailin şimalında İordan çayı ilə qidalanan Qaliley dənizi (Tiberiad gölü) ölkədə yeganə şirin su mənbəyidir. Yerüstü axından məhrum olan ərazilər yeraltı sularla zəngindir. Dağətəyi rayonlarda yeraltı sular Yaxın və Orta Şərq regionunda ənənəvi sayılan kanallarla (kəhrizlərlə) səthə çıxarılır. Yeraltı suların dərin quyular qazaraq səthə çıxarıldığı ərazilər də çoxdur. Uedlər və yeraltı suların səthə çıxdığı səhralarda vahələr (oazis) mövcuddur. Su ehtiyatlarının məhdud olması, içməli su qıtlığı, suvarma və su enerji mənbələrinin kasadlığı regionun bir sıra ölkələrində daha kəskindir. İçməli su problemi Küveyt, BƏƏ, Səudiyyə Ərəbistanında təmizləyici qurğular tikilməklə həll edilsə də, region dövlətlərinin böyük əksəriyyəti bu problemin həlli yollarını hələ də axtarır. Regiondakı siyasi münaqişələr su sərvətləri üzərində nəzarətdən də kənarda qalmamışdır. 1967-ci ildə İsrail İordan çayının Qərb sahilini və 1982-ci ildə Livanın cənubunu zəbt etdikdən sonra İordan çayının yuxarı axını, Qaliley dənizi, Litani və Baniyas çaylarına nəzarəti də ələ keçirir. Digər tərəfdən İsrail hökuməti buraya köçmüş yahudilərə Qərb sahildə yeni su quyuları qazımağa icazə verdiyi halda, bunu fələstinlilərə qadağa edirdi. Ərəblər və yəhudilər arasında hər hansı bir sülh müqaviləsi su təchizatına nəzarət problemi ilə də üzləşir. Fərat çayından istifadə olunmasında da mübahisəli məsələlər vardır. Türkiyə, Suriya və İraq ərazisindən axan Fərat çayından bu 3 11 ölkə irriqasiya və enerji məqsədləri üçün istifadə edir. 1984-cü ildə su təsərrüfatının inkişafı layihəsinin həyata keçirilməsi məqsədilə Türkiyə tərəfindən Fərat üzərində 2 bənd inşa edildi. Bu, Suriya ərazisində axının azalmasına səbəb oldu. Suriyada bəndin tikilməsi isə öz növbəsində İraqın su təchizatında «əngəlliklər» yaratdı, bu ilk növbədə ölkənin kənd təsərrüfatına mənfi təsir göstərdi və 1975-ci ildə İraq və Suriya arasında kəskin münaqişəyə səbəb oldu. Yüklə 1,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|