11
İqtisadi fəaliyyət modelləşdirilməsində proqramlaşma
Proqram təminatı (PT) – informasiya texnologiya-
larının vacib tərkib hissəsi olub maşın daşıyıcılarından
saxlanılaraq EHM-in onun hər bir istifadəçinin maraq-
larına uyğun istifadəsini təmin edən və kompüterlər
vasitəsilə emal olunan bütün proqramları, verilənləri,
məlumatları və s. sənədləşdirməni əhatə edir. Testləş-
dirmənin nəticələri daha çox testlər dəstinin düzgün-
lüyündən və tamlığından asılı olmaq hər bir mətnin
seçilmiş proqlamlaşdırma dilinin standartlarına uyğun-
luğu təmin edilir. Daha sonra proqramın tətbiq sahəsinin
və diaqnostik aparatın keyfiyyəti müəyyənləşdirməli və
onun müxtəlif xassələrinin aşkarlanması eyni məzmunlu
məsələnin həlli üçün nəzərdə tutulmuş digər proqramlarla
müqayisə olunmalıdır. Müxtəlif EHM tiplərinə və əməl-
iyyat qurumlarında istifadə olunma imkanlarını təmin
edən üsullar və vasitələrin yaradılması vacib olmaqla
EHM işin təşkili, proqramın bir hesablama mühitindən
digərinə köçürülməsini avtomatlaşdırmağa imkan verən
texnoloji vasitələrin hazırlanması lazımdır. İşçi proqram-
larına giriş müəyyən proqramlaşdırma dilinin ştat
vasitələrinin tətbiq olunması adətən tətbiq ediləcək
proqramlar əsasında həyata keçirilir.
Bununla yanaşı kitabxanaya müxtəlif vaxtlarda
digər müəllif tərəfindən hazırlanmış proqramlar daxil
edilir. Kitabxana fəaliyyətinə aid xüsusi sistem
təminatının
olmaması
bir
çox
hallarda
onun
qurulmasında digər sistem proqramçılarının köməyi
12
olmadan da fəaliyyət göstərməyə imkan verir. Beləliklə,
proqram kitabxanalarının xarakterik xüsusiyyəti problrm
yönümlü çıxış dilinin olmaması və kifayət qədər
təkmilləşdirilmiş sistem təminatıdır. Bir qayda olaraq
onlar mahiyyətinə aid olan tipik məsələlərinə istiqamət-
lənirlər və spesifik tətbiqi məsələlərinin həlli vasitələrinə
malik olmurlar. Paketləşdirmə prosesində vahid ter-
minologiyanın mövcud olmaması həmin elmi istiqamətin
yeniliyi ilə izah olunur. Bundan başqa TPP-nin müxtəlif
formalarda müəyyənləşdirilməsində məlumatarın aidiy-
yatı üzrə funksional və struktur xüsusiyyətlərini nəzərə
alaraq müxtəlif istiqamətlərdə şərh oluna bilər. TPP həm
sadə təsvirlərin köməyilə müraciət edilən müəyyən qrup
məsələlərin həlli üçün proqramların məcmusu, həm də
konkret sahə istifadəçiləri tərəfindən hər hansı bir
məsələlər dəstinin həlli vasitələrinin köməyi ilə
funksional təyinatlarına uyğun vahid idarəetmə üsulları
prqonozlaşdırılır. Bununla yanaşı məsələlər qrupu altında
tərbiq olunan ümumi alqoritmlər və məlumatlanndırma
massivlərində mövcud olan problemlərin çoxluğu,
paketin proqramının məhsuldarlığının artırılmasının
təmin
edən
proqramlar kompleksi müəyyənləş-
dirilməlidir. Proqram paketlərinə müəyyən məsələlər
qrupunun həllinə yönəlmiş istənilən kompleks kimi
yanaşmada formal olaraq belə yanaşma paketlər sırasında
kitabxana proqramlarını da kənar etmir. Ancaq bugünkü
gündə TPP haqqında proqram təminatının sərbəst forması
kimi formalaşmış fikirlər paketlərin bir sıra fərqləndirici
13
xarakterik xüsusiyyət-lərini göstərməyə imkan verir: O
TPP-nin əsas xüsusi-yyətlərindən biri onların ayrıca
məsələyə deyil, mövzü sahəsinə aid olan məxsusi
məsələləri əhatə edən proqram təminatının aparılmasına
istiqamətlənməlidir. Bu prinsipin əsas məğzi istifadə
olunan alqoritmlərin ümumi hissələrinin müstəqil
modullar şəklində formalaşdırılmasına nail olmaq
lazımdır. Proqram istifadəçiləri tərəfindən əvvəlcədən
formalaşdırılmış məsələlərin həlli həmin modulların
seçilmiş texniki ardıcıllıqla həyata keçirilir. Bir qayda
olaraq genişləndirilmiş paket müxtəlif vəzifələrin yerinə
yetirilməsində və ayrı-ayrı istifadə-çilərə xidmət edə
bilən bir neçə giriş dilinə malik olurlar. Dilin təyini ilkin
məsələnin formalaşdırılması, başıalnğıc verilənlərin həlli
alqoritmlərinin təsviri, VB-nin və ya TPP-nin infor-
masiya bazasının dəstəklən-məsinə istinad edir. Digər
tərəfdən giriş dilinin seçilməsi və proqram modullarının
yaradılması mövzu sahələrinə uyğun modelin təsviri,
müqavilənin gedişinin idarə edilməsi üçün təyin edilə
bilər, burada TPP-nin digər bir xüsusiyyəti spesifik
sistem vasitələrinə malik olmaqla ixtisaslaşmış verilənlər
bankı, paketin əməliyyat qurumları ilə qarşılıqlı fəaliyyət
vasitələri daxildir. Müxtəlif paketlər və proqram
toplantıları daxil olan proqramlar kompleksləri inteqra-
siyalaşdırılmış proqram qurumları olmaqla onların
tərkibində bir neçə təyinatlı TPP-nə malik olan
layihələndirmənin
avtomatik
qurum-ları
fəaliyyət
göstərir. Adətən bu tip qurumlarda müxtəlif qruplar və
14
bəzən də müxtəlif məhsul sahələrinə aid olan məsələləri
həll edilir. Digər mühüm xüsusiyyət tətbiqi proqram
təminatının göstərilən formaları arasında dəqiq və
birmənalı məhdudiyyət amilləri mövcud deyil. Müəsis-
sənin istehsal təsərrüfat sahəsində məhsuldarlığın və
mənfəətin, işçilər əməyinin səmərəliyinin artırılması,
optimal idarəetmə qurumunun yaradılması məsələləri
iqtisadiyyatın istənilən sahəsində fəaliyyət göstərən
şirkətlər üçün əsas məsələlərdən biridir. Bu zaman
maliyyə təsərrüfat fəaliyyətinin istənilən amillərini
nəzarətdə saxlanması zərurəti meydana çıxır, bu isə
özlüyündə çox saylı və müxtəlif mənşəli məlumatlarda
əks olunur, onların optimallaşdırılması və vahid qurum
çərçivəsində müəssisə fəaliyyətinin səmərəli idarə
edilməsində mühüm əhəmiyyət daşıyır. Müəsissə
fəaliyyətinə bilavsitə aid olan idarəetmə qərarlarının
verilməsinə əsas fəaliyyət sahəsinin düzgün olmayan
tərəfə istiqamətlənməsinə vu bunun nəticəsində ciddi
itkilərə gətirib çıxara bilər. Müəssisə üçün vacib sayılan
və həll olunan məsələlərin əhatə dairəsinin genişlənməsi,
yaxın perspektivdə təhlil olunacaq məlumatların
həcminin artırılması, istifadəçilər üçün nəzərdə tutulmuş
proqram xassəli paketlərin yaradılmasına daha çox diqqət
yetirilməsini tələb edir. Bununla yanaşı yaradılacaq
proqram paketləri konkret istifadəçinin ehtiyaclarına
uyğunlaşdırmaq üçün əlavə səylər tələb etmədən istifadə
olunma dairəsi geniş və sadə olmalıdır. Müasir şərtlər
çərçivəsində müxtəlif sahələrdə çalışan yüksük ixtisaslı
15
mütəxəssisslərin seçdikləri təhlil formaları müəssisə
fəaliyyətində proqnozlaşdırılan vəziyyəti düzgün qiymət-
ləndirmək imkanlarına malik olmalı strateji inkişafı
təmin edən səmərəli irəli sürülməlidir. Təklif olunan
strateji inkişaf istiqamətləri müəssisə fəaliyyətinə aid
olan müxtəlif mühasibat, maliyyə, menecment, bank,
statistika və digər proqram paketlərinə əks olunan iqtisadi
məlumatlara istinad etməklə həyata keçirilməlidir.
Müəssisənin istehsal təsərrüfat və bu professional
biliklərin avtomatlaşdırılması hesablamalarının iş sahə-
ləri üzrə aparılması real vaxt rejimində iqtisadi
məlumatların emalı nəticələrinin interaktiv təhlili,
verilənlərin aqreqatlaşdırılması yolu ilə həyata keçirilir.
Mühasibat proqram paketlərinin tətbiqi təkcə mühasibat
uçotunu avtomatlaşdırılmağa deyil, həm də anbar
uçotunda, məhsulların təhcizat və reallaşdırılmasında,
müqavilələrin izlənilməsində, əmək haqqının hesab-
lanmasında məlumatların emalı işlərinin qaydaya
salmağa imkan verməklə müəssisənin fəaliyyətinin idarə
edilməsi prosesinə təsir göstərir. Müəsissənin maliyyə
işlərinin avtomatlaşdırılmasında proqram paketlərinin
maliyyə işləri üçün nəzərdə tutulmuş proqramlarda
idarəetmə uçotu və onun ayrı-ayrı hissələrinin vəzifə-
lərinin maliyyə hesabatlarının tərtib olunmasında geniş
imkanlar yaradır. Satış fəaliyyətinin əsas proqram
təminatı kommersiya fəaliyyətinə dair məlumatların
emalı zamanı alqı-satış əməliyyatlarının idarə eilməsi,
satışının həyata keçirilməsinin təşkili, xərclərin nəzarətdə
16
saxlanması, satış kanallarının və üsullarının seçilməsi,
onun proqramlaşdırılması və istehlakçılara xidmətin
təşkil edilməsi və s. işlər üzrə əsas məsələləri həll etməyə
imkan ardıcıllığı proqram xassəli paketlərdə göstəril-
məlidir. Tətbiq olunan proqram paketləri son dövrlərdə
sürətlə inkişaf edən elektron ticarət fəaliyyətinin ayrılmaz
tərkib hissəsidir. Sadəcə web-vitrinlər təşkil edərək
məhsul və xidmətlər haqqında internet vasitəsilə məlumat
yayıb sövdələşmə və digər işləri ənənəvi qaydada, oflayn
rejimdə həyata keçirilən şirkətlər bütün fəaliyyət lərini
tamamilə internet vaitəsilə yerinə yetirən şirkətlərlə bu
sahə ciddi təşkilati məlumatlanma bazasının yaradılma-
sında iştirak edə bilərlər.
Dotasiyanın azaldılması üçün istehsal sektorunun
inkişafı lazımdır. Çünki şəhər və rayonların iqtisadi
səmərəliliyinin artırılması son nəticədə onların büdcədən
asılılığının azaldılmasına gətirib çıxarır, yerli gəlirlərin
çoxalması dotasiyanın verilməsinin qarşısını alır. Gələn il
üçün büdcədən dotasiya alan rayonlarının sayının xeyli
azalması göstərir ki, bütün bölgələrin özünü maliyyə-
ləşdirmə prinsipləri əsasında yaşaması mümkündür.
Bunun üçün sadəcə hər bir şəhər və rayon özünün
potensial imkanlarından düzgün yararlanmalıdır. Aqrar
neçə ildir ki, İmişli və Abşeron rayonları dotasiyadan
imtina etməyə nail olubsa, digər rayonların da öz
hesabına yaşaması tamamilə mümkündür. Neftin
qiymətinin aşağı düşdüyü və xərclərin optimallaş-
dırılmasının vacib olduğu indiki şərait isə rayonlar buna
17
daha tez nail ola bilərlər.
Azərbaycan bütün şəhər və rayonlarının özünə-
məxsus iqtisadi potensialı, təbii imkanları, ən əsası,
ölkədə əlverişli mühiti var. Təbii ki, bütün regionların
dövlət büdcəsi dotasiyasından imtina etməsi üçün zaman
lazımdır. Bu çənada mövcud iqtisadi siyasət imkan verir
ki, bütün şəhər və rayonlarımız tam olaraq özünü
maliyyələşdirmə sisteminə keçsin. Vaxtilə yalnız Bakının
dotasiya almadığını, gələn il isə öz yerli xərcləri hesabına
maliyyələşən şəhər və rayonların sayının 34-ə çatacağını
nəzərə alsaq görərik ki, bu sahədə qarşıya qoyulan
məqsədlər reallaşır. Dotasiya almayacaq şəhər və
rayonların sırasına daha 27-nin əlavə olunması ondan
xəbər verir ki, regionlarda inkişaf davamlıdır. Məhz
regional inkişaf strategiyasının uğurlu nəticələr verməsi
büdcə dotasiyalarının həcmini azaldılması digər
istiqamətlərdə əlavə vəsaitin ayrılmasına şərait yaradır.
Dostları ilə paylaş: |