Moliya bozori

26




Moliva bozorining u voki bu segment! bo‘vicha: pul, kredit, valuta, sug'urta, lotereya o'yinlari, qimmatli qog'ozlar (fond, kapital) bozorlari instrumentlari.
Bazisiga ko‘ra: pul, valuta, sug'urta, tovar, ko'chmas mulk, indeks, foiz stavka, qimmatli qog'oz bazisli moliyaviy instrumentlar.
Iqtisodivotning u voki bu subvektiga ko‘ra: davlat boshqaruvi va hokimiyatlari, banklar-kredit muassasalari, sug'urta tashkilotlari, birjalar, nomoliya tashkilotlari (korporativ) instrumentlari.
Chiaarilish muddati bo'vicha: qisqa, o'rta va uzoq muddatli moliyaviy instrumentlar.
Millivligi bo'vicha: milliy, xorijiy va xalqaro moliyaviy instru­mentlar.
latisodiv-huquqiv mazmuni bo'vicha: qarz va ulush munosa- batlarini hamda hosilaviy bo'lgan moliyaviy instrumentlar.
Iqtisodiv-huquqiy xossalariga ko'ra. ikki guruhga ajratish mumkin: bazaviy va bazisli moliyaviy instrumentlar. Bazaviy instru- mentlarga ulush va qarz munosabatlarini o'zida mujassamlashtiruvchi emissiyalanuvchi (derivativlardan tashqari) va emissiyalanmaydigan qog'ozlar kiradi. Bazislilariga esa derivativlar (hosilaviy qimmatli qog'ozlar) kiradi.
Chiqarilish va muomala chegarasi bo'vicha: alohida mamlakat, region va xalqaro miqyosda chiqariluvchi hamda muomalada bo'luvchi moliyaviy instrumentlar.
Shaxslarga nisbatan cheklanishlar bo'vicha: barchaga va cheklangan shaxslarga sotiladigan moliyaviy instrumentlar.
Shakli bo'vicha: maxsus blanklar ko'rinishida va elektron hisoblarda yuritiluvchi moliyaviy instrumentlar.
Vazifalari bo'vicha: subyektlaming ichki va tashqi iqtisodiy maqsad-manfaatlarini qoniqtiruvchi moliyaviy instrumentlar.
Funksivasi bo'vicha: investitsion instrumentlar (qimmatli qo­g'ozlar), banklaming moliyalashtirish instrumentlari, tavakkal- chilikni moliyalashtirish instrumentlari, to'lov instrumentlari, tovar taqsimlovchi instrumentlar, garov qog'ozlari, lotereyalar.
Ro'vxatdan o'tkazilishi bo'vicha: emissiyalanuvchi va emissiya­lanmaydigan instrumentlar.
Muomalaga chiqaruvchining tashkiliv-huquoiv shakliga ko'ra: davlat, munitsipal va korporativ moliyaviy instrumentlar.


27




Eealik huguaini beleilash bo‘vicha: taqdim etuvchiga, egasining ismi yozilgan, orderli moliyaviy instrumentlar.
Daromad turlarisa ko‘ra: dividend beruvchi, belgilangan va suzuvchi foiz stavkali, kuponsiz (diskontli), yutuqli moliyaviy instrumentlar.
To‘lov muddati bo’vicha: snot va muddatli bozor instrumentlari.
Moliyaviy instrumentlaming fundamental xossalari ulaming parametrlari (sifat ko'rsatkichlari) orqali ifodalanadi. Xususan:

• 
  daromadlilik;
  
• 
  aylanuvchanlik;
  
• 
  xatar.
  

Yuqoridagi xususiyatlar moliyaviy instrumentlaming xossalarini to'la ifodalay olmaydi, ular moliya bozorining xususiyatlariga ko‘ra kengaytirilishi mumkin.

2. 
   Qimmatli qog'ozlar — moliya bozori
   instrumentlari sifatida
   

Qimmatli qog'ozlar moliyaviy instrumentlaming boshqa turla- ridan farqi, eng katta va alohida bozoriga ega bo'lgan guruhini tashkil etganligi munosabati bilan ulaming mazmun-mohiyatini alohida ko'rib chiqish maqsadga muvofiq. Ta’kidlash joizki, qimmatli qog‘ozlar moliyaviy instrumentlarning bir turi bo'lganligi uchun, umuman olganda, mazmunan sinonimdir, lekin ular moliyaviy instrumentlaming boshqa turlaridan ma’lum jihatlari bilan farq qiladi.
Qimmatli qog'ozlar iqtisodiyotda o‘z ahamiyati, o‘mi va funk- siyalarini allaqachon isbotlaganligiga qaramasdan, ulaming maz- muni to‘g‘risida hanuzgacha qizg'in bahslar davom etib kelmoqda. Masalan, J.R. Xiksning fikricha^{* 1}, zamonaviy pullar uzoq mud­datli iste’mol tovari emas, balki qimmatli qog'ozlaming turi sifatida ifodalanadi. Rossiyalik olimlaming fikricha², qimmatli qog'oz fiktiv kapital sifatida namoyon bo'luvchi vosita va h.k. Bunday bahslar