Moddalar almashinuvining fiziologik as

1.Karbonsuvlarning hazmlanishi
. Ovqat bilan qabul qilingan karbonsuv-lar
murakkab tuzilishga ega bo`lgani uchun qonga va limfaga bevosita o`ta olmaydi. 
Karbonsuvlarning qonga so`riladigan yagona shakli monosaxarid bo`lib hisobla-
nadi. Demak karbonsuv hazm yo’llarining turli qismida hazm fermentlari (alfa va 
betta amilaza, saxaraza, mal’taza, laktaza va boshqalar) ishtirokida monosaxarid 
ayniqsa, geksozalargacha parchalanadi. 
2.Monosaxaridlarni qonga so`rilishi
. Monosaxaridlar asosan ingichka 
ichakning vorsinkalaridan qonga so`riladi. Monosaxaridlarning so`rilish tezligi 
turlicha bo`ladi. Agar so`rilish tezligini 100 deb olsak, u holda glyukoza -150, 
galoktoza - 110, fruktoza-43, manoza-19, pentoza–10-15. Bu ma`lumotlardan 
ko`rinib turibdiki, pentozalarning malekulyar og’irligi kichik bo`lishiga qaramay, 
geksozalarning so`rilishi tezligi yuqori. Demak so`rilish tezligi qand malekulala-
rining struktura tuzilishiga emas, balki hazm yo`llari shilliq qobig’ining fiziologik 
xususiyatlariga bog’liq. Shuningdek, erkin holdagi monosaxaridlarga nisbatan 
polisaxaridlar tarkibidagi monosaxaridlar tez so`riladi. Bu esa parchalovchi 
fermentning xussiyati bilan belgilanadi. 
Barcha fiziologik jarayonlar singari karbonsuvlarning so`rilishi asab va gumoral 
yo`l bilan boshqariladi. Glyukozani qonga so`rilishi insulin, tiroksin, va buyrak usti 
bezi gormonlarining faolligini oshiradi. Adrenalin esa glyukazaning so`rilishini
kuchaytiradi. Karbonsuvlarning so`rilishida bosh miyaning turli bo`limlari, ayniqsa
miyacha, gipotalamus va bosh miya katta yarim sharlari vegetativ asab tizimi orqali 
karbonsuvlarning so`rilishiga ta`sir etadi. 

---

51 
novateurpublication.org 
3.Karbonsuvlarning oraliq almashinuv
.Qonga so`rilgan monosaxaridlar turli 
to`qimalarga, ayniqsa miya, jigar va muskullarga borib, karbonsuvlar alma-
shinuviga ishtirok etadi.jigarning glikogen to`plash funktsiyasini birinchi marta 
1853 yilda frantsuz olimi K. Bernar aniqlagan.U o`tkazgan tajribalarida ya`ni 
hayvonlarning jigarini olib tashlaganda bunday hayvon glyukoza tanqisligidan 
nobud bo`lishi isbotlab berilgan. Shu bilan birga jigar glyukozadan glikenni 
sintezlaydigan asosiy manba ekanligini ta`kidlab o`tadi.Keyinchalik 1912 yilda 
Mann va Magotlar bu dalillarni o`z tajribalarida yana bir karra isbotlab beradilar va
quyidagi xulosalarga keladilar: 
1.Jigarda glyukozadan karbonsuvlarning zaxirasi bo`lgan glikogen sintez-lanadi. Bu 
jarayon glikogenez deyiladi.Agarda glyukozaga ehtiyoj sezilsa, gliko-gen qayta 
glyukozagagacha parchalanadi va glikogenoliz sodir bo`ladi. Bu jarayonning 
boshlang’ich fermenti glyukozo - 6- fosfataza bo`lib, u asosan jigarda sintezlanadi.
2.Jigarga boradigan glyukozaning bir qismi oksidlanib, organizm uchun muhim 
bo`lgan energiya ajratadi. 
3.Glyukoza oqsillar va ayniqsa, yog’lar uchun sintez manbai bo`lib hisob-lanadi. 
4.Glyukoza organizmning muayyan funktsiyasi uchun zarur bo`lgan ayrim 
karbonsuvlarni sintezlash uchun foydalaniladi. Masalan glyukozadan glyukuron 
kislotasi hosil bo`ladi. Bu esa jigar to`qimalarini zararsizlantirish uchun muhim 
hisoblanadi. 
5. Jigarda yog’ va oqsillarning parchalanish maxsulotlaridan karbonsuv-lar yangi 
turlari paydo bo`ladi. Demak, jigar gomeostatik funktsiyani bajarish orqali 
organizmdagi qand miqdorini bir me`yorda ushlab turadi. 
Karbonsuvlar almashinuvida muskul to`qimalari ham muayyan o`rin tutadi. 
Muskullar faol harakat qilganda qondan ko`p miqdorda glyukozani oladi va jigar 
singari glyukozadan glikogenni sintezlaydi. Glikogenning parchalanishidan hosil 
bo`lgan energiya muskul qisqarishi uchun safarbar etiladi.Biroq, muskullarda 
glyukozo – 6 - fosfataza fermenti bo`lmaganligi uchun glikogendan glyukoza emas, 
balki oraliq maxsulotlar: sut va sirka kislotasi hosil bo`ladi. Bu jarayon glikoliz 
deyiladi.
Muskullar dam olgan vaqtda (ya`ni ish bajarmaganda) sut kislotaning bir qismidan 
yana glikogen hosil bo`ladi, qolgan qismi esa qaytadan qonga so`riladi. Inson tinch 
turganda uning qonidagi sut kislotasining miqdori 12-19 mg % ni, muskul zo`r 
berib ishlaganda esa uning miqdori 15-20 marta ortadi. Organizmdagi 
funktsiyalarning faoliyati normal holatga tushganda sut kislotasi glikogenga 
aylanadi.Demak, jigar va muskul glikogenni orasida dinamik bog’liqlik mavjud. Bu 
bog’liqlik A. Kori aniqlagan va Kori sikli deyiladi( 1- rasm).