Microsoft Word Yaxin ve orta serq olkeleri doc

Kipr problemi. Anadolu türklərinin Kiprə miqrasiyası XVI 
yüzillikdə adanın Osmanlı imperiyası  tərəfindən işğalı ilə başlayır. 
Kiprin müxtəlif rayonlarında xristianlarla əhatə olunmuş müsəlman 
kəndləri salınır. Kəndlərdə olduğu kimi şəhərlərdə  də türklər 
tərəfindən xüsusi məhəllələr salınır. Yunan dilinin üstünlüyü və 
gündəlik münasibətlərin mövcudluğu  şəraitində icmalar bir-birinə 
qaynayıb-qarışmır, bunlar arasında mədəni yaxınlıq baş vermir, 
qarışıq nigaha isə nadir hallarda rast gəlmək olurdu. 
Mədəni və sosial cəhətdən icmaların qapalı yaşaması 
iqtisadiyyata mənfi təsir edirdi. Osmanlı hakimiyyətinin Kiprin 
provaslav  əhalisinə etinasız yanaşması  və müsəlman hakimlərin 
zorakılığı kiprli yunanların narazılığının mənbəyi olur. 
1821-ci ildə kiprli yunanların türk qaydalarına qarşı silahlı 
mübarizəsi Nikosiya və digər  şəhərlərdə xristianların kütləvi qırğını 
ilə yatırılır. Baş keşiş Kiprianos və digər din xadimləri edam edilir. 
1878-ci ildə Kiprə ingilislərin daxil olması ilə etnik-siyasi 
vəziyyət dəyişir. Kiprli türklər hakim mövqelərini itirir, sayca 
onlardan çox (əhalinin təqribən 80 faizi) və iqtisadi cəhətdən güclü 
olan yunan icması ilə müqayisədə azlıq təşkil edən xalqa çevrilir. 
İcmalar arasındakı ziddiyyət onların birləşərək Böyük 
Britaniyaya qarşı mübarizəyə qalxmasına mane olurdu. Hər iki 
icmanın birləşməsinə mane olan səbəblərdən biri də yunanların 
yaşadıqları ərazilərin, o cümlədən, Kiprin Yunanıstana birləşdirilməsi 
(enozis)  şüarı oldu. Bu isə kiprli türklərin narahatlığına və onların 
Böyük Britaniya hökumətinə yaxınlaşmasına səbəb olur. 
Kiprin statusunun gec-tez dəyişməsini başa düşən ingilislər 
adada hərbi mövqelərini itirməmək məqsədilə enozis planını  qəbul 
etmir. Bu məqsədlə Türkiyə Böyük Britaniya ilə müttəfiq olaraq 
1955-ci ildə rəsmən bildirir ki, Anadolu sahillərindən 60 km aralıqda 

---

 
15 
yerləşmiş Kiprin Yunanıstana birləşdirilməsi Türkiyə dövlətinin 
təhlükəsizliyi baxımından yol verilməzdir. 
Əgər iki dünya müharibəsi arasındakı dövrdə kiprli türk 
liderləri enozis şüarına cavab olaraq adada ingilis hakimiyyətinin 
saxlanılması  və ya onun Türkiyəyə qaytarılmasını  tələb edirdilərsə, 
İkinci Dünya müharibəsindən sonra onlar adanın bölüşdürülərək 
(taksim) Türkiyə  və Yunanıstana birləşdirilməsini irəli sürürlər. Bu 
ideya Türkiyə hökuməti tərəfindən də müdafiə olunurdu. Yunanıstan 
hökuməti və kiprli yunanlar taksim planını rədd etdilər. Ona görə də 
türklər ingilislər tərəfindən onların (türklərin) marağının qorunması 
şərtilə adaya müstəqillik verilməsi ideyasını xoş qarşılayırlar. 
1959-cu ildə Böyük Britaniya, Türkiyə  və Yunanıstan 
arasındakı Kiprin gələcək statusu haqda saziş imzalanır. Sürix-
London müqaviləsinə  əsasən adada vahid müstəqil Kipr dövlətinin 
yaradılması  qərara alınır. Böyük Britaniya, Türkiyə  və Yunanıstan 
Kiprin müstəqilliyi,  ərazi bütövlüyü və  təhlükəsizliyinə  zəmanət 
verir. Yunanıstan və Türkiyə adada ordu saxlamaq, Böyük Britaniya 
isə Dekeliya və Akrotiri hərbi bazalarının yerləşdiyi 150 kv. km 
ərazini suverenliyi altında saxlamaq hüququ qazanır. 
Əfsuslar olsun ki, 1959-cu ildə imzalanmış müqavilə adanın 
vahidliyini təmin edə bilmir və onu etnik münaqişə ocağına çevirir. 
1974-cü il iyunun 15-də Kiprin mürtəce qüvvələri Afina hərbi 
xuntasına arxalanaraq adanın Yunanıstana birləşdirilməsi cəhdilə 
dövlət çevrilişi həyata keçirir. Çevrilişdən sonra adada vəziyyət 
gərginləşir. Kiprdə yaşayan türklərin hüquqlarını qorumaq və onları 
müdafiə etmək məqsədilə Türkiyə dövləti adaya ordu çıxarır və onun 
37 faizini zəbt edir. 
Yunanıstan və Türkiyə arasında ziddiyyət yaranır. NATO 
çərçivəsi daxilində Yunanıstan – Türkiyə arasında Cenevrə 
danışıqları baş tutmur. Türkiyə adada hərbi fəaliyyətini genişləndirir. 
1974-cü il avqustun 16-da türk ordusu özünümüdafiə qüvvələri ilə 
birgə ötən  əsrin 60-cı illərində  nəzərdə tutulan bölgü xəttinə çatır. 
Münaqişə zamanı adanın  şimalından cənubuna 200 yunan, 
cənubundan şimala 40 min türk köçməyə məcbur olur. 
1975-ci ilin fevralında kiprli türklər nəzarətləri altında olan 
ərazidə birtərəfli qaydada Kipr Federativ Türk Respublikasının 
(KFTR) yaradılmasını elan edir. Qanunverici məclis və hökumətin 
yaradılması elan olunur, konstitusiya qəbul edilir. Şimalda yaşayan 
 
16
yunanlar xarici vətəndaş sayılır. Mülkləri müsadirə edilir. Yunan 
mənşəli adlar (şəhər, küçə, kənd) dəyişdirilir, o cümlədən, 
Nikosiyanın türklərə  məxsus yaşayış  məhəllələri Levkoşa 
adlandırılır. 
Beynəlxalq cəbhədə mövqeyini möhkəmləndirmək və 
iqtisadiyyatın inkişafı  məqsədilə KFTR-nın türk liderləri «İslam 
həmrəyliyindən» istifadə edir.  KFTR İslam Konfransı  Təşkilatında 
müşahidəçi statusu alır. Ötən  əsrin 80-ci illərinin  əvəllərində 
Səudiyyə  Ərəbistanının məliki Məhəmməd  əl-Feysəl  əs Səudun 
təşəbbüsü ilə KFTR-da İslam Bankı  və iqtisadiyyatı Beynəlxalq 
İnstitutu, Feysəl adına Kipr İslam Bankı açılır. KFTR ilə Pakistan, 
İran, Ürdün və digər ölkələr arasında münasibətlər yaranır. 
1983-cü ilin iyununda KFTR qanunverici orqanı muxtariyyət 
hüquqları barədə qərar qəbul edir. 1983-cü il noyabrın 15-də Şimali 
Kıbrıs Türk Cümhuriyyəti dövlətinin (Şimali Kipr Türk 
Respublikası) elan olunur. NATO dövlətləri tərəfindən dəstəklənmək 
məqsədilə  Şimalda ABŞ  hərbi bazasının yerləşdirilməsinə imkan 
yaradılır. 1986-cı ildə Lefkoşada 500 mln. dollar vəsait sərf 
edilməklə ABŞ  tərəfi təyyarə limanını inşa etdirir. İqtisadiyyatına 
Türkiyə, ABŞ, Böyük Britaniya, AFR, Danimarka, Səudiyyə 
Ərəbistanı  və digər ölkələr sərmayə qoyur. Bu sərmayə  mənzil 
tikintisi, yollar çəkilməsinə (Levkoş-Girna), liman inşası (Girnada), 
məscidlərin bərpasına və d. sahələrə sərf edilir
*
. 
Şimali Kıbrıs Türk Cümhuriyyətinin (ŞKTC) prezidenti 
R.Denkdaşın müxtəlif ölkələrlə iqtisadi və  hərbi  əməkdaşlığı Kipr 
probleminin həllini mürəkkəbləşdirir.1986-cı ildə Türkiyə ilə ŞKTC 
arasında iqtisadi əməkdaşlıq, 1990-cı ildə pasport nəzarətinin ləğv 
edilməsi və gömrük əlaqələrinin genişləndirilməsi, siyasi və iqtisadi 
sahədə  əməkdaşlıq barədə deklarasiya imzalanmışdır. 1997-ci ilin 
iyununda Türkiyə  və  ŞKTC arasında iqtisadi, maliyyə, müdafiə, 
xarici siyasət və təhlükəsizlik sahələrində inteqrasiya tədbirləri haqda 
müqavilənin imzalanması isə Kipr probleminin həllini daha da 
                                      
*
 Türkiyə dövlətinin maliyyə yatırımına baxmayaraq, türk icması 
çətinliklərlə rastlaşır, sənaye istehsalı və kapital qoyuluşunun həcmi azalır, 
büdcədə kəsr mövcuddur. Ümumdaxili məhsulun 70 faizi xidmət sahəsi, 7,5 
faizi kənd təsərrüfatı, 13,5 faizi sənaye, 5 faizi turizmin payına düşür. Əmək 
qabiliyyətli əhalinin 10 – 12 faizi işsizdir. 

---

 
17 
dərinləşdirir. 
Azərbaycan Respublikası  və  ŞKTC arasında münasibətlər 
yaradılmışdır. Bakıdan Levkoşaya təyyarə 
xətti açılmış, 
respublikamızın iş adamları Kiprin türklərin məskunlaşdığı 
ərazilərdə, kiprli türklər isə Azərbaycanda öz sərmayələri ilə biznes 
qurmağa başlamışlar. Azərbaycanda turizmin və subtropik 
meyvəçiliyin inkişafına kiprli türklərin yardımı böyükdür. 2007-ci 
ilin noyabr ayında Bakıda keçirilmiş Türk dövlətləri və 
cəmiyyətlərinin növbəti qurultayında kiprli türklərin rəhbəri çıxış 
edərək rəsmi Bakının onlara göstərdiyi yardımı müsbət 
qiymətləndirmişdir. 
Beynəlxalq ictimaiyyət Kipr probleminin həllinə  cəhd gös-
tərmişdir. BMT Təhlükəsizlik  Şurasının qətnamələrində adanın 
bölüşdürülməsinə imkan verməmək, xarici dövlətlərin adada hərbi 
iştirakına yol verməmək, respublikanın daxili işlərinə qarışmamaq 
göstərilir. 
BMT Baş Katibliyinin vasitəçiliyi ilə türk və yunan icmaları 
arasında danışıqlar aparılır. Kipr probleminin nizama salınmasının 
əsas məramını siyasi cəhətdən bərabərhüquqlu iki icmanın daxil 
olduğu vahid suveren dövlətin yaradılması təşkil edir.