«мл т*'1шн» «* иа Alisher Navoiy

Sandal osoyishi ravon angla,
Atri oning hayoti jo n angla.
Sandal isinda tek turub b o ‘lmas,
Mushkni kimsa yoshurub bo'lmas.
Donishmand musofir o‘z afsonasini tugatgach, 
shoh sandal bo^li nasimdan orom olib uyquga ketdi.
*
*
*
Juma kuni shoh Bahrom oq ipakdan kiyimlar 
kiyib, nurafshon quyosh misol olamni mehri nuri 
yoritib, oq gumbazli saroy tomon y o l oldi. U yerni 
manzil qilgan chinlik go'zal ham shu rangdagi 
kiyimlarda uni kutib oldi. Shoh fil suyagidan ish- 
langan oppoq taxtga chiqib o'tirgach, dilbari ham 
uning yonida orom topdi. Bazm-ishratga yigllgan 
majlis ahlining barchasi ham oq libosda edi. Bir 
gul yuzli parizod kelib, chiniy qadahda may tut- 
di. Shoh oqshomga qadar har kungidan ko'proq 
may ichdi. Quyosh o‘z nurlarini yashirgach, shoh 
uyqu istagini bildirdi. Oq uy ichiga joy solingach, 
mulozimlar yolga chiqib bir musofimi boshlab 
kelishdi. U shoh Bahromni duo qilgach, o‘z hi- 
koyasini boshladi.
Yettinchi iqlim yo'lidan keltirilgan 
musofirning hikoyasi
Men o‘z ко ‘rganlarimni hikoya qilib bermoqchi- 
man. Xorazm mamlakati mening diyorim boladi.

---

San’atim soz chalmoq bolib, hech kim musiqa 
ilmini menchalik bilmaydi. Doimiy ishim elga 
talim bermoq bolib, hozirda ustozlik qilayotgan 
ko'pgina kishilar mening shogirdlarimdir.
Nogahon xalq ichida: «Xorazmga bir xitoylik 
savdogar hurvash kanizi bilan kelayotgan emish. 
Xojaning mol-u dunyosi el gumon qilganidan ham 
ko‘p emish. Uning kanizi esa nihoyatda sohibjamol 
bolib, barbat asbobini qoyillatib chalar va g‘oyat 
yoqimli ashulalar kuylar ekan», - degan xabar 
tarqaldi. Bu xabar xalqni beqaror qildi. Bir necha 
kundan so'ng esa xoja ham yetib keldi. Xorazm 
ahli о ‘z eshitganlarining qanchalik to‘g‘ri ekanini 
o‘z ко‘zlari bilan ko'rishni istab, uning istiqboliga 
chiqishdi. Xoja aytilganidek boy bolib, zuhd-u 
taqvoni shior qilib olgan ekan. Aslida xojaga far- 
zand sanalgan oy yuzli go‘zal kanizak esa parda 
ichida, yuziga oq niqob tortib o'tirardi. Faqat 
yuzidagi niqobigina emas, balki kiyimlari ham oq 
bolib, shu rangdagi kiyimlarni xush ko'rarkan.
U kanizak har kuni ikki qatla, subh va shorn 
paytlarida parda ichida otirib chang chalib, kuyga 
hamohang ashulalar kuylar, ularni tinglayotgan 
odamlar o‘zlarini yo‘qotib, oh-u nola qilishar, har 
kuni bir g'amnok shu tarzda halok bolardi. Bu 
gaplar shohga ham yetib bordi. Ularni o‘z saroyiga 
taklif etishga jur’at qilolmagan shoh o‘z kiyimlarini 
o‘zgartirdi-da, odamlar orasida turib kuy va ashu- 
lalami tingladi-yu, u ham kanizakka shaydo bolib 
qoldi. Qizning kuy-u navosidan uning husn-u 
jamolini anglagan hukmdor mahvashga uylanib, 
xojaga farzand bolishni istab xomtama bolar 
ekan, oraga dallolalami qo'yib, xojaga o‘z istagini 
bildirdi. Lekin xoja: «Shoh o‘z orzusini bayon qilib,

---

boshimni kolcka yetkazdi, lekin bu borada mening 
tole’yim yo‘q ekan. Gap shundaki, bu mahvash 
sanam turmushga chiqishni aslo istamaydi, Haq 
uni juftidan toq qilib yaratgan», - deb javob qildi. 
Shoh o‘z istagini yana bir necha bor izhor etdi, 
lekin xoja har safar oldingidek rad javobini berar­
di. Oxiri ishqdan halok bolishiga ishongan shoh 
beqaror bolib, g‘azablandi-da, zulm qilishga bel 
bogladi. Bir qancha sipohlarini xoja uyiga borib, 
kanizakni bor yuklari bilan saroyga olib kelish 
uchun yubordi. Ular shoh farmonini bajarib, 
kanizakni saroyga olib kelib, qasr ichiga tushird- 
ilar. Shoh xursand bolib, go‘zal sanam huzuriga 
y o l oldi. Bundan xabar topgan kanizak changini 
qoliga olib, shunday ashula ayta boshladiki, uni 
eshitgan shoh o'zidan ketdi, kimning quloglga 
eshitilgan bolsa, yiqilib uyquga ketaverdi. Saroy 
ahlining barchasi shu tarzda mast bolib, uxlab 
qolgach, kanizak o‘z uyi tomon y o l oldi.
Shoh va uning sipohlari uyg'ongach, ahvoldan 
ogoh bolib, kanizakni yana saroyga majburlab 
olib kelishdi, u esa yana chang chalib va ashula 
aytib, barchani uxlatib qotydi va yana o‘z uyiga 
borib, parda ichida orom ola boshladi. Shoh 
yana bir necha bor shu ishini takrorladi, lekin 
har safar shu holat yuz beraverdi. Oxiri shoh o‘z 
ishidan pushaymon bolib, xoja huzuriga keldi-da, 
uzr so‘rab, u bilan ota-o‘g‘il tutindi, parivashdan 
ham kechirim tilab, og‘a-singil tutindi. Shundan 
so'ng xoja jannatmonand bir bog4 yasab, unga 
baland bir qasr soldirdi. Uning yoniga esa ibodat 
qilish uchun bir hujra qurdirdi. Gul yuzli go'zal 
u yerda oppoq kiyinib ibodatga mashg4il bolar, 
tong otguncha Tangriga munojat aytib, birovning

---

umidi bilan yashar, lekin u odamning kimligini 
hech kimga ayon qilmasdi. Subh bolgach, firoq 
haqida kuy chalib, ashula aytib, eshitganlami zor 
yiglatar, shomgacha toat-ibodat qilib, shomda 
yana o‘z kuy-u ashulasini davom ettirardi. Parda 
tashqarisida otirgan odamlar nola-yu oh chekar, 
shoh ham goh-gohida shu yerda otirib, kuy va 
ashuladan hushini yo‘qotar edi. Xoja dasturxon 
tuzab, imkoni boricha shohga takalluf ko‘rsatar, 
ziyofat qilib ko‘nglini xushlardi.
Men u shaharning nag‘masozi, bazmlarning 
dostonnavozi edim. Kunlarim kuy va ashula 
bilan otardi. Men aytgan kanizak o ‘z kuy va 
qo'shiqlarini boshlagach, ishlarim yurishmay, 
elning e’tiboridan qola boshladim. Shunda o‘z 
ahvolimga chora o*ylab topdim-da, xoja dargohiga 
y o l oldim. U mahvash huzurida ekan, uzoqro- 
qdan faiyod chekdim. Ikkovlari ovozimni eshitib, 
faryodim sababini so'radilar. Men: «Sizlar menga 
zulm qildinglar», - deb javob qildim. Ular yana: 
«Ey mazlum, bizga tuhmat qilma, biz zulm qilish­
ga о ‘rganmaganmiz. Balki bizni kimlar bilandir 
adashtirayotgandirsan?» dedilar. «Undoq emas, 
so‘rasangiz, nima qilganingizni aytib beray, insof 
qilsangizlar, biron chora topib berarsiz, bolmasa, 
so'zimni yolg'onga chiqararsizlar», - dedim. Ular 
«Ayt!» - deyishgach, duo qilib, keyin o‘z ahvolim- 
ni shoshilmasdan birma-bir aytib berdim. Ular 
so'zlarimni kulimsirab eshitdilar. So'ng men o‘z 
istagimni bayon qilib: «Ruxsat bersangizlar, men 
bir necha fursat huzuringizda bolib talimingizni 
olsam. Men ojiz bolib ko'rinsam ham, musiqa 
ilmida ancha mashhurman. Bu mamlakatdagi 
ko'plab taniqli sozanda-yu hofizlar mening sho-

---

girdlarimdir. Aflotun ham soz chalishda menga 
teng kelolmaydi. Men bu yerda sizlar ayon qilgan 
ishlarning mohiyatini aytib berishga ojizman. Bu 
tarzda ashula aytib, eshituvchilami goh oldirib, 
goh tiriltirishni hech kim ko'rmagan. Shu tufayli 
mening ishlarim kasod boldi», - dedim.
Xoja va uning qizi mening so'zlarimni tinglab, 
xor-u zorligimga achindilar, shekilli, menga yax­
shilik qilishdi. Xoja menga qarab: «Biz bilan ham- 
korlik qilishing, soz bilan mehribonimiz bolishing 
yaxshi, albatta. Lekin bir masala mushkulroq: 
gul yuzli sarvimga nomahramning xizmat qilishi 
ham, yaqinroq borishi ham mumkin emas», - dedi. 
Men unga: «Hunar umidi bilan men o‘zimni mah- 
ram aylaganman, sizni bu xil g'amdan qutqazish 
uchun erkakligimdan voz kechganman», - dedim. 
Ikkovlari hayrat bilan boqishdi-da, mening rost 
gapirayotganimni taftish qilib, ishonch hosil etish- 
di. Keyin menga ko‘pdan ko‘p iltifot ko'rsatishdi. 
Men parda oldida xojaga hamdam bolib, parda 
ichida esa u mahbubaga sirdosh bolib xizmatlari- 
ni qilib, ularning ko‘nglini olardim. Oy yuzli go'zal 
kuylar ekan, meni bir narsa hayron qoldirardi: 
uning barcha ashulalari ayriliq dardiga bag'ish- 
langan edi. Yana bir holatdan ham xabardor 
boldim: u ba’zan parda ichida yashirincha yiglar 
edi. G‘ami kuchayib ketgan paytlarda men bilan 
mahram sifatida suhbatlashib, xayoliga kelgan 
ayrim so'zlar ma’nosini mendan so'rardi, men 
esa bilganimcha javob berardim. Ba’zida uyqusi 
qochsa, menga: «Afsona aytib bergim, - deb ilti- 
mos qilardi-da, rivoyatda ayriliq haqida gap borsa, 
beixtiyor yiglashga tushardi. Bu holat haqida 
fikr yuritib, parivashning birov ishqida majnun

---

ekanligiga, unga zor-u mahzunligiga ishonch hosil 
qildim. Ichiga botib azob berayotgan hajr tikani 
zardoblarini ashulasi bilan tashqariga chiqarib 
tashlar ekan. Tun-u kun kuylamasa, alanga uni 
pinhona kuydirar ekan. Shularni aniqlagach, 
parivashni qiynayotgan dardning mohiyatini 
bilishga intildim. Har xil mavzularda u bilan 
suhbatlashar ekanman, bir kuni savol berishga 
ruxsat olib, uning birov ishqida yonib, hajrida 
о‘rtanayotganini sezganimni aytdim-da: