Mİr cəlal seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

NAZİK MƏTLƏB 
 
1 
 
 
- Niyə gəlmisən? 
- Nə gəzirsən burada? 
- Sənə kim icazə verib? 
Maarif müdiri məni görəndə  təəccüb elədi. Bir ay olmaz ki, özü 
təyinnamə verib Yarpızlı kəndinə göndərmişdi. Çox böyük ümid və etimad 
ilə göndərmişdi. Müdirin də, başqa təşkilatların da bizə ümid bəsləməyə 
əsası, həm də möhkəm əsası var idi, çünki biz, bu il pedaqoji təhsili bitirən 
cavanlar odlu həvəs və uca bir ideal ilə kəndlərə gedirdik. 
Buraxılış gecəsində hökumətin kənd müəllimlərinə  təbrik müraciətini 
oxudular. Respublika maarif komissarı bizə öz övladı kimi üz tutur, ata 
nəsihəti verirdi: 
- Cavan müəllimlərimiz, - deyirdi, - cəhalət və savadsızlıq ilə mübarizə 
cəbhəsinə gedirlər. Onlar uzaq kəndlərimizdə maarif işığı yandırmağa, şura 
hökumətinin gətirdiyi yeni həyatı camaata başa salmağa gedirlər. Gərək 
unutmasınlar ki, zəhmətkeş kəndlinin hörmətini qazanmaq birinci vəzifədir. 
Kəndli sizə inanmasa, nə sözünüzə  məna verər, nə  də ixtiyarınıza uşaq 
verər. Gərək onun qəlbinə girəsiniz, özünüzü sevdirəsiniz. O da nə ilə olar? 
Xoş  rəftar ilə. Kəndlinin uşağına öz uşağın kimi bax! Təmiz, mərifətli, 
dərrakəli, təvazökar dolan! 
Müəllim kəndlinin  əli qələmli dostudur. Kəndli ona həm uşaq 
tapşıracaq, həm məsləhət eləyəcək, həm də çoxlarına demədiyi dərdini 
  

150 
 
deyəcək.  Ən xırda, ehtiyatsız bir hərəkət onu kəndlinin gözündən elə sala 
bilər ki, gənc müəllim baş götürüb qaçmağa məcbur olar. Kəndə 
gedənlərimizin birinci vəzifəsi hörmət, etibar qazanmaqdır. Sizin maarif 
xadimi kimi nüfuz qazanmanız hampanı, mollanı, falçını tamam nüfuzdan 
salacaq, kəndlinin gözünü açacaq. Bu da maarifin vacib işidir. Sizə bu yolda 
uğurlar olsun! Gedin, balalarım! 
Komissarın sözləri bizə elə  təsir etmişdi ki, gecəni də rahat yatmır, 
həyəcan keçirirdik. İstəyirdik səhər tez açılsın, qatara oturub təyinat 
yerimizə gedək, böyüklərimizin ümidinə layiq iş görək. 
Təkcə biz yox, maarif şöbəsinin işçiləri də  həyəcan keçirirdilər. Biz 
yürüşə gedən  əsgər idiksə, onlar cəbhəyə qoşun aparan zabit vəzifəsində 
idilər. İdarə xalis bir sərbəstlik ştabı idi. Gecə də çıraqlar yanır, telefonlar 
səslənir, maşınkada  əmrlər, müraciətlər, məktublar, proqramlar çap 
olunurdu. Tərəddüd kəsilmirdi... 
Belə həyəcan ilə getmiş, həm də uzaq kəndə getmiş bir gənc müəllimin 
bu tezliklə  qəfildən qayıdıb gəlməsi  əlbət ki, təəccüblü idi. Maarif müdiri 
məni idarəsində görən kimi sorğu-suala basdı: - Niyə gəlmisən? Nə gəzirsən 
burada? Kim icazə verib? O zaman bele hadisələr olmurdu. Daha doğrusu 
çox nadir olurdu. O da mənim başıma gəlmişdi. 
Maarif müdirinin təhdidli və təkidli suallarına necə, nə cavab verdiyimi 
deməzdən qabaq istəyirəm söhbətimizin  əvvəlinə, kəndə getdiyim günlərə 
qayıdam. 
Mənim təyin olunduğum Yarpızlı kəndi təbiətin ən gözəl guşəsi idi. İki 
təpə arasında yerləşmişdi. Ortadan, dərin dərədən göz yaşı kimi duru, buz 
kimi soyuq çay axırdı. Bəri yamacda dərə başı yuxarı sıralanmış kənd evləri 
uzanıb gedirdi, o biri yamacda da qarağac, palıd meşəsi. Bəri yamac açıq. O 
biri yamac uca və qoca ağaclarla örtülü idi. 
Bəri yamac güney, o birisi quzey idi... Dərədən qalxaraq meşəyə girən, 
cığıra bənzər oğrun yollar sıx ağaclar içində itib gedirdi. O yollara ancaq 
yerlilər bələd idi. Kənar, nabələd adam getməyə ehtiyat edərdi. 
Kəndlilər müəllimi çox mehriban qarşılayırdılar. Yetirən kimi bizə 
mənzil düzəltdilər. Dəstə-dəstə görüşümüzə gəlib, xoş gəldin elədilər. 
Min bir arzu, min bir həvəslə mən kənd məktəbinin səkkizinci sinfində 
hesab dərsi deməyə başladım. 
Nə olaydı, insanın ilk əmək günlərinin eşqi, həvəsi həmişə qalaydı! 
Yorulmaq, usanmaq bilmədən gecəni gündüzə qatıb, dərs dediyim günlərin 
  

151 
 
hərarəti heç bir zaman damağımdan getməz. Sinif jurnalını qoltuğuma 
vurub, məğrur addımlarla dərs otağına girəndə, 40-45 uşağın gurultu ilə 
ayağa qalxdığını, gülər üzlə öz müəllimlərini süzdüyünü görəndə, bir işarə 
ilə hamının quzu kimi sükuta dalıb  əyləşdiyini görəndə  mən özümü 
dünyannın ən bəxtiyar adamı sayırdım. 
O biri tərəfdən də, etiraf edim ki, dizlərim əsir, ürəyim qəfəs quşu kimi 
çırpınırdı. Qarşımda  əyləşən uşaqların hərəsi bir evdən gəlib, hərəsi bir 
kişinin övladıdır. Hərəsi mənə bir nəzər ilə baxır, hərəsində bir fikir oyanır. 
Mümkündür ki, bunlar axşam evlərinə qayıdanda mənim söhbətimi 
salacaqlar. Valideynlərinin "təzə müəllim" haqqında sorğularına kim bilir nə 
cavablar deyəcək, nə xasiyyətnamə verəcəklər? 
"Ən xırda, ehtiyatsız bir hərəkət onu kəndlinin gözündən elə sala bilər 
ki, gənc müəllim baş götürüb qaçmağa məcbur olar..." 
Bu böyük sözlər mənim qulağımda daha qüvvətlə yenidən səslənirdi. 
Ona görə yerişimə  də diqqət edir, sinifdə  uşaqlar qarşısında gülməyə  də 
ehtiyat edirdim. Bütün günü və gecəni şəhərdən gətirdiyim məsələ və misal 
kitablarını qabağıma töküb varaqlayır, dərs hazırlayırdım. Çalışırdım ki, 
dediyim dərs təzə, həm də nöqtəsinəcən uşaqlara aydın olsun. 
O zaman müəllim az idi. Seminariya bitirmiş müəllimi təcrübəli 
müəllimlərdən üstün tuturdular. O vaxt elə idi, bilmirəm niyə elə idi, amma 
elə idi. 
İlk dəfə sinfə girməyin, gurultu ilə ayağa qalxan məktəblilərə salam 
verməyin nə demək olduğunu ancaq müəllimlər bilərlər. Kim desə ki, o 
günkü sevincin həddi-hüdudu var, yalan deyir. 
Özü də sinif nə sinif! Cərgələnmiş  sıralarda bostan şamaması kimi 
sağlam,  əlvan, bir-birindən  ədəbli, sakit, yaraşıqlı  uşaqlar  əyləşib, təzə 
müəllimlərinin nə deyəcəyini, necə deyəcəyini aramsız gözləyirlər. Mən bu 
uşaqlara cəbr, həndəsə  dərsi, riyazi düsturlar öyrədəcəyəm. Qocaman 
müəllimlərdən, qalın-qalın kitablardan öyrəndiklərimin hamısını 
nöqtəbənöqtə, lap elə indi, birinci dərsdə  uşaqlara demək, öyrətmək 
istəyirəm. Taxtada yazdığım düsturları  həll edərək, nəticəsini söylədikcə 
intizarla əyləşən uşaqların simasında maraq işığını görməyə tələsirdim. Bir 
diqqət, bir sevinc, bir təbəssüm hiss etdikcə, böyük hünər göstərmiş kimi 
qürur ilə sinifdə var-gəl edir, rəqəmlərin, kəmiyyətlərin sirlərini, "neylərik" 
cavabını şirin-şirin danışmaq istəyirdim. 
  
 

152 
 
Qabaq sıralarda ucaboy, ağbəniz, uzunsaç, qaragöz bir qız  əyləşmişdi. 
Zivər, sanki bu 40 uşağın içində Kəhkəşanda parlaq bir ulduz kimi seçilirdi. 
Mən onun adını jurnalda oxuyanda xüsusi bir həzz alırdım. Mənə elə gəlirdi 
ki, bu qıza ən münasib ad qoymuşlar. 
Bir gün, iki gün, üç gün... 
Yox, mən bu ucaboy qızı başqaları kimi görə bilmirəm, başqalarına 
baxdığım kimi baxa bilmirəm. Zivərin hər sözü, hər hərəkəti mənə ideal 
görünür. O, suala cavab vermək üçün ayağa qalxıb iki kəlmə danışanda 
yanaqları pul kimi qızarır, qız təhərdən-təhərə düşür, bir günah işləmiş kimi 
özünü itirir, taxtada yazdığı düsturları dürüst və  cəld həll etsə, nəticəni 
gözəl danışsa da, başını qaldırıb üzümə dik baxmır, xəcalətli kimi yerə 
baxa-baxa keçib sırada  əyləşirdi. Zivərin ağ, enli üzü, cazibəli olması, 
badam gözləri nəinki dərsdə, evdə, istirahətdə, yamacda, təbiət seyrinə 
daldığım vaxtda da məni tərk etmir, sanki izləyirdi. Aşkar görürdüm ki, bu 
qızın adı  gələndə  mənim halım dəyişir. Zivər ürkək ceyran kimi başını 
çevirərək, o yan-bu yana baxdıqca xurmayı, qalın hörükləri kürəyində, ağ 
ipək köynəyinin üstündə yol axtaran əfi ilan kimi qıvrılırdı. Bu isə  qıza 
xüsusi məlahət verirdi. Dərsdə  nəzərlərimiz rastlaşanda bilmirdim nə hala 
düşürəm. Şimşək çaxmış, ildırım vurmuş kimi, sinif başıma dolanırdı. 
Tənəffüsdə, müəllimlər zarafatlaşdığı yerdə  mənim gözlərim eyvandan 
yığışmırdı. 
Az qalırdım bu beyti oxuyam: 
                       Səndən ayrı yüz qəmü dərdü məlamətdir mənə.  
                       Nə xoşam, nə naxoşam, bilməm nə halətdir mənə! 
Hansı bir hiss isə mənə deyirdi ki, Zivərin halı səninkindən qalan deyil. 
Biz rastlaşanda hər ikimiz rəng verib rəng alırdıq. O baxanda mən, mən 
baxanda o, gözünü yayındırırdı. Lap bu dəqiqələrdə müəllimlərimizin 
böyük sözü qulaqlarımda daha ucadan səslənirdi: "Ən xırda, ehtiyatsız bir 
hərəkət onu kəndlinin gözündən elə sala bilər ki, gənc müəllim baş götürüb 
qaçmağa məcbur olar!.." 
Mən indi çətin bir işə düşmüşdüm. Od ilə su arasında, vəzifə ilə arzu, 
şüur ilə hiss arasında mat-məəttəl qalmışdım. Güman edirdim ki, bəzi 
uşaqlar da bizim münasibətimizdəki qeyri-adiliyi duymuşlar. Gah 
  

153 
 
mənə və gah Zivərə baxan bir uşağın yanındakına nəsə pıçıldadığını bir dəfə 
aşkar gördüm. 
Mənim üçün bundan ağır töhmət, məzəmmət ola bizməzdi. "Rüsvay 
oldum, ilahi!" Müəllimin öz tələbəsilə bu rəftarını  eşitsələr, aləm yığılıb 
mənim üzümə tüpürməzmi?.. Xeyr, mən burada işləyə bilmərəm. Oxum 
daşa dəydi. Mən getməliyəm! 
Deyə bilərəm ki, ömrümün ən xəcalətli dəqiqələrini yaşayırdım. Qəlbim 
od ilə, köz ilə dolmuşdu ki, bu saat vücudumun yanıb külə dönəcəyini zənn 
edirdim. Başımdan tüstülər, dumanlar qalxırdı. Xəyalımda bir adı ən böyük 
hərflərlə yazır, pozur, təkrar yazırdım. Bildiyim əlifbaların hamısı ilə,  ən 
zərif, ən əlvan xətlərlə yazır, sonra da bir kəs bilməsin deyə, amansızlıqla 
pozurdum. Yanımda nə anam, nə bacım, nə bir ürək sirdaşım! Dərdimi bir 
kəsə deməyə cürət etmir, dərsdən sonra havalı kimi dinməz-söyləməz kənd 
küçələrində  hərlənirdim. Görən də  yəqin ki, rişxənd ilə baxıb deyirdi: 
"Riyaziyyatçı!" 
Kaş mən Yarpızlıya üz döndərməyə idim, səkkizinci sinfə ayaq basmaya 
idim!.. 
- Yox, mən getməliyəm!. 
Təcili iş üçün müdirdən izin aldığım tutqun bir payız səhərində Kaqorun 
məxməri faytonuna oturub, yeknəsəq zınqırov səslərinin ahəngilə dağları 
tərk edirdim. Əzizindən, vətənindən ayrılmağa məcbur edilənlərin  əhval-
ruhiyyəsilə kor-peşman  şəhərə qayıdırdım. Bulud kimi tutulmuş, qış günü 
kimi qaralmışdım. Deyəsən kürəyimdən, ürəyimdən iti xəncər vurmuşdular. 
İsti yaramı bağlamağa, sağalmağa, bəlkə  də daha belə yaralar almağa 
gedirdim. 
Nə olur olsun mən vəzifəmin ləyaqətini saxlamaq üçün qəlbimin səsini 
boğmalı, Zivəri unutmağa çalışmalıyam. 
Bu,  əlbəttə  çətin idi. Ancaq müqəddəs müəllimlik vəzifəsinə yenicə 
qədəm qoyan bir cavan üçün zəruri idi. Gedirdim, ancaq gözlərimi ar-
xamda qoyub gedirdim. Qəlbimi, arzumu, hissimi, gələcəyimi, bəlkə  də 
bütün varlığımı dağlarda qoyub gedirdim. Arxadan qarlı  təpələrin, qara 
meşələrin, qıvrım yolların dalında bulaq sularının mülayim şırıltıları 
arasından məni həzin bir çağırış, bir nida səsləyirdi. Bu, həya və ismə-
tindən pul kimi qızaran gözəl bir mələyin məyus gileyi, şikayəti idi. Mən bu 
səsi hər dəqiqə eşidirdim. Zehnimdə iki hiss çarpışırdı. Biri deyirdi: qayıt, 
toxta, işlə, məhəbbətinə çarə, yol axtar. Biri də deyirdi: yox, özünü də, 
Zivəri də rüsvay etmə, adını, müəllimlərinin nəsihətini uca tut! 
 

154 
 
Şəhərə qayıdandan sonra maarif müdiri məni uşaq kimi qabağına qoyub 
danladı. 
- Niyə gəlmisən? 
- Nə gəzirsən burada? 
- Sənə kim icazə verib, kim? 
Müdir hiddət və heyrətlə üzümə baxır, qayıtmağımın səbəbini təkidlə 
soruşur, cavab gözləmədən hökmünü verirdi: 
Bəzi cavanlar görəsən niyə bir yerdə bənd almırlar? Bunlar nə istəyir, nə 
axtarırlar? Təyinat dəyişməkdən yorulduq. Bilmirəm nə sayaq eləyək!.. 
- Mən kənddən qaçmıram, daha uzaq yerlərə getməyə razıyam! 
Əlbət ki, mənim dilim qısa idi. Açıq danışmağa, sirrimi deməyə  də 
üzüm yox idi. İndi hara göndərsələr, gedəsi idim. Elə  də oldu. Müdirdən 
təzə  vəsiqə alandan sonra bir kömürçünün qatırını kirayə elədim. Qabaq 
təpə dağlarına üz tutub, arxama baxmadan getdim. O gedən getdim... 
Həyatın təbii qanunları sakit axan sel kimi hər bir istəkdən, arzudan, 
ehtirasdan güclü olur. Fəsillərin dövrünü dayandırmaq mümkün olmadığı 
kimi, bu qanunların da məcrasını dəyişmək mümkün olmur. 
Oddan götürülmüş köz kimi mənim Zivərə olan məhəbbətim zaman-
zaman soyudu, söndü, nəhayət, unuduldu. Ömrün sərt ruzgarı bizim 
hərəmizi bir tərəfə yönəltdi, həyatın mürəkkəb, dolaşıq, çətin yollarında 
atıb-tutdu, sınaqlara saldı, böyütdü, bərkitdi. 
Nə mən onu axtarır, nə o məni soruşurdu. İlk və son görüşümüz həzin 
bir xatirə olaraq qalırdı. 
 
2 
 
İndi bu hadisədən otuz il keçmişdir. Mən indi böyük bir ailənin 
başçısıyam. Zivər haqqındakı xatirələrim nə qədər əziz, nə qədər şirin olsa 
da, bunları dilə gətirməzdim, əgər bir münasibət olmasaydı. 
Qapının zəngi çalındı. Kiçik oğlum qapını açan kimi qonaqları içəri 
buraxdı, cəld otağıma qaçdı: 
- Ata, qonaq gəlib! 
Uşaq evimizə  gəlib-gedənləri tanıyırdı. Tanımadığı adamlar gələndə 
qabaqcadan mənə xəbər verməyi adət etmişdi: "Filan əmi, filan 

155 
 
xala". Yox, "qonaq gəlib" - deyəndə bildim ki, nabələd adam olacaq. 
Gələnlər iki qadın, iki kişi idi. Dəhlizdə dayanıb, ev sahibindən rüsxət 
istəyirdilər. Mən onları qarşılayıb əl verdim, xoş gəldin eləyib dedim: 
- Buyurun, buyurun içəri! 
Qonaqlar  əyləşdilər,  ətrafa nəzər saldılar. Onlar məni, mən onları seyr 
etdiyim dəqiqələrdə evdə uzun sünnəsi mümkün olmayan soyuq bir sükut 
hiss olundu. Deməyə bir söz tapmaqda çətinlik çəksəm də, sükutu pozmağı 
lazım bildim: 
- Necəsiniz, əhvalınız necədir, təzə xəbərdən-zaddan nə var, nə yox? 
Mən bu ümumi, bəlkə  də  mətləbsiz, mənasız suallarımla qonaqları 
dindirmək istəyirdim. 
Güləşqabaq qadın cavab verdi: 
- Əhvalınız yaxşı ölsun! 
Qadın sanki mənim sualımı gözləyirmiş. Dərhal səsinin ahəngini 
dəyişərək, gözlənilmədən mənə sual verdi: 
- Müəllim, yəqin ki, bizi tanımadınız? 
Bu sözdən sonra mən qonaqlara diqqətlə baxmağa məcbur oldum. 
Müəllimlik sənətinin bir gözəlliyi də budur ki, böyüyüb ərsəyə  gələn 
gənclər arasında həmişə, hər yerdə şagirdlərinə rast gəlirsən. Sən unutmuş 
olsan da, gənclər hafızəli olur, səni unutmurlar. 
Mən qonağın üzünə diqqətlə baxanda dumanlı xəyal, ya yuxumu, nəsə 
bir şey xatirimdə işıq kimi cilvələndi: 
- Deyəsən sizi... 
- Bəli, siz bizə dərs demisiniz. 
"Dərs" sözünü deyəndə qadının səsindən, ahəngindən, otuz il əvvəlki 
bakir gənclik xatirələrinin nisgilindənmi, nədənsə, hər  şey nəzərimdə 
canlandı: 
- Sizin adınız, bağışlayın, Zivər deyilmi, Zivər xanım? 
- Bəli, yaxşı tanıdınız, şükür ki, hafızəniz kəsərlidir! 
Qadın, adına  əlavə etdiyim "xanım" sözünün məhz  əlavə olunduğunun 
mənasını yaxşı başa düşdü. 
Doğrudur, mən qonağın adını soruşdum, zənnim də düz çıxdı, amma 
nədənsə, ürəyim döyünməyə, yenə də otuz il əvvəlki kimi halım dəyişməyə 
başladı: 
- Mən şagirdlərimi, sinfimdə bir dəfə oturub dərsimi dinləyənləri 
adı ilə olmasa da, simasından fövrən tanıyıram. Hələ ki, tanıya bilirəm... 
  

156 
 
Bəli, bu həmin gözəl qız səkkizincidə oxuyan ucaboy, ağbəniz, uzunsaç, 
qaragöz qızın özü idi. Bu həmin Zivər idi. Üçdə bir əsrlik zamanın uzun və 
tozlu yollarından keçib gəlmiş Zivər idi. Zivər indi ahıllaşmış ana, kübar, 
abırlı bir qadın idi. Daha o xurmayı hörüklər yox idi. Kəsilmiş  xınalı 
saçlarını yana ayırmış, başına tirmə  şal salmış, ağır, təmkinli, nurani bir 
görkəm almışdı. Rəngi qaralmış, sifəti kiçilmişdi. Zamanın qələmi oraya 
çox yazıb-pozmuşdu. Gərdəni nazilmiş, qabağa doğru bir qədər  əyilmişdi. 
İşığını saxlamış, mənası  bəlkə bir az da dərinləşmiş qara gözlər həmin 
gözlər idi. Baxışı və xüsusən ani təbəssümü həmin idi. 
Mən, məsum simasında ilk məhəbbətin qığılcımlarını gördüyüm bu 
adam ilə görüşdən çox məmnun idim. Onu dinlədikcə güman edirdim ki, 
otuz il əvvəlki maarif müdirinin məzəmmətini təkrar-təkrar eşidirəm. 
Bunların, bu sözlərin indi mənim üçün məzmunu dəyişmişdi. Töhmət yox, 
şirin xatirə kimi mənə ləzzət verirdi. 
Zivər xanım bizim evə elçi gəlmişdi. Yoldaşlarının müxtəsər dediyi 
xahişdən sonra özü gənclərin gələcəyindən xeyli sevinc, arzu-kam ilə 
danışdı, oğlunu mənə təqdim etdi: 
-Urfan da Həqiqət ilə bir yerdə oxuyur. Hər ikisi neft mühəndisiolacaq, 
hər ikisi komsomolda, hər ikisi həmdərs, ürəkləri bir-birini tutub, ulduzları 
barışıb, tale gözəl gətirib, xoş görüşdürüb. Biz valideynlərin də borcudur ki, 
xeyir-dua verək. Bu bir təklif üçün cəsarət eləyib, hörmətli müəllimin 
qapısına gəlmişik. Ümidvarıq ki... 
Mən qonaqlardan icazə alıb çıxdım. Həqiqətin anasını çağırdım. Qızın 
rəyini soruşdum... 
...Zivər xanım dik-dik mənim üzümə baxdı. Sanki hamı bunu gözləyirdi. 
Bütün məclis mənə tərəf döndü. 
Zivər xanım daha utancaq kənd qızı deyil, təcrübələrilə tanınmış olan bir 
kimyaçı idi. Onun xahişini də, tələbini də dinləmək mənə xoş idi. 
Mən düşünürdüm ki, həya, ismət, tərbiyə naminə vaxtilə gizli qalan 
məhəbbətdən sonra bir cüt gözəl fidan göyərmişdir. Bunların təmiz, təbii 
istək, məhəbbətlərinə müqabil nə demək olar?! 
- Xoşbəxt olsunlar! 
Hamı ucadan bu sözü təkrar etdi: 
- Çox mübarək! 
 
1958 
 
  
  
 

157 
 
İNSANLIQ FƏLSƏFƏSİ 
 
1 
 
Bəzi adamın adı heç özünə yaraşmır. Amma bu qızın adını, deyəsən 
sonradan qəddinə, qamətinə, məlahətinə baxıb qoyublar. Ağca! Qubanın ağ 
alması! 
Heç tanımayan, bilməyən bir adam da rast gəlsə, yəqin ki, özgə ad 
deməz, bunu deyər: Ağca! 
Ağca yaraşıqlı bir qız idi, tamaşasından doymazdın. Həmişə dik və düz 
baxan iri, ala gözləri, ağ sifəti dairələyən qara tellər, qulac saçlar, şumal, 
göyərçini gərdən, sakit yeriş. 
Başının ipəkyaylığı ağ, döşünün sancağı, donunun düyməsi, çəkməsinin 
qotazı da ağ; sadəcə  ağ yox, bir növ bahalı, may şənliklərini andıran 
təravətli ağ! Çoxları  qızı  məktəb həyətində, nümayiş  sırasında, tarla 
düşərgələrində, küçə-bacada görəndə, baxa-baxa qalırdı. Ağcanın  ən acığı 
gələn də bu idi. 
- Niyə baxırsan, xala, buynuz-zad çıxartmamışam ki! 
- Qızım, sənə baxmıram, yaradanın qüdrətinə heyranam! 
- Bəsdi sən allah! 
- Allah yaman gözdən saxlasın! 
Bəlkə  də buna görə, dilə-dişə düşməkdən ehtiyat elədiyi üçün Ağca 
Baxışın ilk işarəsini rədd etmədi, ona könül verdi. 
Oktyabr bayramında inşaatçılar klubundakı görüşdən, məktəb 
məzunlarının ikinci buraxılışı axşamından sonra Baxış buraya trest rəisi ilə 
gəlmişdi ki, məktəb qurtaranları tikintidə  işə çağırsın. Ağcaya məktub 
yazmağa məcbur oldu. Məcbur oldu deyirik, çünki doğrusu budur: heç 
evlənmək xəyalında deyildi. Çox qızları tanıyıb xoşlasa da, belə fikrə 
düşməmişdi. Amma Ağcanı görəndə özünü itirdi. Bir gün, iki gün lap kefli 
kimi gəzdi. Güman elədi ki, ötüb gedər, gördü yox, gedənə oxşamır. 
Oxlanıb, özü də yaman yerdən oxlanıb. Dərdini kimə desin, kimi 
göndərsin? Fəhlə adam, ana yox, bacı yox, özü utancaq, açılışmamış. 
Birdən-birə durduğu yerdə adamın başına bu iş gəlsin!.. 
Nə isə, ha fıkirləşdi, gördü ki, məsələni açmaqdan savayı çarə yoxdur. 
Özü də üzbəüz yox, qiyabi, məktub ilə! Baxış heç bir zaman savadın qədrini 
indiki qədər bilməmişdi. Kağız hazırladı. Çox yazdı, çox pozdu, axırda 
sevdiyinə belə bir məktub göndərdi: 
  

158 
 
"Məni ordudan tərxis edəndə ürək zəifliyini səbəb qoymuşdular. 
Yürüşlərdə, yoxuşlarda təngnəfəs olurdum. Güman etmişdim ki, bundan 
sonra mənim qəlbim ilə ancaq həkimlər maraqlana bilərlər. Amma 
görüşümüzdən belə  məlum oldu ki, yox, orada həyat qaynayır və yeni bir 
işıq yanır. Onu siz yandırmısınız. Ümidvaram ki, həmin işığı söndürməyi 
heç bir zaman rəva görməzsiniz! 
Ehtiramla, Baxış" 
 
Gəlin gəldiyi ilk gündən Ağca Baxış ilə  şərtləşmişdi: uşaq bağçasında 
qulluğa girəcək, fəhlə balalarına tərbiyə verəcək, sonra da ali təhsil alacaq. 
Toy dəsgahı, mehriban ailə  həyatı başlanan günün səhərisi Ağca iki 
nömrəli uşaq bağçasına mürəbbiyə  təyin olundu. Ağcanın arzuladığı 
bağçanın balaca həyətində hovuz tikilmiş, cərgə ilə  ərik, iydə, badam 
ağacları basdırılmış, tənəklər baş-başa vermiş, qızılgüllər neçə yerdən calaq 
elənmiş, təzə binanın eyvanı, qapı-pəncərəsi qəşəng rənglənmiş, dirəkdən 
çilçıraq asılmışdı. Oğlanlı, qızlı körpə  uşaqlar quşlar kimi səs-səsə 
vermişdilər. 
Ağca yenicə ayaq basdığı bu körpələr evini özünün həyat və əmək ocağı 
saymışdı. Gündə neçə  dəfə  uşaqları bir-bir dindirməsə, ağacları sulamasa, 
hovuzun suyunu təzələməsə, otaqların səliqəsini yoxlamasa qərarı gəlməzdi. 
Birinin düyməsini tikir, birinə şəkil çəkir, bir başqasına hesab öyrədir, nağıl 
danışırdı. Cücəli toyuq kimi körpələri başına yığıb cürbəcür mahnılar 
oxuyur, onlara oyunlar öyrədir, cərgələrə düzürdü. İş görəndə qalın 
hörükləri kürəyindən sürüşür, gözünün qabağını kəsir, bəzən hovuz suyuna 
batırdı. 
Qız, saçını  cəld düyünləyib dalına atanda, bir dəfə müdirə gülə-gülə 
demişdi: 
- Qızım, onlar sənə kəndir deyil ki, nemətin qədrini bil! Onun həsrətini 
çəkənlər var! 
Ağca sonra hörüklərini bir ipək tor içinə yığıb kürəyinə atardı. Boynunu 
tərlətsə, darıxdırsa da, müdirənin sözünü yaddan çıxarmazdı. 
Ailə  həyatının dadlı meyvəsi, ay parçası kimi bir oğlan uşağı da 
muştuluq  şənliyi ilə  gəlib çıxdı. Gənc ailədə körpə  səsi saf musiqi kimi 
eşidilməyə başladı. 
  
 
  

159 
 
Bənna Baxışla Ağcanın günü, dirliyi xoş keçməkdə idi. 
Ailədən, güzərandan söhbət düşəndə, hərə bir arzudan deyəndə, Baxış 
da küsənə-küsənə öz səadətindən danışardı: 
- Qardaş, bizim zəmanədə insanın canı sağ olsun, yaxşı da ömür-gün 
yoldaşın olsun, qalan hər  şey ötüşər. Ağca ilə qabaq-qabağa oturanda, 
kəlmə verib kəlmə alanda, bir də Nadirin qığıltısını  eşidəndə, elə bilirəm 
bütün yorğunluğum getdi. Deyəsən, heç ağır daşları divara düzən, səhərdən 
axşama belədən-belə mizan çəkən, sement vuran, fəhlələr ilə  çənə döyən 
mən deyiləmmiş. İnsana könül həmdəmi hər şeydən fərzdir. Can deyib can 
eşidəsən, bir-birinin başına and içəsən. Məhəbbət də, həyat da, ləzzət də 
budur. İdarədə də adamın kefı saz, ürəyi işıqlı olur. Həyat yoldaşı, mehriban 
ailə işdə də adama bir arxadır. 
Baxış tamamilə haqlı idi. Ağcanın yoldaşlığı, bağçadakı qulluğu, ailə 
qayğısı bu tərifə tamamilə layiq idi. 
Qadın var həmişə  fıkri-zikri konsertlərdə, bu teatrda, o tamaşada, 
gəzməkdə, seyrəngahda, bayır-bağçada olar. Evinin işini yükləməyə  də 
qulluqçu axtarar. Ərinin işdən gəlməyi yadına düşəndə, qaçıb restorandan 
bir boşqab soyuq kotletdən-motletdən alıb gətirər, qabağına atar, sonra 
poçtalyon kimi qapıdan yox olar... 
Belə evin mehmanxanadan nə fərqi! 
Yox! Baxışın ailəsi hara, bu söhbətlər hara! 
Ağca qulluğunu ikinci növbəyə, nahardan sonraya salmışdı. Səhər 
yerindən qalxan kimi birinci işi  ərinə yemək vermək, onu yola salmaqdı. 
Uşağı yedirib, geyindirib havaya çıxarmaq, sonra nahar tədarükünə düşmək. 
Ağca ərzağın təzəsini, yaxşısını, həm də bahalısını alardı. Handa bir şeyi 
bəyənməz, dönə-dönə seçərdi ki, Baxışın xoşuna gəlsin. Onun hazırladığı 
süfrə  zənginliyi ilə olmasa da, səliqəsi səhmanı ilə  həmişə seçilirdi. Stol 
üstündə  hər  şey par-par parıldardı. Deyərdin bunlara əl vurmaq heyifdi, 
hansı qəzetə, hansı sərgiyə getmək üçün şəkil çəkiləcək. 
Baxış  işdən gec gələndə  Ağcanın gözü qapıda qalardı. Tez-tez həyətə 
çıxıb evə girərdi. Tramvay zəngi cınqıldayan kimi ürəyində deyirdi: "Baxışı 
gətirir". 
Uşaq da böyümüşdü. Ata-bala qabaq-qabağa oturub, Ağcanın bişirdiyi 
xörəyi iştahla yeyəndə, qaşığı qoyub çəngəli, çəngəli qoyub stəkanı, stəkanı 
qoyub kağız dəsmalı götürəndə, "əllərin var olsun!" deyə təşəkkür edəndə, 
Ağcanın ürək rahatlığına söz ola bilməzdi. 
  

160 
 
Görərdin axşam,  şirin söhbət vaxtı Baxış bir kağız bağlamanı ortalığa 
gətirir, ana-balaya göstərib soruşurdu: 
- Kim bilər bu nədir? 
Biri konfet, biri çəkmə, biri dəsmal, biri corab, biri ətir deyərdi. 
- Bilmədiniz! 
Nadir tələsik bağlamanı atasından almaq istəyəndə, bir də görərdi ata 
qutudan bir sputnik çıxarıb stol üstünə qoydu. Göyə üz qoyan sputnik əvvəl 
marş çalmağa, sonra da fıt verməyə başlardı. Nadirin sevincinin həddi 
olmazdı... 
Deyirlər xain, çəp bir göz bütün xoşbəxt ailələrin pəncərəsindən baxır, 
içəriyə soxulmağa fürsət axtarır. Bizim tanıdığımız evdə bu etiqada 
inananlar, bəlkə də, yoxdur. Amma xanımlardan uzaq olsun, Baxışın evinə 
birdən-birə əsən acı ruzigarı, ürəyim ağrısa da, deməyə məcburam. 
Ağcanın başına elə bir iş gəldi ki, ailə səadəti alt-üst oldu. 
Baxış yağlı maşın kimi çox işlək adam idi. Ağrı, yorğunluq, zəiflik ona 
kar salmazdı. On beş ilin ərzində onun işdən qaldığını görən olmamışdı. Adı 
həmişə  məruzələrdə,  şəkli lövhələrdə, işi dillərdə idi. Heç kimin gümanı 
gəlməzdi ki, bu zirək kişiyə də xəstəlik yaxın düşər. 
Bəzən kürək sancısından, ürək ağrısından  şikayət eləsə  də, Ağcanın 
sözünə baxmaz, işə gedər, neçənci mərtəbədə divar qoyar, tavan örtərdi. 
İşdən qayıdan kimi dalbadal rəngli çay içər, bir-iki saat uzanıb dincələndən 
sonra durub qəzet oxuyar, radio eşidərdi. 
Ağca  ərinin həkim çağırmağa kahıllıq etməsinə bir növ alışmışdı, 
inanmışdı ki, baş  ağrısı, kürək ağrısı... bunlar işlək adamlarda soyuqdan, 
havadan, küləkdən olan, tez keçib gedən şeylərdir. Bu "adi" şeylərdən belə 
müdhiş bir fəlakət baş verə biləcəyini Ağca heç xəyalına gətirməzdi. Elə bir 
fəlakət ki, nə həkim, nə dost, nə idarə, elgün, nə qurulu ev-eşik, nə bəslənən 
şirin arzular qarşı dura bildi! 
Ölüm qara qartal qanadını bu gözəl, bu munis xanıman üstündə gö-
rəndə, iti caynaqları ilə Baxışın qəlbini parçalayanda, sanki hər şey bitdi! 
Ağcanın illər boyu bəslədiyi arzu və ümidlər elə sarsıldı, tamaşasına 
durduğu füsunkar qayalıqlar kimi birdən-birə elə uçulub töküldü ki, dünya 
və aləm başına fırlandı. 
Baxışın vəfatından xəbər tutanlar axışıb gəldilər, idarə qalmadı baş 
sağlığı yazmasın, maşın qalmadı dəfn mərasiminə çıxmasın, adam qalmadı 
bu adlı-sanlı ustaya yanıb heyifsilənməsin. 
  

161 
 
Orkestr gətirdilər, cah-calal ilə götürdülər, şəklini çəkdilər, nitq dedilər, 
qəzetlərdə yazdılar, uşağa kəsəmət kəsdilər. 
Mərhumun yeddisi, ayı, qırxı keçdi. Ağcanın üzü gülmədi. Necə gülə 
bilərdi! Ürək sevgilisini, dağ kimi kişisini itirən cavan gəlinin  əlləri 
qoynunda qalmışdı. Qadın la rəng-ruf dəyişdi. Bədən tufana tutulmuş gülzar 
kimi quruyub soldu. Bütün o gözəllik, məlahət uçub getdi. Şəkil kimi 
gəlindən bir dəri, bir sümük, bir də quyu suyu kimi dərinə enmiş gözlər 
qaldı. 
Hanı qəzetlər, telefonlar, radiolarda Baxışın çəkilən adı, hörməti! Hanı 
səhər-axşam isti nəfəsi ilə "sağ ol" deyib evdən çıxmağı,  şəst ilə "salam" 
deyib qapıdan girməyi, bükülü bazarlığını stol üstünə qoyub mübarək 
deməyi, uşağı qucaqlayıb min bir dil ilə oxşamağı, cibindən cürbəcür 
hədiyyələr çıxarmağı, rəngli,  şəkilli kitablar göstərməyi? Hanı axşamlar 
sevgilisinin qolundan tutub bir məclisə, bir cəmiyyətə, toya, təvəllüdə, 
görüşə getməyi! Hanı evinin səadəti,  şənliyi? Deyərsən, dəyirmanın suyu 
sovrulub, işıq həmişəlik sönüb. Qtaqlarda qu vursan, qulaq tutulur. 
Divarlardan sükut, soyuqluq sezilir... 
Baxışın tanışlarından biri, ara-sıra mərhumun qapısını açan, ərk ilə 
yeyən-içən gödək, gövdəli kişi başsağlığına gələndə, Ağcanın kənara 
çağırdı. Gizli söz deyən kimi, səsini alçaltdı: 
- Ağca xanım, heç fıkir-zad çəkmə. Allah rəhmət eləsin. Dünyanın 
işidir. Bir yandan bağlayan fələk, bir yandan açar. Özün bilməmiş olmazsan 
ki, mən yenə subayam. Səni özüm nikah eləyəcəyəm, uşaqdaki... 
- Tfu sənin murdar sifətinə! Sən bu evdə  nə  qədər çörək yemisən, ay 
xain! Tfu alçaq üzünə sənin, tfu!.. 
Gödək kişi daş dəymiş köpək kimi zingildəyərək yox oldu. 
Ağcanın - bu balaca həyətdə tənəyə, təhqirə uğrayan cavan ananı qəhər 
tutdu. Ona elə gəlirdi ki, Baxışın matəmi onun bütün vücudunu qurutmuş, 
gözündə bir damla da yaş qoymamışdır. Ancaq düşmən sözünün, acı 
tənənin yarası sanki indi onun kövrək qəlbini yenidən qanatmışdı. 
Gözlərindən yaş yox, qızıl qanlar axırdı. Yanaqlarından damla yox, ağır isti 
qurğuşun dənələri tökülürdü. 
Qonşular, qohumlar təkrar yığıldı, çox təsəllilər deyildi. Kimsə bilmədi 
ki, nə olmuşdur.