Microsoft Word Yaxin ve orta serq olkeleri doc

 
1.3. Regionun əhalisi və demoqrafik problemlər 
 
Yaxın və Orta Şərq regionunda 400,0 mln. əhali yaşayır. 
Demoqrafik göstəricilər regionun bir sıra ölkələrində  (Əfqanıstan, 
bəzi  əmirliklər, Yəmən) siyahıyaalma aparılmadığından BMT-nin 
təxmini məlumatlarına  əsaslanır. Yaxın və orta Şərq regionu 
əhalisinin 60 faizindən çoxu Türkiyə, İran və Misirdə yaşayır. 
Antropoloji cəhətdən region əhalisi avropoid irqinin cənub 
qrupuna aid edilir. Antropoloji və etnik mənsubiyyət bir-birinə uyğun 
gəlmir. Belə ki, türklər, oturaq həyat keçirən  ərəblər, kürdlər, 
yəhudilərin böyük qismi, Ön Asiya, Əfqanıstanın əksər xalqları Hind-
Pamir,  İran xalqları birinci qrupdan ikinciyə keçid müşahidə edilir. 
Aralıq dənizi bölgəsinin antropoloji xüsusiyyətləri qərbi türklər və 
köçəri  ərəblərdə daha parlaq əks olunur. Yaxın və Orta Şərq 
regionunda monqoloid (həzarələr, türklər və ərəblərin bir qrupu), zənci 
(Cənubi  Ərəbistanda  ərəblərin bir qismi) və avstraloid (İran və 
 
18
Əfqanıstandakı brahuilər) elementlərinin qarışığı var. 
Yaxın və Orta Şərq xalqlarının böyük əksəriyyəti sami, iran, 
türk dil qruplarına aid edilir. 
Sami dil qrupuna 13 ərəb dövləti (Bəhreyn, BƏƏ, Qətər, İraq, 
Ürdün, Yəmən, Küveyt, Livan, Misir, Oman, Səudiyyə  Ərəbistanı, 
Suriya, Fələstin)  əhalisinin böyük qismi, həmçinin  İsrail, Türkiyə, 
İranda yaşayan ərəblər aiddir. Geniş xalq kütləsinin işlətdiyi danışıq 
ərəb dili ilə ədəbi ümumərəb dili arasında mühüm fərq var. Yaxın və 
Orta  Şərqdə  ərəb dialektinin 3 – Suriya (Suriya-Fələstin),  İraq və 
Ərəbistan növü mövcuddur. Sami dil qrupuna İranın qərbində,  İraq 
və Suriyanın  şimal rayonlarında yaşayan assuriyalılar (aysorlar) aid 
edilir. Bu qrupa, həmçinin  İsrailin dövlət dili sayılan 
müasirləşdirilmiş  qədim yəhudi dili – ivrit aid edilir. Lakin ölkənin 
yəhudi əhalisinin əksəriyyəti bu dildən az istifadə edir və idiş dilində 
danışır. 
İran qrupu dillərində farslar, puştular, taciklər, kürdlər, 
bəluclar, lurlar, bəxtiyarilər, həzarələr, digər xalqlar və tayfalar 
danışır. Farslar və puştular  əsasən  İran və  Əfqanıstanda, taciklər 
Əfqanıstanın  şimal-qərbində,  İranın Xorasan əyalətində, kürdlər 
Türkiyə,  İran,  İraq, Suriyada, bəluclar  İran,  Əfqanıstanda, lurlar və 
bəxtiyarilər  İranda, həzarələr  Əfqanıstanda yaşayırlar. Fars və tacik 
(Əfqanıstanda bu farsi-kabuli və ya dəri dili adlandırılır) dilləri bir-
birinə yaxındır. 
Türk dillərində türk, azərbaycanlı , özbək, türkmən və digər 
xalqlar və etnik qruplar danışır. Türklər – Türkiyə, Kipr, 
azərbaycanlılar  İran,  İraq, özbəklər  Əfqanıstanda, türkmənlər  İran, 
Əfqanıstanda yaşayır. Türk dilləri bir-birinə çox yaxındır. Yaxın və 
Orta  Şərq regionunda ədəbi  ənənələrə malik türk və Azərbaycan 
dilləri üstünlük təşkil edir. 
Digər dil qruplarından olan xalqlar Kiprdə yaşayan yunanlar, 
regionun bir sıra ölkələrinə  səpələnmiş ermənilərdir. Regionda 
gürcülər, lazlar, Hindistan, Pakistan və  Şərqi Afrikadan olanlar da 
yaşayır. 
Yaxın və Orta Şərq regionu əhalisinin böyük əksəriyyəti (90 %-i) 
İslam dininə etiqad edir. İslam region ölkələrinin (İsrail və Kipr 
istisna olmaqla) dövlət dini olmaqla yanaşı, sosial-iqtisadi, siyasi və 

---

 
19 
mədəni həyatın müxtəlif sahələrinə təsir edə bilmişdir. Yaxın və Orta 
Şərq müsəlmanlarının əksər hissəsi sünni məshəbinə
*
 aiddir. 
İran müsəlmanlarının 90, İraqın 62, yəmənlilərin 50 faizi 
şiələrdir.  İran körfəzi  əmirliklərində  də  şiələr yaşayır. Dünya mü-
səlmanlarının müqəddəs saydıqları  Məkkə  və  Mədinə  Səudiyyə 
Ərəbistanında, Kərbəla və  Ən-Nəcəf  İraqda, Məşhəd və Qum 
şəhərləri İrandadır. 
Yaxın və Orta Şərq regionu əhalisinin 4 faizi xristianlardır. 
Xristianların böyük əksəriyyəti Misirdə yaşayır. Misir xristianları 
Qibti kilsəsinə aid edilir. İraq, Livan, Suriya, Kiprdə yaşayan xris-
tianlar iki: ortodoksal (erməni, yunan, suriya) və katolik (yunan, 
maronit və suriya) qruplarına bölünür. 
İudaizm region dövlətlərindən yalnız İsraildə hakim dindir. Üç 
dünyəvi dinin mərkəzi sayılan Yerusəlim (Qüds) İsraildədir. 
Yaxın və Orta Şərq regionu xalqlarının mədəniyyətində oxşar 
xüsusiyyətlər çoxdur. Bu təbii-coğrafi və sosial-iqtisadi şəraitin 
uyğunluğu, qarşılıqlı mədəni təsirlə izah olu. 
Region  ərazisində tarixən mədəni-təsərrüfat fəaliyyəti 
suvarmadan istifadə etməklə  əkinçilik və arid zonada köçəri və 
yarımköçəri heyvandarlıq üstünlük təşkil etmişdir. Təsərrüfatın bu 
növü sami, fars, türkdilli xalqlar arasında yayılmışdır. Bu xalqlar 
arasındakı qarşılıqlı  əlaqələr regionda mədəni xüsusiyyətlərin 
orijinallığını müəyyən edir. 
Yaxın və Orta Şərq xalqlarının mənəvi mədəniyyətinin sə-
ciyyəvi cəhəti – orta yüzilliklərdə  ərəblər və onlar tərəfindən işğal 
olunan xalqların qarşılıqlı münasibəti nəticəsində formalaşmış  ərəb 
mədəniyyətinin bu və ya digər xüsusiyyətlərinin saxlanılmasıdır. 
Region xalqlarının  əksəriyyətinin dilində  ərəb və fars terminləri və 
sözləri çoxdur. Türk və kurmanc dilində danışan kürdlərdən başqa 
                                      
*
 Bu məshəbin tərəfdarları özlərini  əhl – əs – sünnə (sünnə adamları) 
adlandırır və belə hesab edirlər ki, Məhəmməd (S) peyğəmbərin ənənələrinə 
məhz onlar əməl edir, şiələr isə həmin ənənələri təhrif edirlər. Teologiyada 
ərəbcə yol, nümunə  mənasını bildirən sünniliyi şiyəlikdən ayıran başlıca 
fərq budur ki, sünnilər Məhəmmədin vəfatından sonra Allahla insanlar 
arasında vasitəçiliyin mümkünlüyünü qəbul etmir, Əlinin xüsusi təbiəti və 
onun xəlifələrinin (ərəbcə varis, müavin) imam olmağa, icmaya rəhbərlik 
etməyə xüsusi hüquqi haqqında ideyanı inkar edirlər. 
 
20
islam xalqları  ərəb  əlifbasından istifadə edir. Bu xalqların təhsil 
sistemi, ədəbiyyatı, incəsənəti İslamın təsirinə məruz qalmışdır. 
Yaxın Şərqdə VII-XII yüzilliklərdə müsəlman hüquq normaları 
və dini qanunlarının məcmusu kimi yayılmış  şəriət
*
 bu gün də 
regionun müsəlman xalqlarının ailə-məişət həyatında dərin kök 
salmışdır. 
XX əsrin sonlarından etibarən İslamın sosial əxlaq və məişətdə 
təsiri bir qədər «yumşalır». Bunun müsbət təzahürlərindən  ən 
mühümü gender bərabərliyində  əks olunur. Belə ki, qadınlar təhsil 
almaq,  şəhər mərkəzlərində sosial tələbatlarını reallaşdırmaq və s. 
imkanlara nail olurlar. 
İslam fundamentalizmi mühitində  ərəb dövlətləri xalqlarının 
siyasi həyatında və mənəvi ideologiyasında Xilafət mənəviyyatı hələ 
də yaşayır. 
Region  əhalisinin 2 faizini təşkil edən yəhudilər mühüm 
mədəni qrupu təşkil edir. İsraildə yaşayan yəhudilərin təqribən 
yarısının burada doğulmasına baxmayaraq, onların valideynləri, baba 
və nənələri XX əsrdə dünyanın 100-dən artıq ölkəsindən gələnlərdir. 
Əhatəsində olduqları mühitin müxtəlifliyi səbəbindən onların dilləri 
də 2 qrupa (ənənəvi və müasir) bölünür. 
Yaxın və Orta Şərq xalqlarının müasir mədəniyyətində  də 
ümumi cəhətlər çoxdur. Bu yerli ənənəvi və müasir qərb 
elementlərinin yanaşı olduğu şəhərlərdə parlaq nəzərə çarpır. Qədim 
saraylar və  məbədlər, azan səsləri ucalan minarələrlə yanaşı 
çoxmərtəbəli binalar, mehmanxanalar təzad təşkil edir. Qoşqu qüv-
vəsi hərəkət edən yollar asfalt döşənmiş magistrallarla əvəz olunmuş 
və bu yollarda müasir, ən yeni markalı avtomobillər «şütüyür». 
Regionun sosial-iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrində 
ədəbiyyat, incəsənət və memarlıq sahələrində müasirliklə milli 
ənənələrin qarışdırılması meyli parlaq nəzərə çarpır. 
Yaxın və Orta Şərq regionunun əhalisi yüksək təbii artımı ilə 
seçilir. Bununla yanaşı, həyat səviyyəsi aşağı olduğu şəraitdə region 
ölkələrində hər 1000 nəfərə ölənlərin miqdarı inkişaf etmiş ölkələrlə 
                                      
*
  Şəriət – ərəbcə  «şəraa» – istiqamətləndirmək deməkdir.  Şəriətə görə 
azyaşlılar arasında nigah, çoxarvadlılıq, boşanarkən yalnız kişinin hü-
quqlarının qorunması, nigahın satın alınması və s. qanuniləşdirilmişdir. 

---

 
21 
müqayisədə yüksəkdir (İsraildə 8, Misirdə 71, Yəməndə 75 nəfər). 
Təbii artım sürəti ildə 2,4 faizdir. Artımın yüksək olması region 
əhalisinin sayının son 20 ildə iki dəfədən çox artmasına səbəb 
olmuşdur. 
 Yaxın və Orta Şərq regionunun əhalisinin orta ömür müddəti 
bir neçə ölkədə (Türkiyə, İran körfəzi əmirlikləri, Kipr,İsrail, Misir, 
Ürdün) 70-74 yaşdır.  Əfqanıstanda, Yəməndə bu göstərici çox 
aşağıdır (45-50 yaş). Təbii artımın yüksək və orta ömür müddətinin 
aşağı olması  əhalinin yaş strukturuna təsir etmişdir. Regionun bəzi 
ölkələrində (İraq, İran, Suriya, Misir) əhalinin 40 faizindən çoxu 15 
yaşadək olanlardır (əlavə 5). Region ölkələri üzrə  əhalinin 4,5 faizi 
(Kiprdə 10 faizi) 65 yaşdan yuxarı olanlardır. 
Əhalinin sayına immiqrasiyalar da təsir göstərir. Küveyt, 
Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ, Qətər, İsraildə immiqrantların sayı daha 
çoxdur.  İsrailə immiqrantlar Avrasiya, Amerika ölkələrindən 
gəlmişlər. İran körfəzi sahilindəki əmirliklərdə (Küveyt, Qətər, BƏƏ, 
Bəhreyn və Səudiyyə Ərəbistanında) immiqrantların sayı neft «hay-
küyü» ilə əlaqədar artmışdır. Küveyt əhalisinin təqribən yarısını Ərəb 
ölkələri,  İran və digər müsəlman ölkələrindən olan immiqrantlar 
təşkil edir. Fələstin  ərəblərinin 4 milyonu qonşu (Livan, Suriya, 
Misir, Ürdün) və digər ərəb ölkələrində yaşayır. 
Regiondan emiqrasiya da mövcuddur. XIX yüzilliyin 
sonlarında Livandan, Fələstindən Amerika, Afrika və qonşu  ərəb 
ölkələrinə köçənlər çox olmuşdur. 
Yaxın və Orta Şərq əhalisinin ölkələr və ayrı-ayrı ərazilər üzrə 
paylanmasında regional fərqlər vardır.  Əhalinin orta sıxlığının 
yüksək olmasına görə  Bəhreyn, Livan, İsrail, Küveyt seçilir. 
Səudiyyə Ərəbisatnı, Oman, Əfqanıstanda əhali seyrəkdir. Regionun 
xeyli hissəsini tutan yarımsəhra və  səhralarda daimi yaşayış 
məskənləri yoxdur. Əksinə, Aralıq dənizi, Qara, Mərmərə, Xəzər, 
Qırmızı  dənizin sahilləri, Nil, Dəclə  və  Fərat, Araz, Kabul çayları 
vadiləri, həmçinin vahələrdə  əhali sıxdır. Belə yerlərdə  əhalinin 
sıxlığı 1 kv. km-də 500-1000 nəfərə çatır. İsrail əhalisinin 2/3 hissəsi 
ölkə  ərazisinin 10 %-də,  İraq  əhalisinin yarıdan çoxu ərazisinin 15 
%-də, Misir əhalisinin 98 %-i ölkə  ərazisinin cəmi 5 %-də yaşayır. 
Türkiyə  və  İranda  əhalinin yerləşməsində  kəskin regional fərqlər 
vardır. 
Yaxın və Orta Şərqin əhalisinin xeyli hissəsi kəndlərdə yaşayır 
 
22
(ötən əsrin 70-ci illərdə bu göstərici 60 faiz idi). Urbanizasiya prosesi 
sürətlə gedir. İsrail əhalisinin 80, BƏƏ, Qətər, Küveyt əhalisinin 85-
90, Türkiyə  əhalisinin 70 faizi şəhərlərdə yaşayır.  Əfqanıstan, 
Yəmən, Omanda şəhər  əhalisinin miqdarı 40 faizdən yüksək deyil. 
Şəhər əhalisi, təbii artım, daxili və xarici miqrasiya nəticəsində artır. 
Əhalinin sayına görə Yaxın və Orta Şərqdə orta və kiçik 
şəhərlər üstünlük təşkil etsə də, milyonçu (Qahirə – 13, Tehran – 12, 
İstanbul – 12, Ankara – 4, Bağdad – 3,5 milyon nəfər və b.) olanları 
da var. 
Yaxın və Orta Şərq ölkələrində  əmək ehtiyatlarının miqdarı 
ümumi əhalinin sayı ilə müqayisədə azdır. 15 yaşadək olanların sayı 
əhalinin 45 faizini təşkil edir, şəriət adətlərinə görə qadınlar ictimai 
istehsala cəlb olunmur, ixtisaslı kadrlar (texnik, mühəndis, həkim) 
çatışmır,  əmək qabiliyyətli  əhali arasında savadsız olanları vardır. 
Region ölkələrinin  əksəriyyətində  təhsilin ibtidai və orta pillələri 
mövcuddur. Universitet təhsili azaddır, ali təhsilə  tələbatı olanlar 
üçün maddi yardım da ayırılır. 
İbtidai təhsil regionun bütün ölkələrində məcburi olsa da, bəzi 
səbəblər ucbatından (daxili münaqişələr, bəzi  əyalətlərin  şəhər 
mərkəzlərindən uzaqlığı  və s.) buna hamı yiyələnə bilmir. Digər 
tərəfdən isə  məktəb yaşlı  qızlar ibtidai və orta təhsil alsalar da, 
onların çox az hissəsi təhsillərini universitetlərdə davam etdirə bilir. 
Səudiyyə  Ərəbistanı, Qətər, BƏƏ kimi daha çox mühafizəkar 
ölkələrdə isə  təhsilin bütün pillələrində (ibtidai, orta, ali) qızlar və 
oğlanlar üçün tədris ayrılıqda aparılır. 
XX  əsrin 60-70-ci illərindən etibarən  əhalinin savadsızlığının 
aradan qaldırılması  tədbirlərinə baxmayaraq, regionun bir sıra 
ölkələrində 15 və ondan yuxarı yaşda olan əhali arasında savadlıların 
sayı  Qərbi Avropa ölkələri ilə müqayisədə  aşağıdır (Yəmən – 38, 
Misir – 51, İraq – 58, Səudiyyə Ərəbistanı – 63, Suriya – 71, İran – 
72 %). Neft sənayesinin inkişafı  və bununla əlaqədar müasirləşmə 
regionun bir çox rayonlarında ənənəvi həyat tərzinə də təsir etmişdir. 
Məsələn, köçərilərin sayı azalmış  və hazırda region əhalisinin cəmi 
1%-ni təşkil edir. 
Suriya,  İran, Səudiyyə  Ərəbistanının geniş  səhralarında bir 
qrup əhali köçəri həyat tərzi sürür, bəzi kürd və fars tayfaları isə yay 
və qış otlaqları arasında miqrasiya edir. İstehsala yararlı əhalinin çox 
hissəsi işləməyə az meyllidir. Yerli əhali arasında yüksək milli gəlirin 

---

 
23 
bölüşdürülməsi onları heç bir zəhmət çəkmədən həyat tərzi sürməyə 
sövq etmişdir. Gənclərin digər hissəsi isə  Qərb dövlətlərində  təhsil 
almaq üşün ölkəni tərk edirlər. Ona görə  də Yaxın və Orta Şərq 
ölkələrinin bəzilərində işləyənlərin böyük əksəriyyəti immiqrantlardır 
(cədvəl 2). 
«Neft dollarları» hesabına  əldə edilmiş kapitalın bolluğu 
şəraitində bu ölkələr nisbətən yüksək  əmək haqqı verməklə immiq-
rant işçilər cəlb edə bilmişlər.  İmmiqrant işçilər təkcə neft 
mədənlərində deyil, həmçinin, istehsalın digər sahələrində  də 
çalışırlar.  İran körfəzi  əmirliklərində  nəhəng tikinti işləri immiqrant 
işçilər tərəfindən aparılmışdır. 
Əhalinin məşğuliyyət strukturundakı  dəyişikliklər sübut edir 
ki, neft çıxaran dövlətlərdə, həmçinin, Türkiyə, İsrail, Ürdun, BƏƏ, 
Kiprdə xidmət sahələrində çalışanların sayı sürətlə artmışdır (əlavə 
7).