Microsoft Word Yaxin ve orta serq olkeleri doc

Cədvəl 2 
Yaxın və Orta Şərq ölkələrində immiqrant işçilərin sayı 
Ölkələr 
İmmiqrant işçilərin 
sayı min nəfərlə 
Ümumi məşğul 
olanların miqdarına 
görə  
%-ilə 
Səudiyyə Ərəbistanı 4560 
72 
Küveyt 1020 
81 
BƏƏ 930 
90 
Oman 210 
42 
Qətər 190 
82 
Bəhreyn 130 58 
 
 
1.4. Region təsərrüfatının ümumi icmalı 
 
İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə olduğu kimi Yaxın və Orta 
Şərq regionunda XIX əsrin ortalarında iqtisadi inkişaf xarici bazar 
üçün istehlak malları və avadanlıqları istehsalına yönəldilmişdi. XIX 
və XX əsrin  əvvəllərində bunlar əsasən kənd təsərrüfatı  məhsulları 
idi: Misirdə pambıq, Livanda ipək, Türkiyə,  İraq, Suriya və onların 
qonşularında müxtəlif növ buğda və s. Sonralar regionda mühüm 
ixracat məhsulunu neft və həm də ucuz işçi qüvvəsi əvəz etdi. Artıq 
 
24
XX yüzilliyin ortalarında Yaxın və Orta Şərq dünyanın həm siyasi, 
həm də iqtisadi xəritəsində mühüm mərkəzlərdən birinə çevrilir. XX 
əsrin ikinci yarısından başlayaraq dünyada gedən siyasi proseslər və 
regionun əksər ölkələrinin qeyri-sabit vəziyyəti nisbətən inkişaf etmiş 
region dövlətlərini (Türkiyə,  İsrail,  İran,  İraq, Səudiyyə  Ərəbistanı, 
Misir) hərbi sənaye sahələrinin və silah-sursat istehsalını inkişaf 
etdirməyə məcbur etmişdir. 
 Müasir  iqtisadiyyatın mühüm energetika xammalı olan neft 
ehtiyatlarına görə Yaxın və Orta Şərq regionu dünyada birinci 
yerdədir. Dünya neft ehtiyatının təqribən 65, təbii qaz ehtiyatının 26 
faizi Qətər, Səudiyyə Ərəbistanı, İraq, İran, Küveyt, Qətər və BƏƏ-
nin payına düşür. Dünyada istehsal olunan neftin 26, təbii qazın isə 5 
faizi bu ölkələrin payına düşür. 
Regionun neft çıxaran iri dövlətlərində (Səudiyyə  Ərəbistanı, 
İran,  İraq, Küveyt, BƏƏ) neft ixracatından gələn gəlir milli iq-
tisadiyyata sərf edilməklə yanaşı, çox saylı  əhali arasında bölüş-
dürülür. Neft gəlirinin milli mənimsənilməsi bir istiqamətə 
yönəldilmiş istehlak məhsulları idxalına sərf olunmuşdur. Bu sahədə 
digər addım tikinti «hay-küyü» olmuşdur: göydələnlər, inzibati və 
infrastruktur tikintilər, səhrada iri beynəlxalq təyyarə meydanları, 
avtomobil magistralları, enerji təchizatı sistemləri, su təchizatı 
qurğuları, hökumət və parlament binaları, böyük otellər, monarxlar 
üçün iqamətgahları inşa edilmiş və diplomatik məhəllələr salınmışdır. 
Ötən əsrin 80-ci illərində inkişaf etmiş Qərb dövlətləri 1973-cü 
ildə olduğu kimi neftin qiymətinin kəskin artması halları  təkrar 
olunmasın deyə kompleks tədbirlər hazırlayırlar. Regionun siyasi 
durumundan asılı olaraq neftin qiyməti dünya bazarında bəzən 
düşməyə, bəzən qalxmağa başlayır. Enerji xammalına  əvəz 
axtarılması  və enerji toplama texnologiyasına diqqət edilməsi neft 
ixrac edən dövlətləri narahat edə bilməzdi. Yaxın və Orta Şərqdə neft 
ehtiyatının çox olması sübut edilsə də (əlavə 3), onun tükənən sərvət 
olması da məlumdur. Neft «xoşbəxtliyinin daimi olmaması» ilk 
növbədə ehtiyatı az olan Bəhreyndə özünü göstərir. Onun ardınca 
neft ixrac edən digər əmirliklər neftdən sonrakı inkişaf əsrinə hazırlıq 
məqsədilə mövcud kapitaldan və  sərvətin tükənməsinədək qalan 
vaxtdan səmərəli istifadə etmək barədə düşünməyə başlayırlar. 
Beləliklə, Yaxın və Orta Şərq regionunda neft ixrac edən 
dövlətlərin gələcək iqtisadi siyasətinin  əsasını 3 istiqamət müəyyən 

---

 
25 
edir: 
•
 
birinci, təsərrüfatın diversifikasiyası
*
, yəni «monokultur» neft 
ixtisaslaşmasından uzaqlaşmaq cəhdi; 
•
 
ikincisi, xarici ölkələrdə uzun müddətə  və mötəbər kapital 
yerləşdirməklə iri maliyyə-investisiya  əməlyyatları  həyata 
keçirmək; 
•
 
üçüncü, mühüm məşğuliyyət sahələrində müasir dövrə 
uyğunlaşan xüsusi intellektual – mədəni mühit yaratmaq cəhdi 
ilə kadrların milliləşdirilməsi siyasəti. 
Milli iqtisadiyyatın diversifikasiyası  həm istehsal, həm də 
qeyri-istehsal sahələrində aparılır. İqtisadiyyatın diversifikasiyasında 
ilk istiqamət bir sıra ölkələrdə olduğu kimi ixracat strukturunun 
dəyişdirilməsidir. Ölkələrdə xam neft və  təbii qaz ixracından neft-
kimya məhsulları ixracatına keçilməsinə başlanılmışdır. Məsələn, 
Küveytin neftemalı müəssisələri çıxarılan neftin 90 faizini emal edir. 
Həmçinin neft məhsulları ixracatından gələn gəlir xam neft 
ixracatından gələn gəlirdən üstündür. Yanacaq ixracatının enerji 
tutumlu məhsulların ixracı ilə  əvəz olunması meyli də müşahidə 
edilir. 
İri neftemalı  və neft-kimya kompleksləri Səudiyyə  Ərəbis-
tanında  Əl-Cubeyl və Yanbu, Küveytdə  Əş-Şueyl, BƏƏ-də  (Əbu 
Dabi  əmirliyində) Rubays, Qətərdə Umm-Səid,  İraqda  Ər-Rumeyla, 
İranda Abadan, Bəndər-Xomeyni və digər  şəhərlərdə inkişaf 
etmişdir. Yerli yanacaq və idxal olunan filiz əsasında metal istehsalı 
artır.  İdxal olunan xammalla işləyən enerji tutumlu metallurgiya 
müəssisələri yaradılmışdır. Bəhreyn və BƏƏ-də alüminium istehsalı 
müəssisələri, Bəhreyndə dəmir lövhələr istehsalı müəssisəsi, Qətərdə 
tam dövriyyəli metallurgiya kombinatı, Omandakı misəritmə zavodu 
bunlara misaldır. 
Məhsuldar qüvvələrin diversifikasiyasında ikinci mühüm və 
eyni zamanda müqabil istiqamət idxal olunan xammal və hissələrdən 
əsasən istehlak məhsulları istehsal edən emal sənayesinin kiçik və 
orta müəssisələrinin inkişafına təkan verməklə bağlıdır. Emal 
sənayesinin inkişaf etdirilməsi məqsədilə bu ölkələrə xarici 
sahibkarlar cəlb olunur. 
                                      
*
 Diversifikasiya – struktur dəyişikliklərlə mürəkkəbliyin artmağı prosesi. 
 
26
Neft ixrac edən varlı dövlətlər transmilli korporasiya kanalları 
ilə xammal, avadanlıq, təkmilləşmə  və xüsusilə texnologiya 
hazırlamaqda maraqlıdırlar. Transmilli korporasiyaya daxil olmağın 
üsulu kapitalın 50 faizdən çox iştirakı ilə qarışıq müəssisələr, 
həmçinin ayrı-ayrı səhmdar fəaliyyət formaları yaratmaqdır. 
XX  əsrin 50-ci illərinədək region iqtisadiyyatında kənd 
təsərrüfatı üstün mövqe tutduğu halda, əsrin sonunda bir sıra 
dövlətlər  ərzaq məhsulları idxalını dayandırır. Hazırda Suriya, 
Yəmən,  İran, Misir və Türkiyə iqtisadiyyatında kənd təsərrüfatı öz 
əhəmiyyətini hələ də saxlayır və ümummilli məhsulun 15-25 faizini 
təşkil edir. Bu göstəricilər aqrar məhsullara olan yerli tələbatın hələ 
tam ödənilməsi demək deyildir (xüsusilə regionun yoxsul 
ölkələrində).  Ərzaq məhsullarına tələbatın artması  əhalinin yüksək 
təbii artımı, kəndlərdən şəhərə miqrasiya, sənayeləşmə strategiyası və 
digər səbəblərlə izah olunur. Digər tərəfdən Yaxın və Orta Şərqdə 
qiymətli kənd təsərrüfatı xammalı istehsal olunan region 
dövlətlərinin əksəriyyəti dünya bazarında kənd təsərrüfatı malları ilə 
iştirak edir. Məsələn, Türkiyə yun, üzüm, qoz, fındıq, dərman 
bitkiləri, biyan ixrac edir. Əfqanıstan qaragül və qarakülçə  dəriləri, 
Yəmən qəhvə (Mokko növü) ixrac edir. Dünya xurma istehsalının 
böyük bir hissəsi İraqın payına düşür. İran və İraqda bərk arpa növü 
becərilir (pivə hazırlanmasında və makaron istehsalında işlədilir). 
İran dünya bazarına quru meyvə (kişmiş, badam, püstə və b.) çıxarır. 
Aqrar bölmənin inkişafı sahəsində çoxsaylı layihələr xüsusi 
qeyd edilməlidir.  Əhalisinin böyük əksəriyyətinin hələ  qədimdən 
heyvandarlıqla məşğul olan, iqlim şəraiti əkinçilik üçün yararsız olan 
quraq ölkələrdə dünya bazarından aslılığı  zəiflətmək məqsədilə 
bitkiçiliyin inkişafı üçün iri şirkətlər yaradılır. 
Yaxın və Orta Şərq ölkələrində  əkinçilik süni suvarmaya 
əsaslanır. Suni suvarma Misir, Türkiyə,  İran, Səudiyyə  Ərəbistanı, 
Suriya, İsrail kimi iri dövlətlərdə müasir qurğulardan istifadə edilirsə, 
Ərəbistan yarımadası əmirliklərində enerji tutumlu şirin su qurğuları 
və nasos stansiyaları mühüm rol oynayır. Bu isə sübut edir ki, İES-lər 
və içməli su komplekslərində neft və qaz yandırılması imkanları 
olmasa səhrada əkinçilik barədə söz açmaq lazım gəlməzdi. Səudiyyə 
Ərəbistanı buğda (taxılla özünü təmin edir, bəzən ixrac da edir), 
Küveytdə  tərəvəz, gül, meyvə (Qərbi Avropaya səhləb çiçəyi ixrac 
edilir), BƏƏ-də, Omanda, Ürdündə çiyələk yetişdirilir. Onu da qeyd 

---

 
27 
etmək lazımdır ki, bu ölkələrdə aqrotexnologiya idxal olunur, 
suvarma qurğuları sistemi xarici mütəxəssislərin rəhbərliyi ilə 
immiqrant fəhlələr tərəfindən yaradılmışdır,  əkinçilik üçün zəruri 
sayılan materiallar və avadanlıq isə  Qərbi Avropa ölkələri və 
Yaponiyadan gətirilir. 
Deməli, məhsuldar qüvvələrin strukturunun diversifikasiyası 
istiqamətlərinin  əksəriyyəti son nəticədə neftə  əsaslanır. Neftdən 
sonrakı iqtisadiyyat da neftin «əsiri» olaraq qalır. 
Beləliklə, Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin milli təsərrüfatının 
inkişafı üçün əlverişli coğrafi mövqe, təbii şərait və faydalı sərvətlər 
mövcuddur. Ölkənin təbii sərvətlərindən istifadə olunması  və 
sənayeləşdirilməsində Türkiyə,  İsrail,  İran, Ürdün, Misir, Suriya 
böyük nailiyyət əldə etmişlər. 
Küveytin və  həmçinin BƏƏ-nin neft çıxaran digər 
əmirliklərinin milli bankları neft dollarlarını xarici banklarda 
yerləşdirmək üçün investisiya əməliyyatı üzrə ixtisaslaşmışdır. Onu 
da qeyd edək ki, tarixən tacirlik ənənələri olan Dubay əmirliyinin 
bankları əsasən ticarət banklarıdır və idxal-ixrac əməliyyatına xidmət 
üzrə ixtisaslaşmışdır. 
Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin  əksəriyyətində turizm sektoru 
iqtisadiyyatın dinamik inkişaf edən sahəsinə çevrilmişdir. Regionun 
bir çox dövlətlərində (Türkiyə, Səudiyyə  Ərəbistanı, MƏR, BƏƏ, 
Suriya, Livan və s.) hökumətin dəstəyi, turizm infrastrukturunun 
daim inkişaf etdirilməsi, nisbətən ucuz hava nəqliyyatı, turizm 
sektoruna qoyulan şəxsi və dövlət investisiyaları, sərhəd keçid 
məntəqələrinin açılması sayəsində inkişaf edən  əməkdaşlıq 
beynəlxalq, regional və ölkədaxili turizmin inkişafına səbəb 
olmuşdur. Regionun «neft dolları» olan dövlətləri turizm sektorunu 
inkişaf etdirməkdə daha çox maraqlıdırlar. Tükənən sərvət olan 
neftdən əldə edilən gəlir hesabına bu ölkələrdə Avropa standartlarına 
cavab verən dəbdəbəli otellər inşa edilmiş, qonaqpərvərlik 
sənayesinin yenidən qurulmasında yeni nailiyyətlər əldə edilmişdir.  
Yaxın Şərq regionuna 1990-cı ildə 9,6 mln. turist gəlmişdirsə, 
2000-ci ildə bu göstərici 24,2 mln., 2006-cı ildə isə 40,7 mln. nəfərə 
çatmışdır
*
. 2006-cı ildə Türkiyəyə 18,9 mln., Kiprə 2,4 mln., İrana isə 
                                      
*
 Qeyd edək ki, Ümumdünya Turizm Təşkilatında Dünya regionları üzrə 
 
28
1,6 mln., turist gəlmişdir. Yaxın  Şərq ölkələri içərisində  gələn 
turistlərin sayına görə  Səudiyyə  Ərəbistanı  (9,0  mln.  nəfər), Misir 
(8,2 mln. nəfər) qabaqcıl yerdədir. Regiona gələn turistlərin sayı 
2005-ci illə müqayisədə 2006-cı ildə 10 faizdən çox artmışdır, bu 
göstəriciyə görə Yaxın və Orta Şərq 3 ildir ki, Afrika regionundan 
irəlidədir. (2006-cı ildə Afrika regionuna gələnlərin sayı 36,7 mln. 
nəfər olmuşdur). Yaxın Şərq regionuna 2010-cu ildə 527,3 mln., 2020-ci 
ildə 717 mln. turistin gəlməsi proqnozlaşdırılır. 
Region ölkələrinin bəzilərinin iqtisadi cəhətdən dirçəlməsində 
onların sabiq Sovet İttifaqı  və  Qərb ölkələri ilə iqtisadi 
əməkdaşlığının rolu az olmamışdır.  İttifaqın tərkibində ikən 
Azərbaycan mütəxəssisləri Suriyada, Misirdə,  İraqda,  Əfqanıstanda, 
Cənubi Yəməndə neft-qaz yataqlarının kəşf edilməsində, mədənlərin 
salınmasında, neft kəmərləri çəkilişində, neft və qaz emalı 
müəssisələrinin tikintisində iştirak etmişlər. Azərbaycan Respublikası 
Yaxın və Orta Şərq ölkələri üçün milli mütəxəssis kadrlar hazırlan-
masında böyük fəallıq göstərmişdir.