Mövzu №1: ″″″″ darəetmənin, dövlət idar
Yüklə 5,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- nzibati hüququn sistemi, prinsipl əri, metodları v ə funksiyaları. 3. nzibati hüququn m ənb əl əri anlayı şı v
|
Mövzu № 2: ″″″″ nzibati hüquq – hüququn sərbəst bir sahəsi kimi″″″″ P L A N : G R Ş 1. nzibati hüququn anlayışı, predmeti və məqsədi. 2. nzibati hüququn sistemi, prinsipləri, metodları və funksiyaları. 3. nzibati hüququn mənbələri anlayışı və onların növləri. 4. nzibati hüquq elminin predmeti, sistemi, vəzifələri və onun inkişafı. N Ə T c Ə
Ə D Ə B Y Y A T: 1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. 2. Azərbaycan Respublikasının nzibati Xətalar Məcəlləsi. B., 2000. 3. ″ nsan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təmin edilməsi sahəsində tədbirlər haqqında″ Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı. 22 fevral 1998-ci il. 4. ″Cinayətkarlığa qarşı mübarizənin gücləndirilməsi, qanunçuluğun və hüquq qaydasının möhkəmləndirilməsi tədbirləri haqqında″ Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı. 09 avqust 1994-cü il. 5. A.Abdullayev, F.Nağıyev. “ nzibati hüquq”. Dərslik. Bakı, 2008. 6. E.Abdullayev. ″ nzibati hüquq″. Dərslik. Bakı, 2007. 7. V. Abışov, A. smayılov, R. Nəcəfquliyev. ″ nzibati hüquq″ 1 hissə. Dərs vəsaiti. Bakı, 2007. 8. ″ nzibati hüquq″ (sxemlərdə). Dərs vəsaiti. Azərbaycan Respublikası D N-in Polis Akademiyası. Bakı, 2002. 9. A.P.Korenev. “Administrativnoe pravo Rossii″. Dərslik. Moskva, 1999. G R Ş
Azərbaycan Respublikası öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra, xalqının özünün çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrini davam etdirərək demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət quruculuğuna başladı. 12 noyabr 1995-ci il tarixində ümumxalq səsverməsi - referendum yolu ilə qəbul edilmiş ilk Milli Konstitusiyamız Respublikamızda aparılan dövlət quruculuğunun məqsədini, istiqamətlərini və prinsiplərini dəqiqliyi ilə müəyyən etdi. Konstitusiyamızın maddələrinə əsasən dövlətçiliyimizin əsasları müəyyən edilmişdir. Konstitusiyaya ə sasən Azərbaycan Respublikasında dövlət hakimiyyəti hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipi əsasında təşkil edilir: qanunvericilik hakimiyyətini Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi həyata keçirir; icra hakimiyyəti Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə mənsubdur; məhkəmə hakimiyyətini Azərbaycan Respublikasının məhkəmələri həyata keçirirlər. Mühazirənin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, dövlət hakimiyyətinin istiqamətlərindən biri olan icra hakimiyyətinin təşkili və həyata keçirilməsi prosesində yaranan, dəyişən və xitam olunan ictimai münasibətlər ″ nzibati hüquq″ fənni vasitəsi ilə öyrənilir. Bundan əlavə
19
″ nzibati hüquq″ Azərbaycan Respublikasının hüquq sisteminin sahələrindən biri olaraq idarəetmə, dövlət idarəetməsi və icra hakimiyyəti, inzibati hüququn subyektləri, icra hakimiyyətinin realizəsinin forma və metodları, inzibati məsuliyyət, icraat, dövlət idarəetməsində intizam və qanunçuluq, o cümlədən, dövlət idarəetməsinin ayrı-ayrı sahələrində idarəetmə haqqında və s. kimi əsas müddəaları öyrənən hüquq sahəsidir. ″ nzibati hüquq″ sahəsinin öyrənilməsi vasitəsi ilə əldə edəcəyiniz hüquqi biliklərin, hər bir hüquqşünasın gündəlik fəaliyyətində həm nəzəri, həm də təcrübi cəhətdən böyük ə həmiyyəti vardır. Həmin biliklərin vasitəsi ilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 22 fevral 1998-ci il tarixli ″ nsan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təmin edilməsi sahəsindəki tədbirlər haqqında″ və 09 avqust 1994-cü il tarixli ″Cinayətkarlığa qarşı mübarizənin gücləndirilməsi, qanunçuluğun və hüquq qaydasının möhkəmləndirilməsi tədbirləri haqqında″ Fərmanlarından irəli gələn tələblərin tam, vaxtında və effektivli yerinə yetirilməsinə nail olmaq mümkündür.
Sual 1. nzibati hüququn anlayışı, predmeti və məqsədi
Azərbaycan Respublikasının hüquq sistemi nizamasalma predmetinə görə bir-birindən fərqlənən, bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqə və təsirdə olan hüquq sahələrindən ibarətdir. Hər bir hüquq sahəsinin predmetini cəmiyyətin həyat fəaliyyətinin bu və ya digər sahəsində yaranan ictimai münasibətlər təşkil edir. nzibati hüquq - Azərbaycan Respublikasının hüquq sisteminin sahələrindən biri olaraq, dövlət idarəetmə sistemində yaranan ictimai münasibətlərin xüsusi (əsas) qrupunu nizamlayan hüquq normalarından bəhs edən bir hüquq elmidir. Dövlət idarəetməsində yaranan ictimai münasibətlərin əsas xüsusiyyəti kimi onların Azərbaycan Respublikasının bütün ərazisində icra hakimiyyəti sisteminin təşkil edilməsi və fəaliyyət göstərməsi ilə ə laqədar yaranması, inkişafı və xitam olunmasıdır. nzibati hüquq - Azərbaycan Respublikasının hüquq sisteminin müstəqil sahələrindən biri olaraq, dövlət idarəetməsi sahəsində digər dövlət fəaliyyəti (qanunvericilik və ədalət mühakiməsi) formalarının həyata keçirilməsi prosesində yaranan idarəçilik xarakterli münasibətləri, eləcədə də dövlət idarəetmə, icra hakimiyyəti orqanlarının bəzi funksiyalarının qeyri-hökumət təşkilatları tərəfindən həyata keçirilməsi ilə əlaqədar olaraq qeyri-dövlət idarəetməsi sahəsində yaranan münasibətləri nizamlayan hüquq normaların sistemi kimi də müəyyən edilə bilər. nzibati hüquq - hüquq sisteminin ayrılmaz bir hissəsi olaraq, onunla həm hissə, həm də bütövlük münasibətindədir. nzibati hüquq öz mahiyyətinə görə hüquq sisteminin istənilən digər sahələrindən heç də fərqlənmir. nzibati hüquq normaları da, digər hüquq normaları kimi dövlət tərəfindən müəyyən edilir və ümumməcburi təsir qüvvəsinə malikdirlər. Onların realizəsi iqtisadi, təşkilati, sosial mədəni fəaliyyətlərlə təmin edilir və onların realizəsinə dövlətin məcburetmə gücü ilə zəmanət verilir. Lakin, inzibati hüquq - hüquq sisteminin başqa sahələrindən nizama salma predmetinə görə fərqlənir. nzibati hüquq əsasən idarəetmə münasibətlərini, yəni başlıca olaraq dövlət idarəetməsi, dövlətin icraedici fəaliyyəti sahəsində yaranan münasibətləri nizama salır. nzibati hüquqla nizama salınan sahəyə ölkənin sosial-siyasi, sosial-mədəni və iqtisadi həyatında yaranan ictimai münasibətlərin geniş dairəsi aiddirlər.
20
nzibati hüquq normaları idarəçilik münasibətlərinin nizamlayıcısı kimi dövlət idarəetmə sistemində aşağıdakı kimi vəzifə və funksiyaların yerinə yetirilməsində aparıcı rol oynayırlar: dövlət idarəetmə sahəsində vətəndaşların hüquqi vəziyyətini müəyyən edir; icra hakimiyyəti orqanlarının və dövlət idarəetmə orqanlarının təşkil edilmə qaydasını, onların səlahiyyətlərini, dövlət orqanlarının və qeyri-hökumət təşkilatlarının (ictimai birliklər və fondlar) vətəndaşlarla qarşılıqlı əlaqələrini nizamlayır; dövlət qulluqçuları tərəfindən idarəetmə orqanlarında və digər dövlət orqanlarında, idarə, müəssisə və təşkilatlarda dövlət qulluğunun keçirilməsi qaydasını nizamlayır, onların hüquq və vəzifələrini, həmçinin də yerli özünüidarəetmə orqanlarının, qeyri-hökumət təşkilatlarının qulluqçularının dövlət idarəetmə sahəsində hüquqi vəziyyətini müəyyən edir; dövlət idarəetməsinin forma və metodlarını və onların prosessual qaydada həyata keçirilməsini müəyyən edir; dövlət idarəetməsində qanunçuluğun təmin edilməsinin üsullarını müəyyən edir; sosial-siyasi, sosial-mədəni və iqtisadi sahələrdə, həmçinin də sahələrarası idarəetmə münasibətlərini nizamlayır; səlahiyyətli orqanların inzibati-yurisdiksiya fəaliyyətini və onun həyata keçirilməsi qaydasını nizamlayır. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi inzibati hüquq - hüququn başqa sahələrindən nizama salma predmetinə görə fərqlənir. nzibati hüququn nizamlayıcı rolu üçün əsasən xas olan cəhətlərdən biri onun xüsusiyyətlərini daha çox biruzə verən dövlət idarəetmə sistemində icra hakimiyyəti sisteminin fəaliyyət göstərməsidir. nzibati hüquq faktiki olaraq, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının müvafiq müddəalarına əsasən (məsələn: mad.7, 99-124) hakimiyyət səlahiyyətləri çərçivəsində fəaliyyət göstərən icra hakimiyyəti subyektlərinin üzərinə düşən vəzifə, funksiya və səlahiyyətlərin hüquqi cəhətdən həyata keçirilməsi formasında çıxış edir. Buna görə də inzibati hüquq öz təyinatına görə idarəetmə hüququ olaraq, dövlət idarəçilik fəaliyyətinə xas olan bütün xüsusiyyətləri özündə aydın surətdə əks etdirir. nzibati hüquq
dövlət idarəetmə sahəsində müəyyən
edilmiş davranış qaydalarını möhkəmləndirməklə idarəetmə xarakterli ictimai münasibətlərə hüquq münasibəti xarakteri verir. nzibati hüququn predmetini düzgün başa düşmək üçün bir sıra əsas müddəaları nəzərə almaq lazımdır. Çünki onların məcmusu inzibati hüququn Azərbaycan Respublikasının hüquq sistemində xidməti rolunu və real yerini müəyyən etməyə köməklik edir. Azərbaycan Respublikasının hüquq sistemində inzibati hüququn yeri aşağıdakı xüsusiyyətləri ilə müəyyən edilir: birinci, inzibati hüquq idarəetmə xarakterli ictimai münasibətlərə öz nizamlayıcı təsirini göstərərək, onları nizama salır, yəni onlara cəmiyyətin və dövlətin maraqlarına uyğun olan xarakter verir; ikinci, inzibati hüquq icra hakimiyyətinin müvafiq subyektlərinə həvalə edilmiş idarəçilik funksiyalarının həyata keçirilməsi səbəbi ilə təşəkkül tapan münasibətləri nizama salır. Bir sözlə desək, bu onlara mənsub olan hüquqi hakimiyyət səlahiyyətlərinin təcrübi cəhətdən həyata keçirilməsidir. Bunlarsız icra orqanları, icra hakimiyyəti subyekti rolunda çıxış edə və idarəetmə funksiyalarını həyata keçirə bilməzlər. 21
Beləliklə, inzibati hüququn predmetini müəyyən edərkən aşağıdakı faktorları nəzərə almaq lazımdır: istənilən dövlət idarəetmə fəaliyyətinin meydana gəlməsini əhatə edən dövlət idarəetmə sahəsini; fəaliyyət göstərən icra hakimiyyəti subyektinin və ya digər icra orqanın mövcudluğunu; dövlət idarəetmə fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün onlara mənsub olan səlahiyyətlərin təcrübi cəhətdən həyata keçirilməsini. Ə slində bu müddəalar icra hakimiyyətinin vəzifə və funksiyalarının praktiki olaraq həyata keçirilməsi ilə əlaqədar yaranırlar. Buna əsasən də belə bir qanunauyğun nəticəyə gəlmək olar ki, dövlət idarəetmə sahəsində yaranan ictimai münasibətlərin hamısı inzibati hüququn predmetini təşkil edən ictimai münasibətlərin dairəsinə daxil edilmirlər. nzibati hüququn predmeti - icra hakimiyyətinin təşkili və həyata keçirilməsi prosesində yaranan, dəyişən və xitam olunan ictimai münasibətlərin məcmusundan ibarətdir. nzibati hüquqla nizama salınan idarəetmə münasibətləri müxtəlif növlü olurlar. Bununla da onların iştirakçılarının xüsusiyyətlərindən asılı olaraq, idarəetmə münasibətlərin daha geniş yayılmış aşağıdakı növləri mövcuddur: 1. müxtəlif təşkilati-hüquqi səviyyədə və tabeçilik münasibətlərində olan icra hakimiyyəti subyektləri arasında yaranan idarəetmə münasibətləri. Məsələn: yuxarı təbəqəli orqanla aşağı təbəqəli orqan arasında yaranan idarəçilik xarakterli ictimai münasibətlər; 2. eyni təşkilati-hüquqi səviyyədə və tabeçilik münasibətində olmayan icra hakimiyyəti subyektləri arasında yaranan ictimai münasibətlər. Məsələn: iki nazirliyinin arasında yaranan idarəetmə xarakterli ictimai münasibətlər. 3. icra hakimiyyəti subyektləri və onların təşkilati tabeçiliyində olan dövlət birlikləri, idarələri və təşkilatları arasında yaranan idarəetmə xarakterli ictimai münasibətlər; 4. icra hakimiyyəti subyektləri və onların təşkilati tabeçiliyində olmayan dövlət birlikləri, müəssisələri və təşkilatları arasında yaranan idarəetmə xarakterli ictimai münasibətlər (maliyyə nəzarəti, inzibati nəzarət və s. məsələlər üzrə). 5. icra hakimiyyəti subyektləri və qeyri-dövlət təsərrüfatı və sosial-mədəni birlikləri, müəssisələri və təşkilatları (kommersiya strukturları və s.) arasında yaranan idarəetmə xarakterli ictimai münasibətlər; 6. icra hakimiyyəti subyektləri və qeyri-hökumət təşkilatları arasında yaranan idarəetmə xarakterli ictimai münasibətlər; 7. icra hakimiyyəti subyektləri və vətəndaşlar arasında yaranan idarəetmə xarakterli münasibətlər. Yuxarıda göstərilən idarəetmə xarakterli ictimai münasibətlərin məzmu-nundan göründüyü kimi onların hamısında icra hakimiyyətinin subyekti müt-ləq iştirak edir. Digər tərəfdən isə yuxarıda sadalanan müddəalardan belə nəti-cəyə gəlmək olar ki, onlarsız idarəetmə münasibətləri inzibati hüquqi mənada meydana gələ bilməz. Belə ki, yalnız onlar dövlətin iradə və marağını hüquqi formada ifadə etmək, dövlət hakimiyyətini icra variantında praktiki olaraq həyata keçirmək iqtidarındadırlar. Ona görə də vətəndaşlar arasında, ictimai birliklər arasında və ictimai birliklərin daxilində belə növ münasibətlər yarana bilməz. Dövlət müəssisələri, həmçinin kommersiya strukturları arasında təsər-rüfat-müqavilələri ə sasında yaranan münasibətlər inzibati hüquq normaları ilə yox, mülki hüquq normaları ilə 22
nizama salınır. Çünki bu münasibətlər idarəet-mə fəaliyyəti ilə bağlı deyil, təsərrüfat (əmlak) fəaliyyəti ilə əlaqədar yaranırlar. darəetmə münasibətlərinin təsnifatını onların yaranmalarının konkret məqsədlərinə və müvafiq inzibati-hüquqi nizamlanmalarına görə də vermək olar. Belə təsnifat meyarlarına görə idarəetmə münasibətlərini iki qrupa bölmək olar: 1. Daxili və ya təşkilatdaxili; sistemdaxili idarəetmə münasibətləri; 2. Xarici idarəetmə münasibətləri. Daxili və ya təşkilatdaxili, sistemdaxili idarəetmə münasibətləri idarəçi-lik sisteminin təşkil edilməsi, onun bölmələri arasında qarşılıqlı əlaqələrin əsa-sının müəyyən edilməsi, idarəetmə orqanının əməkdaşları arasında vəzifə, hü-quq və məsuliyyətlərinin bölüşdürülməsi ilə əlaqədar yaranan münasibətlərdir. Əslində belə növ idarəetmə münasibətləri icra hakimiyyətinin bütün sisteminin yuxarıdan aşağıya kimi, həmçinin də onun hər təbəqəsinin ″özünütəşkiletmə″ marağını ifadə edir. Belə münasibətlərdə tərəflər kimi tabeçilik münasibətində olan icra orqanları, onların struktur bölmələri, həmçinin də vəzifəli şəxslər çıxış edirlər. Xarici idarəetmə münasibətləri icra hakimiyyəti sisteminə (mexanizminə) daxil olmayan obyektlərə bilavasitə təsir göstərməklə yaranan münasibətlərdir. Məsələn: vətəndaşlara, ictimai birliklərə və kommersiya strukturlarına göstərilən təsir nəticəsində yaranan münasibətlər. Yuxarıda göstərilənlərə əsaslanaraq inzibati hüququn predmetinin ümumiləşdirilmiş xarakteristikasını almaq olar. Çünki inzibati hüququn predmetini təşkil edən idarəetmə xarakterli ictimai münasibətlər müxtəlifdir, lakin onun predmetini əhatə edən ictimai münasibətlər prinsipcə birtipli (eyni tipli) ictimai münasibətlərdir. Belə ictimai münasibətlər aşağıdakı hallarda yaranır: icra hakimiyyətinin vəzifə, funksiya və səlahiyyətlərinin bilavasitə həyata keçirildiyi zaman yaranan idarəetmə münasibətləri; qanunvericilik və məhkəmə hakimiyyətləri subyektlərinin, həmçinin prokurorluq orqanlarının fəaliyyəti prosesində yaranan və təşkilatdaxili xarakter daşıyan idarəetmə münasibətləri; yerli özünüidarəetmə subyektlərinin iştirakı ilə yaranan idarəetmə münasibətləri; qeyri-hökumət təşkilatlarının (ictimai birliklərin və fondların) daxilində, həmçinin də bu təşkilatların xarici-hakimiyyət funksiya və səlahiyyətlərinin həyata keçirilməsi ilə ə laqədar yaranan təşkilatçılıq xarakterli ayrı-ayrı idarəetmə münasibətləri. nzibati hüquq öz predmeti çərçivəsində birinci növbədə icra hakimiyyəti subyektlərinin konstitusiya təyinatlarına tam müvafiq olaraq təşkili və fəaliyyətinin müəyyən hüquqi recimini, həmçinin də nizamlanan idarəetmə münasibətlərinin bütün digər iştirakçılarının davranışlarını təşkil edir. Azərbaycan Respublikasının hüquq sisteminin bu sahəsinin xidməti rolunun, onun nizamlayıcı funksiyasının meydana çıxması əsasən bununla bağlıdır. Bununla yanaşı ona başqa bir funksiya da, yəni nizamlanan idarəetmə münasibətləri çərçivəsində müəyyən edilmiş hüquqi recimə riayət edilməsini təmin edən, həm də tərəflərin qanuni hüquq və maraqlarını müdafiə edən hüquqmühafizəedici (yurisdiksiya) funksiya da xasdır. Beləliklə, inzibati hüquq - icra hakimiyyətinin təcrübi cəhətdən həyata keçirilməsi və məqsədi ilə əlaqədar olaraq yaranan ictimai münasibətləri nizama salmaq üçün təyin edilmiş
23
hüquq normalarının məcmusundan ibarət olan Azərbaycan Respublikasının hüquq sisteminin sahələrindən biridir. nzibati hüququn aşağıdakı məqsədləri mövcuddur: • insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi; • icra hakimiyyətinin demokratik təşkilinin təmin edilməsi; • icra hakimiyyətinin fəaliyyətinin effektivliyi üçün şəraitin yaradılması; • idarəetmə sahəsində vətəndaşların və onların birliklərinin hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsi üçün şəraitin yaradılması; • vətəndaşların və cəmiyyətin inzibati özbaşınalıqdan, sui-istifadədən, diqqətsizlikdən, səriştəsizlikdən, dövlət idarəetmə aparatının vəzifəli şəxslərinin özbaşınalığından müdafiəsinin təmin edilməsi. nzibati hüquq Azərbaycan Respublikasının hüquq sisteminin ayrılmaz hissəsi olaraq, hüquq sisteminin bütün sahələri ilə sıx bağlıdır: inzibati hüququn konstitusiya hüququ ilə əlaqəsi ondan ibarətdir ki, konstitusiya hüququ, hüququn bütün sahələrinin, o cümlədən də inzibati hüququn prinsiplərini özündə əks etdirir. ″Konstitusiya hüququ″nun əsas mənbəsini təşkil edən Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Konstitusiyası, referendumla qəbul edilən qanunlar dövlət quruculuğu sahəsində yaranan ictimai münasibətləri, şəxsiyyət və dövlətin qarşılıqlı münasibətini, dövlət hakimiyyətinin təşkili məsələlərini və onun dövlət hakimiyyətinin bölünməsi prinsipi əsasında (yəni qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətlərinə bölünməsi) həyata keçirilməsini bilavasitə nizamlayır. Bu münasibətlər də ″ Konstitusiya hüququ″nun nizamasalınma predmetini təşkil edirlər; inzibati hüququn maliyyə hüququ ilə bağlılığı ondan ibarətdir ki, maliyyə hüququ dövlətin maliyyə fəaliyyəti sahəsindəki ictimai münasibətləri, Azərbaycan Respublikasının milli gəlirini təşkil edən pul vəsaitlərinin toplanması və bölüşdürülməsi prosesində yaranan ictimai münasibətləri nizamlayır. nzibati hüquq isə maliyyə və vergi orqanların səlahiyyətlərini müəyyən edir və onların təşkili və fəaliyyətləri qaydasını nizamlayır, yəni maliyyə sahəsində idarəetmə münasibətlərini nizamlayır; inzibati hüququn mülki hüquqla əlaqəsi isə ondan ibarətdir ki, hüququn bu iki sahəsi əmlak münasibətlərinin nizama salınma məsələlərinə görə onlar bir-biri ilə sıx bağlıdırlar. Lakin bu münasibətlərin nizama salınma metodları eyni deyildir. nzibati hüquq ə mlak münasibətlərini sərəncamvermə qaydasında hakimiyyət-tabeçlik metodu ilə nizamlayır. Məsələn: idarəetmə orqanının sərəncamına görə bir təsərrüfat təşkilatı avadanlığı və əmlakı digər təsərrüfat təşkilatına verir. Belə halda idarəetmə orqanı dövlət- hakimiyyət metodu ilə əmlak münasibətini nizama salır. Bir çox hallarda isə idarəetmə aktların icra edilməsi üçün təsərrüfat və digər təşkilatlar mülki hüquq normalarını rəhbər tutaraq müqavilə bağlayırlar. darəetmə aktı təşkilatla (hüquqi şəxslə) və vətəndaş (fiziki şə xslə) arasında müqavilə bağlanmasına əsas kimi xidmət edə bilər. Məsələn: vətəndaşla mənzil-istismar təşkilatı arasında icarə müqaviləsi vətəndaşda yaşayış sahəsinə orderin olduğu halda bağlanır. Mülki-hüquqi nizama salma metodu inzibati-hüquqi nizama salma metodundan fərqli olaraq, tərəflərin bərabərliyi ilə xarakterizə olunur. Bazar münasibətlərinin genişlənməsi, iqtisadi fəaliyyətin azadlığı, dövlət, xüsusi və bələdiyyə mülkiyyət formalarının mövcudluğu şəraitində əmlak münasibətlərinin nizama salınmasında mülki hüququn rolu daha da artır. Lakin onların sahələri inzibati tabeçiliyə, inzibati-hüquqi nizama salmaya əsaslanaraq yarana biləcək əmlak münasibətlərini istisna etmir;
24
inzibati hüququn əmək hüququ ilə əlaqəsi ondan ibarətdir ki, fəhlə və qulluqçuların bir çox əmək münasibətləri inzibati və əmək hüquq sahələri ilə nizama salınır. Məsələn: dövlət orqanları qulluqçuların əmək prosesində yaranan münasibətləri, qulluqçuların təqaüdə çıxdıqda, xəstələndikdə, əlil olduqları hallarda sosial təmin edilmələri, həmçinin qulluqçuların əməyinin mühafizəsi ilə bağlı məsələlər əmək hüququ ilə nizama salınır. darəetmənin bir sıra sahələrində (müdafiə, daxili işlər və s.) dövlət qulluğunun keçirilməsi, vəzifəli şəxslərin vəzifə və hüququları inzibati hüquq normaları ilə müəyyən edilir. Dövlət qulluqçuları xidməti hüquq və vəzifələrini həyata keçirərkən inzibati hüquqla nizamlanan dövlət-xidməti münasibətlərə girirlər. Bununla yanaşı, şəxsi hüquq daşıyıcıları qismində onlar əmək münasibətlərinin iştirakçıları kimi çıxış edirlər və bu münasibətlər də əmək hüququ ilə nizama salınır; inzibati hüququn cinayət hüququ ilə əlaqəsi ondan ibarətdir ki, inzibati hüquq normaları hansı əməllərin inzibati xəta olduğunu və onu törədən şəxsə qarşı tətbiq edilən tənbeh tədbirlərini müəyyən edir. Cinayət hüququ isə hansı əməllərin cinayət olduğunu və onların törədilməsinə görə cəzanın növlərini müəyyən edir. nzibati hüquqla cinayət hüququ hüquqmühafizə sahəsində birgə fəaliyyət göstərirlər. Yəni törədilən ə məlin xarakterindən, şəraitindən, yerindən, vaxtından və sair amillərdən asılı olaraq o, ya inzibati xəta, ya da cinayət əməli kimi qiymətləndirilə bilər.; inzibati hüququn cinayət-prosessual və mülki-prosessual hüquqla, həmçinin məhkəmələr haqqında qanunvericiliklə (″Məhkəmələr və hakimlər haqqında″ Azərbaycan Respublikasının Qanunu, 1997-ci il) əlaqəsi ondan ibarətdir ki, inzibati hüququn normaları icra fəaliyyəti ilə ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsi arasında mövcud olan fərqləri müəyyən edirlər. Bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, məhkəmələr inzibati- hüquqi xarakterli işlərə baxarkən inzibati-prosessual normaları rəhbər tuturlar. Məsələn: idarəetmə orqanlarının və onların vəzifəli şəxslərinin qanuna zidd hərəkətləri barədə ş ikayətlərə baxarkən. Azərbaycan Respublikasının hüquq sistemində inzibati hüququn yeri inzibati hüquqla nizamlanan ictimai münasibətlərin xarakteri və zəruriliyi ilə müəyyən edilir. Digər tərəfdən isə onun xüsusiyyəti və hüququn digər sahələrindən fərqi ondan ibarətdir ki, inzibati hüquq idarəetmə münasibətlərini nizama salır. Birinci sualı yekunlaşdıraraq qeyd etmək istərdim ki, bu sualda aşağıdakı kimi müddəalar açıqlanmışdı:
1. nzibati hüquq - icra hakimiyyətinin təcrübi cəhətdən həyata keçirilməsi və məqsədi ilə əlaqədar olaraq yaranan ictimai münasibətləri nizama salmaq üçün təyin edilmiş hüquq normalarının məcmusundan ibarət olan Azərbaycan Respublikasının hüquq sisteminin sahələrindən biridir. 2. nzibati hüququn aşağıdakı məqsədləri mövcuddur: • insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi; • icra hakimiyyətinin demokratik təşkilinin təmin edilməsi; • icra hakimiyyətinin fəaliyyətinin effektivliyi üçün şəraitin yaradılması; • idarəetmə sahəsində vətəndaşların və onların birliklərinin hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsi üçün şəraitin yaradlması; • vətəndaşların və cəmiyyətin inzibati özbaşınalıqdan, sui-istifadədən, diqqətsizlikdən, səriştəsizlikdən, dövlət idarəetmə aparatının vəzifəli şəxslərin özbaşınalığından müdafiəsinin təmin edilməsi. 25
3. nzibati hüququn predmeti - icra hakimiyyətinin təşkili və həyata keçirilməsi prosesində yaranan, dəyişən və xitam olunan ictimai münasibətlərin məcmusundan ibarətdir.
nzibati hüququn sistemi, prinsipləri, metodları və funsiyaları
nzibati hüquq da, hüquq sisteminin digər sahələri kimi bir-biri ilə sıx bağlı olan ayrı- ayrı inzibati hüquq normalarından və institutlardan ibarət olan sistemə malikdir. nzibati hüquq normaları ilə nizama salınan ictimai münasibətlərin konkret məzmunlarına görə inzibati hüquq normaları aşağıdakı qruplara bölünürlər: ümumi xarakterli idarəçilik münasibətlərini nizamlayan, yəni bütün idarəetmə üçün ümumi olan normalar: bu normalar inzibati hüququn birinci, yəni ümumi hissəsini təşkil edirlər; idarəetmənin bu və ya digər sahəsinin və ya bölməsinin ictimai münasibətlərini nizamlayan normalar: bu normalar inzibati hüququn ikinci, yəni xüsusi hissəsini təşkil edirlər; inzibati-yurisdiksiya fəaliyyəti sahəsində yaranan ictimai münasibətləri nizamlayan normalar: bu normalar inzibati hüququn üçüncü hissəs ini təşkil edirlər. Beləliklə, inzibati hüquq üç hissədən ibarətdir. Digər tərəfdən isə inzibati hüququn hər bir hissəsi özündə bir neçə inzibati-hüquqi institutları birləşdirir. nzibati hüququn birinci hissəsinin tərkibinə aşağıdakı inzibati-hüquqi institutlar, yəni eyni tipli ictimai münasibətləri nizamlayan normalar qrupu daxildirlər: dövlət idarətməsinin, icraedici fəaliyyətinin prinsiplərini möhkəmləndirən normalar; vətəndaşların (fiziki şəxslərin) inzibati-hüquqi statusunu nizamlayan normalar; icra hakimiyyəti və dövlət idarəetmə orqanlarının, həmçinin də digər idarəetmə subyektlərinin təşkili qaydasını və inzibati hüquqi statusunu müəyyən edən normalar; dövlət qulluğunu nizamlayan, dövlət və bələdiyyə qulluqçularının hüquqi statusunu müəyyən edən normalar; qeyri-hökumət təşkilatların (ictimai birliklərin və fondların) qulluqçularının və nümayəndələrinin inzibati-hüquqi statusunu nizama salan normalar; dövlət idarəetməsinin forma və metodlarını müəyyən edən normalar: bu qrupa daxil olan normalardan çoxunu idarəetmə aktlarının qəbul edilmə qaydasını və digər prosessual hərəkətlərin törədilməsini nizamlayan normalar, yəni inzibati-prosessual normalar, həmçinin də idarəetmə metodunun tətbiq edilməsini nizamlayan normalar təşkil edirlər; idarəetmədə qanunçuluğu təmin edən normalar. nzibati hüququn ikinci hissəsini təşkil edən normalar aşağıdakı əsas qruplara (institutlara), yəni müxtəlif sahələrdə idarəetməni nizamlayan normalara bölünürlər: sahələrarası idarəetməni nizamlayan normalar; sosial-siyasi sahədə dövlət idarəetməsini və dövlətin, cəmiyyətin və vətəndaşların təhlükəsizliyini təmin edən normalar; sosial-mədəni sahədə dövlətin fəaliyyətini nizamlayan normalar; 26
dövlətin təsərrüfat fəaliyyətini nizamlayan normalar. Yuxarıda adları çəkilən qruplara (institutlara) daxil olan inzibati hüquq normalarından idarəetmənin ayrı-ayrı sahələrini (nəqliyyat, səhiyyə, təhsil, daxili işlər və s.) və sahələrarası bölmələrini (uçot və statistika, standartlaşdırma, metroloqiya və s.) nizamlayan inzibati hüquq normaları daha çox nəzərə çarpırlar. nzibati hüquq sahəsinin üçüncü hissəsini inzibati-yurisdiksiya fəaliyyətini nizamlayan normalar təşkil edirlər. Bu normalar öz əksini Azərbaycan Respublikasının nzibati Xətalar Məcəlləsində tapmışdır. Onlar inzibati xətanın tərkibini və onların törədilməsinə görə məsuliyyəti müəyyən edirlər; inzibati xətalar haqqında işlərə baxmaq səlahiyyəti olan orqanların və vəzifəli şəxslərin dairəsini müəyyən edirlər; inzibati xətalar haqqında işlərin icraatını və inzibati tənbeh etmə haqqında qərarın icrasını nizamlayırlar. Yuxarıda göstərilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, inzibati hüquq - Azərbaycan Respublikasının hüquq sisteminin ən böyük və mürəkkəb sahələrindən biridir. Bunu onun predmetini təşkil edən ictimai münasibətləri, idarəçilik münasibətlərin geniş dairəsi ilə ə saslandırmaq olar. Praktiki olaraq cəmiyyətin həyat fəaliyyətinin elə bir sahəsi yoxdur ki, orada bu və ya digər həcmdə icraedici fəaliyyət həyata keçirilməsin, daha dəqiq desək, həmin sahə inzibati hüquq normaları ilə nizama salınmasın. darəetmə sahələrinin və bölmələrinin inzibati- hüquqi nizama salınma həddi eyni deyildir. Məsələn: müdafiə, təhlükəsizlik, daxili işlər, energetika, standartlaşdırma sahələri bir qayda olaraq daha çox inzibati hüquq normaları ilə nizamlanır. qtisadi sahədə mülki-hüquqi münasibətlərin inkişaf etməsi ilə əlaqədar olan və inzibati-hüquqi normalar ilə nizamlanan ictimai münasibətlərin dairəsi azalır. Buna baxmayaraq, icra hakimiyyətinin həyata keçirilməsində inzibati hüququn rolu böyükdür. nzibati hüquq - Azərbaycan Respublikasının hüquq sisteminin təkcə böyük, mürəkkəb sahəsi deyil, həm də müstəqil sahələrindən biridir. Çünki dövlət idarəetmə sistemində icra hakimiyyəti əsas yer tutur. darəetmənin qanunauyğunluğu və effektivliyi, fiziki və hüquqi şəxslərin öz hüquqlarını həyata keçirmə imkanları xeyli dərəcədə onun vəziyyətindən asılıdır.
NZIBATI HÜQUQUN PRINSIPLƏRI nzibati hüququn prinsipləri dedikdə - inzibati hüququn mahiyyətini əks etdirən əsas ideyalar, tələblər, müddəalar başa düşülür. nzibati hüququn prinsipləri öz məzmun və məqsədlərinə görə iki qrupa bölünürlər: 1. Konstitusion (ümumi) prinsiplər; 2. Xüsusi prinsiplər. Konstitusion (ümumi) prinsiplərə aşağıdakı prinsiplər aiddirlər: - qanunçuluq; - demokratizm; - humanizm; - vətəndaşların qanun və hüquq tətbiqedici qarşısında bərabərliyi; - dövlət və şəxsiyyətin qarşılıqlı məsuliyyəti; - insan və vətəndaş hüquqlarına və azadlıqlarına hörmət edilməsi; - təqsirsizlik prezumpsiyası; - ədalətlilik və s. 27
Xüsusi prinsiplərə aşağıdakı prinsiplər aiddirlər: - dövlət qulluğunun keçirilməsi prinsipləri; - inzibati məsuliyyət prinsipləri; - inzibati xətalar haqqında işlərin icraatı prinsipləri və s. nzibati hüququn prinsipi kimi qanunçuluq prinsipi öz xarakterinə görə ümumi xarakter daşıyır. Onun məzmunu hüququn bütün subyektləri tərəfindən hüquq normalarının göstərişlərini dəqiq və tam həyata keçirilməsi və onların tələblərinə riayət edilməsi ilə ifadə edilir. Hüquq normalarının realizəsini təmin edərək, göstərilən prinsip digər prinsiplərin (ədalətlilik, sosial azadlıq, humanizm) həyata keçirilməsinə də təsir göstərir. kinci tərəfdən isə qeyd etmək lazımdır ki, hüququn bütün prinsipləri öz aralarında sıx qarşılıqlı ə laqədədirlər. Sosial ədalət prinsipi fəaliyyət göstərirsə, deməli insanlar arasında humanist münasibətlər təşəkkül tapır. Əksinə, humanizm prinsipinin realizəsi ictimai həyatda ədalətli münasibətlərin bərqərar olması deməkdir. nzibati hüququn prinsipi kimi - humanizm bütün sivilizasiyalı hüquq sistemlərinə xasdır. Humanizm prinsipi hüququn vacib, dəyərli, səciyyəvi xüsusiyyətlərindən birini üzə çıxarır. Hüquq hər bir insanın azadlıq və təhlükəsizliyinə, öz şərəf və ləyaqətinin qorunmasına, şəxsin həyatda istənilən özbaşınalıqdan qorunmasına və s. kimi digər təbii və ayrılmaz hüquq və azadlıqlarına real təminat verir və onu təsbit edir. Hüququn humanistliyi şəxsiyyətin toxunulmamazlığına təminat verilməsində ifadə olunur. Heç kim məhkəmənin qərarı və ya sanksiyası olmadan həbs oluna və yaxud qanunsuz olaraq mühafizə altında saxlanıla bilməz, hər bir şəxs səlahiyyətli müstəqil və qərəzsiz məhkəmə tərəfindən işlərə açıq və ədalətli baxılması ilə müdafiə hüququna malikdir; azadlıqdan məhrum edilmiş bütün şəxslər öz ləyaqətlərinə humanistcəsinə yanaşılması və hörmət edilməsi hüququna malikdir; heç kim onun ləyaqətini alçaldan və yaxud ağır, qeyri-insani işgəncələrə məruz qalmamalıdır. Bu prinsip yeni qəbul olunmuş Azərbaycan Respublikasının nzibati Xətalar Məcəlləsinin müvafiq maddələrində də öz ə ksini tapmışdır. Məsələn: XM-nin 30.2 maddəsinə əsasən hamilə qadınlar, himayəsində azyaşlı uşağı olan qadınlar, 18 yaşa çatmayan şəxslər, birinci və ikinci qrup əlillər, habelə 60 yaşına çatmış qadınlar və 65 yaşına çatmış kişilər inzibati həbsə cəlb edilə bilməzlər; XM-in 376.1. maddəsinə əsasən inzibati qaydada tutulan yetkinlik yaşına çatmayanların, icraatın aparıldığı dili bilməyənlərin, lal, kar, kor, fiziki və ya psixi qüsurları üzündən özlərinin müdafiə hüquqlarını həyata keçirə bilməyən digər şəxslərin işlərində vəkilin iştirakı məcburidir və s. Demokratizm - inzibati hüququn prinsipi kimi inzibati-hüquqi siyasətin formalaşmasında və inzibati hüquq normalarının təkmilləşdirilməsində vətəndaşların, qeyri- hökumət təşkilatlarının, ictimai hərəkatların, əmək kollektivlərinin və əhalinin iştirak etməsi ilə ifadə olunur. Bu prinsip öz əksini həm də, inzibati hüquq normalarının realizəsi prosesində idarəetmə sahəsində vətəndaşlara və qeyri-hökumət təşkilatlarına öz hüquqlarını həyata keçirmək üçün onlara geniş imkanların verilməsində tapmışdır. Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının dövlətin idarə olunmasında iştirak etmək hüququ vardır. Bu hüququ onlar bilavasitə və ya nümayəndələri vasitəsi ilə həyata keçirə bilərlər. Bu prinsip ə sas müddəa kimi öz əksini Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 54-55-ci maddələrində tapmışdır. Qanun və hüquqtətbiqedici qarşısında vətəndaşların bərabərliyi - inzibati hüququn prinsipi kimi onunla ifadə olunur ki, bütün vətəndaşlar millətindən, sosial, dini və digər
28
mənsubiyyətindən, əmlak və vəzifə vəziyyətindən asılı olmayaraq idarəetmə sahəsində inzibati hüquq normaları ilə müəyyən edilmiş bərabər hüquq və vəzifələrə malikdirlər və qanun qarşısında eyni dərəcədə məsuliyyət daşıyırlar. Vətəndaşlar dövlət orqanlarında xidmət etmək, təhsil almaq və s. hüquqlara malikdirlər (Konstitusiyanın 24-71 maddələri). Bütün vətəndaşlar üzərlərinə qoyulmuş vəzifələrin pozulmasına görə məsuliyyət daşımalıdırlar. kinci tərəfdən isə bütün vətəndaşlar inzibati hüquq normlarını tətbiq edən subyektlər qarşısında bərabərdilər. nzibati hüququn prinsipi kimi dövlətin və şəxsiyyətin qarşılıqlı məsuliyyəti prinsipinin məzmunu ondan ibarətdir ki, dövlət və şəxsiyyət bir-biri ilə hüquqları və vəzfələri ilə bağlıdırlar. Tərəflərdən birinin özünün inzibati-hüquqi vəzifələrini pozması inzibati məsuliyyətin yaranmasına əsas olur. Konstitusiyanın 68-ci maddəsinin 2-ci bəndinə əsasən hər kəsin dövlət orqanlarının, yaxud onların vəzifəli şəxslərinin qanuna zidd hərəkətləri və ya hərəkətsizliyi nəticəsində vurulmuş zərərin dövlət tərəfindən ödənilməsi hüququ vardır. nsan və vətəndaşların hüquqlarını və azadlıqlarının tanınması və onların müdafiə edilməsi dövlətin əsas vəzifəsidir. Bu vəzifə öz əksini Azərbaycan Respublikasının Konsitusiyasında və Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin 22 fevral 1998-ci il tarixli ″ nsan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təmin edilməsi sahəsində tədbirlər haqqında″ Fərmanında tapmışdır. Digər tərəfdən isə Konstitusiya və başqa qanunvericilik aktları ilə vətəndaşların dövlət qarşısında vəzifələri müəyyən edilmişdir. Təbiəti və ətraf mühiti qorumaq hər bir şə xsin borcudur (Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, m.78). Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 76-cı maddəsinə əsasən isə vətəni müdafiə hər bir vətəndaşın borcudur. Bundan əlavə Konstitusiyanın digər müddəalarına əsasən vətəndaşların dövlət qarşısında digər vəzifələri də müəyyən edilmişdir. Bu vəzifələr Konstitusiyanın 73-79-cu maddələrində öz əksini tapmışdır.
nzibati hüquq - dövlət idarəetmə sistemində icra hakimiyyətinin təşkili və həyata keçirilməsində nizamlayıcı funksiyanı həyata keçirən hüquq sahəsidir. Bu məqsədlə də o, idarəetmə xarakteri daşıyan ictimai münasibətlərə və idarəetmə xarakterli ictimai münasibətlərin iştirakçılarının davranışlarına nizamlayıcı təsir göstərən hüquqi vasitələrin və ya üsulların müəyyən məcmusundan istifadə edir. darəçilik xarakteri daşıyan ictimai münasibətlərdə onların iştirakçılarının davranışlarına hüquqi vasitələrin və üsulların nizamlayıcı təsir göstərməsi - ictimai münasibətlərin hüquqi nizama salınması metodudur. ctimai münasibətlərin hüquqi nizamasalınması metodları fənnin predmeti ilə birlikdə hüququn istənilən sahəsinə çox yaxın və oxşar olurlar, bir çox hallarda isə onlar yaranma səbəblərinə görə bir-biri ilə üst-üstə də düşürlər (məsələn: əmlak münasibətləri, təbii ehtiyatların mühafizəsi sahəsindəki münasibətlər, maliyyə və sahibkarlıq fəaliyyətləri). Ona görə də hüquq sahələrinin bir-birindən fərqləndirilməsi zamanı nizamasalma metodları çox vaxt müəyyənedici meyar rolunda çıxış edə bilər. Hüquqi nizama salmanın metodları problemli və mübahisəli xarakter daşıyır. ndiyə kimi onların məzmununun dərk edilməsi üçün müxtəlif fikirlər söylənilir. O cümlədən elə bir yanaşma (tendensiya) meydana çıxıb ki, hər bir hüquq sahəsi predmetindən başqa özünün metoduna da malikdir. Bununla yanaşı elə bir fikir də mövcuddur ki, bütün hüquq sahələri 29
nizamlayıcı məqsədlə hüququn öz təbiətində müəyyən edilmiş vahid hüquqi vasitələrdən istifadə edirlər. Belə yanaşma daha məqsədəuyğundur. Ümumhüquq nəzəriyyəsi nöqteyi-nəzərdən kifayət qədər inandırıcı formada sübuta yetirilmişdir ki, hüququn istənilən sahəsi hüquqi nizama salma vasitəsi kimi aşağıdakı hüquqi imkanlardan istifadə edir: - qadağan etmə; - sərəncam vermə (əmr etmə); - icazə vermə. Hüquqi nizama salmanın bu imkanlarının məcmusu istənilən tipli ictimai münasibətlərə hüquqi təsir göstərmənin məzmununu təşkil edir. Hüquqi nizama salmanın səciyyəvi predmetinə malik olan hüquq sahələri arasındakı fərq bu və ya digər nizama salma vasitəsinin praktiki olaraq istifadə olunmasının dərəcəsi ilə aparılır. Belə ki, ümumi qaydada qəbul olunub ki, mülkü-hüquqi nizama salma üçün ″icazə vermə″, cinayət hüquqi nizama salma üçün isə ″qadağan etmə″ daha çox əhəmiyyət kəsb edir. Nizama salınan ictimai münasibətlərə adları çəkilən hüquqi təsir göstərmə vasitələrinin mahiyyəti məlumdur. Belə ki, sərəncam vermə hüquq normalarının tələblərinə tam müvafiq olaraq müvafiq vəziyyətdə hərəkət etmənin birbaşa hüquqi vəzifə kimi qoyulmasından ibarətdir. Hüquqi normanı geniş mənada dərk etməklə, asanlıqla müəyyən etmək olar ki, onlardan hər hansı biri davranış qaydasının məcburi və hüquqi cəhətdən mühafizə edilən qaydada olması barədə sərəncam verir. Sərəncam vermənin xarakteri dəyişir, lakin onun mahiyyəti bir mənalıdır. Bu mənada qadağan etmə özü də faktiki olaraq sərəncam vermənin bir formasıdır. Çünki, onun verilməsi ilə hüquqi nöqteyi nəzərdən icazə verilməyən bu və ya digər hərəkətdən ünvançını çəkindirir. cazə vermə vasitəsinin xarakteri daha mürəkkəbdir, çünki bir çox hallarda o,″səlahiyyətvermə ilə″ üst-üstə düşür. Lakin hüquqi nizamasalmanın icazəvermə variantı nizamasalmanın digər iki variantından fərqlənir. Bu variantda hüquq normaları faktiki olaraq ayrı-ayrı hərəkətlərin törədilməsində və yaxud da onların törədilməsindən çəkinməyə icazə verərkən özünəməxsus formalarda, yəni daha ″yumşaq″ formalarda ifadə olunurlar. Hüquqi nizamasalmanın icazəvermə variantı ünvançıya müstəqillik vermir, lakin o, ünvançıya imkan verir ki, hüquq normasında ifadə olunmuş vəziyyət çərçivəsindən kənara çıxmamaq şərti ilə müstəqil olaraq davranışın bu və ya digər variantını seçir. Hüquqi nizamasalmanın bu vəziyyətləri inzibati-hüquqi nizamasalmanın mahiyyətini, onun səciyyəvi xüsusiyyətlərini (metodları) idarəçilik münasibətlərinin özünəməxsus xüsusiyyətləri (tələblərin hüquqi cəhətdən bərabərhüquqlu olmamaları), icra hakimiyyətinin mahiyyəti ilə müəyyən edilir. Buna müvafiq olaraq, inzibati-hüquqi nizamasalma, onun mexanizmi - münasibətlərin bilavasitə hüquqi formalaşmasından ibarətdir. Bu formada münasibət tərəflərindən biri idarəedən (idarəetmənin subyekti), digəri isə idarəolunan (idarəetmənin obyekti) rolunda çıxış edirlər. Belə münasitbət növündə həmişə idarəolunanın iradəsinin idarəedənin iradəsinə məlum tabeçiliyi nəzərdə tutulur. Bu prinsip dövlət idarəertməsi üçün başlıca aksioma hesab edilir. Buna müvafiq olaraq inzibati-hüquqi nizamasalma bir qayda olaraq tərəflərin bərabər hüquqi vəziyyətdə olmadığı ictimai münasibətlər üçün nəzərdə tutulmuşdur. Belə ki, dövlət idarəetmə sistemində şaquli münasibətlər də mövcuddur ki, həmin münasibətlərdə tərəflərin hüquqi cəhətdən bərabərliyi mümkün deyildir.
30
nzibati hüququn metodlarının xarakterini dərk etmək üçün dövlət - idarəetmə fəaliyyətinin mahiyyətindən və inzibati hüququn predmetini təşkil edən ictimai münasibətlərdən irəli gələn aşağıdakı kimi vəziyyətlərin nəzərə alınması məqsədəuyğundur: 1. nzibati hüququn metodu daha çox ″hakimiyyət - tabeçilik″, yəni bərabər hüquqlu olmayan tərəflərin iştirakı ilə yaranan ictimai münasibətlərin hüquqi vasitələrini xarakterizə edir.
2. nzibati hüququn metodu - göstərişlərdə (qadağanetmədən başqa), yəni sərəncamvermə kimi hüquqi vasitələrdə daha çox aydın ifadə olunur. Praktiki olaraq bu metodun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, nizamasalınan münasibətin bir tərəfinə inzibati-hüquq norması ilə müəyyən həcmdə ″hüquqi-hakimiyyət″ səlahiyyətləri verilir və bu səlahiyyətlər də münasibətin digər tərəfinə ünvanlanır. Münasibətin digər tərəfinin vəzifəsi isə ondan ibarətdir ki, o, sərəncamvermə hüququna malik olan tərəfin göstərişlərinə tabe olmalıdır. Belə səlahiyyət növü münasibətin hər iki tərəfin sərəncamında ola bilməz. Çünki belə səlahiyyət hər iki tərəfə verilərsə, onlar bərabər hüquqlu subyektlərə çevrilirlər. Dövlət idarəetmə sahəsində bu da mümkün deyil. 3. nzibati-hüququn metodu - nizamasalınan münasibətlərin iştirakçılarından birinin birtərəfli qaydada öz iradəsini ifadə etməsini nəzərdə tutur. radənin belə formada ifadə olunması ″hüquqi-hakimiyyət″ xarakter daşıyır və ona görə də o, həlledici əhəmiyyətə malikdir. 4. nzibati hüququn metodu - konkret idarəetmə münasibətlərində yəni, idarəedən ilə idarəolunan arasındakı aşağıdakı qarşılıqlı əlaqələrdə özünün daha səciyyəvi formasını tapır:
- idarəedən tərəfdə elə hüquqi hakimiyyət səlahiyyətləri vardır ki, idarəolunan tərəf həmin səlahiyyətlərə malik deyil və malik də ola bilməz (məsələn: vətəndaş, ictimai birlik);
- idarəedən tərəfdə həmin səlahiyyətlər daha çoxdur, nəinki idarəolunan tərəfdə (məsələn: tabeçilikdə olan vəzifəli şəxsdə). Bu zaman idarə edənlərin və idarəolunanların qarşılıqlı iradə ifadəsindən asılı olmayan hüquqi nizamasalma mexanizmi yaranır. 5. nzibati hüququn metodu - inzibati-hüquqi nizamasalmanın daha vacib əlaməti olan hakimiyyət və birtərəfli xarakter daşımasına baxmayaraq, lazım olan hallarda tərəflərin bərabərliyindən də istifadə edilməsini istisna etmir. 6. nzibati hüuqun metodu - bir çox hallarda inzibati-hüquq norması ilə nəzərdə tutulmuş vəziyyətdə idarə edənə və ya idarə olunana hərəkətinin formasını (birbaşa göstərişlərdən və qadağanlardan başqa) seçmək imkanı verilir. Məsələn: dövlət orqanın və ya vəzifəli şəxsin hərəkətindən vətəndaşın şikayət vermək hüququ; bu və ya digər məsələnin həllində vəzifəli şəxsin müstəqil olaraq konkret vasitəni seçmək hüququ və s. 7. nzibati hüququn metodu - bazar münasibətlərinin inkişaf etdiyi şəraitdə və dövlət ə mlakının özəlləşdirilməsi prosesində, səhmdarlıq fəaliyyətinin inkişaf etdiyi dövrdə öz əsas keyfiyyətlərini itirmir. 8. nzibati hüququn metodu - qüvvədə olan qanunvericiliyə müvafiq olaraq öz istifadə olunma sahəsini xeyli genişləndirir. Bu, onların əmlak xarakterli ictimai münasibətlərə də birbaşa təsiretmənin olması ilə sübut edilir. Beləliklə, yuxarıda göstərilənləri nəzərə alaraq, inzibati hüququn metodlarının mahiyyətini aşağıdakı kimi ifadə etmək olar: a) dövlət idarəetmə sahəsində müəyyən hərəkət (fəaliyyət) qaydasının müəyyən edilməsi (göstərişlər); 31
b) müəyyən hərəkətlərin qadağan edilməsi (qadağanlar); v) hərəkətlərin seçilməsində imkanın verilməsi (bu, icazənin verilməsinin ″sərt″ variantıdır, bu variant vəzifəli şəxslər üçün nəzərdə tutulmuşdur, ona görə ki, onlar müvafiq vəziyyətdə inzibati hüquq normaları ilə nəzərdə tutulmuş hərəkət variantlarından birini seçməlidirlər. Məsələn: inzibati xətaya görə sanksiyaların verilməsi zamanı); q) özü bildiyi kimi hərəkət etmək imkanının verilməsi (bu, icazəni vermənin ″yumşaq″ variantıdır, bu variant vətəndaşlar üçün nəzərdə tutulmuşdur, formasına görə bu variant icazəvermə metodudur). darəçilik münasibətlərinin nizamasalınma metodlarının fərqləndirici xüsusiyyətləri bunlardır.
NZIBATI HÜQUQUN FUNKSIYALARI Azərbaycan Respublikasının hüquq sisteminin hüquq sahələrindən biri olan inzibati hüququn ümumi xarakteristikasına bilavasitə aid olan funksiyalar onun təyinatını, rolunu, fəaliyyətinin istiqamətini müəyyən edirlər və hüquq sistemində inzibati hüququn xarici xüsusiyətlərini müəyyən etməyə imkan verirlər. Ümumhüquq nöqteyi-nəzərdən adətən aşağıdakı əsas hüquqi funksiyalar mövcuddur: təşkilati-struktur funksiya; mübahisə-mühafizəedici funksiya. Təşkilati-struktur funksiya - dövlət orqanlarının strukturunu və fəaliyət qaydasını müəyyən edilməsi, səlahiyyətlərinin bölüşdürülməsi və işinin təşkil edilməsi, digər dövlət və ictimai sistemaltıların fəaliyyət göstərilməsi qaydası vasitəsi ilə açıqlanır. Mübahisə-mühafizəedici funksiya - ictimai münasibətlərin iştirakçıları arasındakı hüquqi mübahisələrin həll edilməsi ilə baxılması qaydasının müəyyən edilməsi və cəmiyyəti müxtəlif hüquq pozmalarından mühafizə edilməsi ilə bağlıdır. Lakin, bütün funksiyaları təşkilati və mühafizəedici fəaliyyətlə eyniləşdirmək olmaz. Çünki belə halda bir çox digər funksiyalar diqqət mərkəzindən kənarda qalır. Onlar da dövlət idarəetmə sistemində böyük ə həmiyyət kəsb edir və əsas istiqamət kimi onların vasitəsi ilə inzibati-hüquqi nizamasalma mexanizmini xarakterizə etmək olur. Hüquq sisteminin sahələrindən biri olan inzibati hüquq da inzibati-hüquqi nizamasalmanın tələbatlarına müvafiq olaraq göstərilən funksiyalara əsaslanaraq öz funksiyalarını həyata keçirir. nzibati hüququn aşağıdakı kimi funksiyaları mövcuddur ki, onlarda hüququn funksiyaları öz əkslərini və məzmununu kifayət qədər müxtəlif formalarda tapmış olur: 1. hüquqicraetmə funksiyası - inzibati huquq icra hakimiyyətinin realizəsinin hüquqi forması kimi müəyyən edir. 2. hüquqyaratma funksiyası - icra hakimiyyəti subyektlərinin inzibati normayaradıcılığı üzrə səlahiyyətlərə malik olmalarını əks etdirir. 3. təşkiletmə funksiyası - öz başlanğıcını dövlət idarəçilik fəaliyyətinin təşkilatçılıq xarakterindən götürür və daimən inzibati hüquq normalar vasitəsi ilə təmin edilir. 4. əlaqələndirmə funksiyası - dövlət idarəetmə sisteminin inzibati hüquqla nizama salınan bütün elementlərin qarşılıqlı fəaliyyətlərini (hərəkətlərini) məqsədəuyğun və effektivli təmin edilməsi məqsədinə xidmət edir. 32
5. hüquqmühafizəetmə funksiyası - həm dövlət idarəetmə sahəsində müəyyən edilmiş hüquqi recimlərə riayət edilməsini təmin edir, həm də nizamasalınan idarəçilik münasibətlərinin bütün iştirakçlıranın qanuni maraq və hüquqlarını qoruyur. kinci sualı yekunlaşdıraraq qeyd etmək istərdim ki: 1. nzibati hüquq - hüquq sisteminin digər sahələri kimi bir-biri ilə sıx bağlı olan ayrı- ayrı inzibati hüquq normalarından və institutlarından ibarət olan sistemə malikdir. 2 nzibati hüququn sistemi üç hissədən ibarətdir: - birinci hissə, burada elə inzibati hüquqi normalar cəmlənib ki, onlar dövlət idarəetməsinin ümumi məsələlərini məyyən edib və nizamlayırlar (məsələn, dövlət idaretməsinin prinsiplərini, dövlət idarəetməsində vətəndaşların inzibati-hüquqi statuslarını; icra hakimiyyəti orqanların yaradılması və onların fəaliyyəti; dövlət qulluğunu və dövlət qulluqçuların inzibati-hüquqi statuslarını; dövlət idarəetməsinin forma və metodlarını; dövlət idarəetməsində qanunçuluğun və intizamın təmin edilməsi üsullarını və s.); - ikinci hissə, burada dövlət idarəetməsinin ayrı-ayrı sahələrində və sahələrarası idarəetmədə fəaliyyəti nizamlayan normalar cəmləşib (məsələn, daxili işlər, milli təhlükəsizlik, gömrük, təhsil, mədəniyyət, standartlaşdırma, maliyyə, vergi və s. sahələrdə dövlət idarəetməsini nizamlayan normalar); - üçüncü hissə, burada icra hakimiyyəti orqanların və onların vəzifəli şəxslərin inzibati yurisdiksiya fəaliyyəti nizamlayan normalar cəmləşib. Bu normalar Azərbaycan Respublikasının nzibati Xətalar Məcəlləsində göstəriliblər. 4. nzibati hüququn prinsipləri dedikdə, inzibati hüququn mahiyyətini əks etdirən ə sas idelayalar, tələblər, müddəalar başa düşülür. nzibati hüququn iki qrup prinsipləri mövcuddur: Konstitusion prinsiplər, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında göstərilən prinsiplər: - qanunçuluq; - demokratizm; - humanizm; - vətəndaşların qanun qarşısında bərabərlik prinsipi; - dövlət və şəxsiyyətin qarşılıqlı məsuliyyət prinsipi; - insan və vətəndaş huquqlarına və azadlıqlarına hörmət edilməsi prnsipini; - təqsirsizlik prezumpsiyası; - ədalətlilik və s. Xüsusi prinsiplər o prinsiplər sayılır ki, onlar inzibati hüququn çərçivəsində hazırlanıb və istifadə edilirlər. Məsələn: - dövlət qulluğu prinsipləri; - inzibati məsuliyyət prinsipləri; - inzibati xətalar haqqında işlərin icraatı prinsipləri və s. 3. nzibati hüquq öz nizamlayıcı təsirdə üç metoddan istifadə edir: - qadağan etmə; - sərəncam vermə (əmr etmə); - icazə vermə. 4. nzibati hüququn aşağıdakı funksiyaları mövcuddur: - hüquqicraetmə; - hüquqyaratma; 33
- təşkil etmə; - əlaqələndirmə; - hüquqmühafizəetmə.
Sual 3. nzibati hüququn mənbələri anlayışı və onların növləri
Hüquq normalarının xarici ifadə formaları vardır. Çünki onlar elə tərtib olunmalıdırlar ki, onların ünvanlandıqları insanlar onlarla tanış ola bilsinlər. Hüquq normaları dövlət orqanlarının aktlarında maddə, bənd, paraqraf və s. formalarını özündə əks etdirirsə, onda həmin aktlar öz xarici ifadə formaları ilə hüququn mənbələrinə çevrilirlər. nzibati hüququn mənbələri dedikdə - inzibati-hüquqi normaların xarici ifadə formaları başa düşülür. nzibati hüququn normaları öz xarakterlərinə və əhəmiyyətlərinə görə müxtəlif hüquqi aktlarla ifadə olunurlar. nzibati hüquq normlarını özlərində əks etdirən dövlət orqanlarının aktları - inzibati hüquq normalarının mənbələri hesab edilirlər. nzibati hüquq sahəsi üçün hüquq normaları mənbələrinin çoxluğunun mövcud olması daha xarakterikdir. Bu inzibati hüququn predmetini təşkil edən geniş dairəli idarəetmə münasibətlərinin mövcudluğu ilə izah olunur. Belə mürəkkəb sahənin inzibati-hüquqi nizama salınması, yəni idarə olunması çox saylı qanunların və qanunqüvvəli normativ aktların mövcudluğunu tələb edir. Bununla yanaşı, inzibati hüquq normaları təkcə inzibati- hüquqi aktlarda deyil, hüququn müxtəlif sahələrinin normativ aktlarında da öz əkslərini tapırlar. Bir çox qanunlar və digər hüquqi aktlar eyni vaxtda özlərində konstitusiya hüququ normalarını, maliyyə hüququ normalarını, mülki hüquq normalarını və hüquq sahəsinin digər normalarını, o cümlədən də inzibati hüquq normlarını əks etdirirlər. nzibati hüququn mənbələrinə aşağıdakı normativ-hüquqi aktlar aiddirlər: 1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. 12 noyabr 1995-ci il. Azərbaycan Respublikasının Konsitusiyasında öz əksini tapan ümumi normaların çoxu öz məzmunlarına görə birbaşa inzibati-hüquqi məzmuna malikdirlər. Konsitusiyada öz ə ksini tapmış belə ümumi normalara Azərbaycan Respublikasında icra hakimiyyətinin təşkili və həyata keçirilməsi ilə bağlı olan aşağıdakı kimi normaları misal olaraq göstərmək olar: icra hakimiyyətinin və onun orqanlarının təşkil edilməsinin və fəaliyyətlərinin ə saslarını müəyyən edən normalar. Bu normalar Konstitusiyanın 99, 109, 113-120, 124 və s. maddələrində göstərilmişdirlər; dövlət idarəetmə sahəsində vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının əsaslarını möhkəmləndirən normalar. Bu normalar Konstitusiyanın 54-55-ci maddələrində göstərilmişdirlər; dövlət idarəetmə sahəsində vətəndaşların vəzifələrini müəyyən edən normalar. Bu normalar Konstitusiyanın 72-80-ci maddələrində göstərilmişdirlər. 2. nzibati hüquq normaları qanunvericilik aktlarında öz əkslərini tapırlar. Qanunvericilik aktları içərisində Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən qəbul edilən qanunlar və qararlar daha böyük əhəmiyyətə malikdirlər. Belə qanunlara misal olaraq 28 oktyabr 1999-cu il tarixli ″Polis haqqında″; 04.02.1992-ci il tarixli ″Fövqəladə vəziyyət haqqında″; 06.01.1994-cü il tarixli ″Hərbi vəziyyət haqqında″, 1996-cı il tarixli
34
″ Yaşayış yeri və olduğu yer üzrə qeydiyyat haqqında″ Azərbaycan Respublikasının Qanunlarını və s. Qanunları göstərmək olar. 3. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin qəbul etdiyi normativ-hüquqi aktlar inzibati hüququn mənbələri hesab edilirlər.
Azərbaycan Respublikası Konsitusiyasının 113-cü maddəsinə əsasən: ″I Ümumi qaydalar müəyyən etdikdə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti fərmanlar, başqa məsələlər barəsində isə sərəncamlar qəbul edir...″. nzibati hüququn mənbələri kimi qəbul edilən Azərbaycan Respublikası Prezidentinin qəbul etdiyi fərmanlara misal olaraq aşağıdakıları göstərmək olar: ″Cinayətkarlığa qarşı mübarizənin gücləndirilməsi, qanunçuluğun və hüquq qaydasının möhkəmləndirilməsi tədbirləri haqqında″ 09 avqust 1994-cü il; ″ nsan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təmin edilməsi sahəsində tədbirlər haqqında″ 22 fevral 1998-ci il; ″Azərbaycan Respublikasının nzibati Xətalar Məcəlləsinin təsdiq edilməsi, qüvvəyə minməsi və bununla bağlı hüquqi tənzimləmə məsələləri haqqında″ 29 avqust 2000- ci il və s. 4. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin normativ-hüquqi aktları da inzibati hüququn mənbələri sırasına daxildirlər. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 120-ci maddəsinə əsasən: ″I Ümumi qaydalar müəyyən etdikdə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti qərarlar, başqa məsələlər üzrə sərəncamlar qəbul edir...″. nzibati hüququn mənbələri kimi, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qəbul etdiyi qərarlara misal olaraq aşağıdakıları göstərmək olar: ″Yol hərəkəti təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üzrə Respublika komissiyası haqqında Əsasnamənin təsdiq edilməsi barədə″ 19 fevral 1993-cü il tarixli 110 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmişdir; ″Azərbaycanlı gənclərin təhsil almaq üçün xarici ölkələrə göndərilməsi və xarici ölkə vətəndaşlarının Azərbaycanın tədris müəssisələrində təhsil almaları barədə Ə sasnamənin təsdiqi haqqında″ 12 dekabr 1992-ci il tarixli 662 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmişdir. 5. Azərbaycan Respublikasının komitə, xidmət, nazirliklərin, dövlət komitələrin normativ aktları sahələrarası və sahəvi miqyasda inzibati hüququn mənbəyi qismində xidmət edirlər. 6. Yerli icra hakimiyyəti başçılarının qərarları və sərəncamları da inzibati hüququn mənbəsi hesab edilirlər. 7. Dövlətlərarası müqavilələrdə də inzibati hüquq normaları öz əkslərini tapa bilərlər. Belə hallarda həmin müqavilələr inzibati hüququn mənbəsi qismində çıxış edirlər. 8. Nəhayət, təşkilatdaxili xarakterli inzibati hüququn mənbəsi sırasına idarə, müəssisə, təşkilat, konsern, birliklərin rəhbərlərinin normativ aktlarını da daxil etmək olar. Normativ-hüquqi aktlar dövlətin müxtəlif hüquqyaratma orqanları tərəfindən qəbul edilirlər. Onlar eyni hüquqi qüvvəyə malik deyil, zaman baxımından üst-üstə düşmür, müxtəlif obyektlərə və müxtəlif ərazi məkanına şamil edilir. Təbii ki, zaman keçdikdə onların arasında ziddiyyətlər meydana gəlir. Normativ materialların sayının artması ondan 35
istifadəni çətinləşdirir. Belə mürəkkəb vəziyyətdən çıxış yolu qanunvericiliyin sistemləşdirilməsidir. Qanunvericiliyin sistemləşdirilməsi hüquq qaydasının sabitləşdirilməsi, normativ- hüquqi nizama salmanın ictimai həyatın normal axınını təmin edən alətə çevrilməsi, dövlət idarəetməsinin cəmiyyətin marağına daha səmərəli uyğun təşkili məqsədlərini güdür. Normativ-hüquqi aktların (qanunvericiliyin) sistemləşdirilməsi - hüquq normalarının qaydaya salınmasına və təkmilləşdirilməsinə yönələn fəaliyyətdir. Sistemləşdirmə nəticəsində hüquq normaları arasındakı ziddiyyətlər aradan qaldırılır, köhnəlmiş normalar ləğv edilir və ya dəyişdirilir, ictimai inkişafın tələblərinə cavab verən yeni, daha təkmil normalar yaradılır. Onlar müəyyən sistem əlamətlərinə görə qruplaşdırılır. Məcəllələrdə, qanunvercilik toplularında və başqa sistemləşdirilmiş aktlarda toplanırlar. ndiki zamanda normativ-hüquqi aktların sistemləşdirilməsinin üç əsas formasından istifadə olunur: məcəllələşdirmə; inkorporasiya; konsolidasiya. Məcəllələşdirmə - mövcud qanunvericiliyin dərindən və hərtərəfli yenidən işlənməsi və ona yeni, əhəmiyyətli dəyişikliklərin edilməsi yolu ilə yeni sistemləşdirilmiş normativ- hüquqi aktın yaradılması üzrə dövlətin hüquqyaratma orqanlarının fəaliyyətidir. Məcəllələşdirmə aktları öz məzmun və adlarına görə aşağıdakı üç əsas növə bölünürlər: əsaslar; məcəllə; nizamnamə, əsasnamə. Ə saslar - müəyyən hüquq sahəsinin və ya dövlət idarə sahəsinin mühüm müddəalarını (əsas başlanğıclarını) müəyən edən normativ-hüquqi aktdır. Məcəllə - ictimai həyatın hüquqi nizamlanma tələb edən əsas sahələrində qüvvədə olan məcəllələşdirmə aktlarının ən geniş yayılmış növüdür. Məsələn: Mülki Məcəllə, Cinayət Məcəlləsi, Gömrük Məcəlləsi, nzibati Xətalar Məcəlləsi və s. Nizamnamə, əsasnamə - bunlar təkcə qanunverici orqanlar tərəfindən deyil, həm də digər hüquqyaratma orqanları (məsələn: prezident və ya hökumət) tərəfindən qəbul edilən xüsusi məcəllələşdirmə aktlarıdır. Məsələn: Polis Akademiyasının Nizamnaməsi; Daxili işlər orqanlarının ntizam Nizamnaməsi. nkorporasiya - qüvvədə olan normativ-hüquqi aktların məzmununu dəyişdirmədən müəyyən qaydada toplularda və ya külliyyatda birləşdirilməsidir. nkorporasiyanı hüquq normasını ləğv etməyə, dəyişdirməyə və ya yeni norma müəyyən etməyə səlahiyyətli olmayan sistemləşdirici orqan (məsələn: ədliyyə nazirliyi) aparır. O, yalnız hüquqyaratma orqanının etdiyi dəyişiklik və əlavələri topluda əks etdirir. nkorporasiya rəsmi və qeyri-rəsmi formada olur. Rəsmi inkorporasiya - hüquq normalarının səlahiyyətli orqanlar tərəfindən qüvvədə olan normativ-hüquqi aktların məcmuəsinin nəşri yolu ilə qaydaya salınmasıdır. Bu orqanlar tərəfindən nəşr edilən qanunvericilik topluları rəsmi xarakter daşıyır. Rəsmi inkorporasiyanın iki növü mövcuddur: xronoloci inkorporasiya; predmet üzrə (sistematik) inkorporasiya. 36
Xronoloci inkorporasiya - elə bir sistemləşdirmə formasıdır ki, bu zaman normativ- hüquqi aktların qaydaya salınması onların dərc olunduğu və qüvvəyə mindiyi vaxta görə aparılır. Sistematik inkorporasiya - qüvvədə olan normativ-hüquqi aktların predmet əlaməti üzrə, yəni hüquq sahələrinə, institutlarına, dövlət fəaliyyətinin sahələrinə görə qaydaya salınmasıdır. Qeyri-rəsmi inkorporasiya - xüsusi hüquqyaratma səlahiyyətlri olmayan təşkilatlar və ayrı-ayrı vətəndaşlar tərəfindən (təhsil müəssisləri, idarələri, alimlər və praktiki işçilər) qanunvericiliyin zahiri işlənməsidir. Konsolidasiya - sistemləşdirmənin elə formasıdır ki, bu zaman ictimai münasibətlərin eyni sahəsində fəaliyyət göstərən bir neçə normativ-hüquqi aktın onların məzmunu dəyişilmədən vahid normativ-hüquqi aktda birləşməsi baş verir. Konsolidasiyanın xüsusiyyəti onun məcəlləşdirmə və inkorporasiyanın bəzi cəhətlərini özündə əks etdirir. Konsolidasiya aktı toplu xarakterli normativ-hüquqi aktdır və bu cəhətdən o, məcəlləşdirməyə yaxındır. Normativ-hüquqi aktların sistemləşdirilməsi qaydası əsas götürülərək, inzibati hüquq normalarının da sistemləşdirilməsi həyata keçirilir. Beləliklə, Azərbaycan Respublikasında hüquqi dövlətçiliyin möhkəm əsaslarının yaradılması prosesində mühüm vəzifələrin həll edilməsi ilə bağlı olan inzibati hüququn sistemləşdirilməsi və məcəlləşdirilməsinin perspektivli işlərinin görülməsi əsas vəzifələrdən biridir. Üçüncü sualın açıqlanmasını yekunlaşdıraraq bir daha qeyd etmək istərdim: 1. nzibati hüququn mənbələri dedikdə - inzibati-hüquqi normaların xarici ifadə formaları başa düşülür. 2. nzibati-hüququn aşağıdakı kimi mənbələri mövcuddur: - Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası; - Azərbaycan Respublikasının Qanunları; - Azərbaycan Respublikası Prezidenti tərəfindən qəbul edilən normativ-hüquqi aktlar; - Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti tərəfindən qəbul edilən normativ- hüquqi aktlar; - Azərbaycan Respublikasının mərkəzi icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən qəbul edilən normativ-hüquqi aktlar; - Yerli icra hakimiyyəti başçılarının qərarları və sərəncamları; - Beynəlxalq müqavilələr, əgər onlarda inzibati-hüquqi normalar mövcuddurlarsa; - darə, müəssisə və təşkilat daxili xarakterli normativ-hüquqi aktlar. 3. Normativ-hüquqi aktların (qanunvericiliyin) sistemləşdirilməsi - hüquq normaların qaydaya salınmasına və təkmilləşdirilməsinə yönələn fəaliyyətdir. Normativ-hüquqi aktların sistemləşdirilməsinin üç əsas forması mövcuddur: - məcəllələşdirmə; - inkorporasiya; - konsolidasiya.
Sual 4. 37
nzibati hüquq elminin predmeti, sistemi, vəzifələri və onun inkişafı
nzibati hüquq elmi hüquq elmləri sisteminin sahələrindən biridir. nzibati hüquq elmi - hüquq elmləri sisteminin sahələrindən biri kimi müxtəlif subyektlərin hərəkətlərini nizama saldığı halda, inzibati-hüquqi normaları öyrənir, təhlil edir, sistemləşdirir, onların dövlət idarəetmə sistemində rolunu müəyyən edir. Bu sahədəki elmi tədqiqlərin yekunları öz ə ksini inzibati-hüquqi normalarda yox, elmi nəticələrdə, təsnifatlarda, şərhlərdə, fikirlərdə tapır. Elmi nailiyyətlərin realizə formaları isə elmi məruzələrdən, məqalələrdən, kitablardan ibarətdir. nzibati hüquq elminin məzmunu - inzibati hüquq sahəsi və onun predmetinin nizama salınması haqqında elmi baxışların və anlayışların, biliklərin və nəzəri əsasların sistemindən ibarətdir. nzibati hüquq elminin predmeti - dövlət idarəetmə (icra, icraedici - sərəncamverici, inzibati fəaliyyət), sahəsində yaranan ictimai münasibətlərin və həmin münasibətləri nizama salan inzibati-hüquq normaların tədqiq edilməsindən, inzibati-hüquqi normaların realizəsi təcrübəsinin təhlil edilməsindən, ictimai münasibətlərin inzibati-hüquqi nizamlanmasının ümumi və səciyyəvi qanunauyğunluqların öyrənilməsindən ibarətdir. nzibati hüquq elmi əsasən aşağıdakı əsas müddəaları tədqiq edir: dövlət idarəetmə sahəsində vətəndaşların (fiziki şəxslərin) hüquqi vəziyyətini; dövlət idarəetmə orqanlarının hüquqi vəziyyətini; dövlət idarəetmə sahəsində qeyri-hökumət təşkilatların hüquqi vəziyyətini; dövlət və ictimai qulluqçuların inzibati-hüquqi statusunu; dövlət idarəetməsinin forma və metodlarını; dövlət idarəetmə sahəsində qanunçuluğun və intizamın təmin edilməsi üsullarını; inzibati prosesi; ümumi, sahəvi və ərazilərarası idarəetməni nizama salmasını; inzibati-yurisdiksiya fəaliyyətini. Elmi tədqiqlərin nəticələri idarəetmənin bütün sahələrində inzibati-hüquqi nizamasalmanın effektivliyinin yüksəldilməsinə və inzibati-hüquqi normaların tətbiq edilməsi təcrübəsinin təkmilləşdirlməsinə istiqamətləndirilmiş tövsiyələrin və fikirlərin işlənib hazırlanmasından ibarətdir. nzibati hüquq elmi istifadə etdiyi elmi anlayışların və kateqoriyaların işlənib hazırlanmasına xidmət edir. Bütün bu prosesdə inzibati hüquq elmi dövlət
idarəetmə mexanizminin və inzibati-hüquqi nizamasalmanın daha
təkmilləşdirilməsinə və inkişafına fəal təsir göstərir. Bununla da inzibati hüquq elmi cəmiyyətin və dövlətin qarşısında duran vəzifələrin yerinə yetirilməsində öz xidmətini göstərir. nzibati hüquq elminin nəzəri əsaslarını - fəlsəfi və ümumsosioloci elmlər, sosial idarəetmə nəzəriyyəsinin, ümumhüquq nəzəriyyəsi və sosiologiyanın əsasları təşkil edir. nzibati hüquq sahəsində elmi tədqiqlər üçün dövlətin icraedici fəaliyyətinin təşkili və təkmilləşdirilməsi, bu fəaliyyətin hüquqi cəhətdən təmin edilməsi məsələləri üzrə qərarlar böyük əhəmiyyət kəsb edir. nzibati hüququn problemlərinin elmi tədqiqi üçün qüvvədə olan qanunvericilik böyük ə həmiyyət kəsb edir. Bunlara aşağıdakı kimi normativ-hüquqi aktları aid etmək olar: Azərbaycan Respublikasının Konsitusiyasını; Naxçıvan Muxtar Respublikasının Konstitusiyasını; 38
Referendum yolu ilə qəbul olunmuş qanunları; Azərbaycan Respublikasının qanunlarını; Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanları və sərəncamları; yerli tapmış icra hakimiyyətinin aktları. nzibati-hüquqi tədqiqlərin nəzəri əsasını respublikamızın və xarici ölkələrin hüquqşünaslarının elmi əsərləri, məqalələri və mühazirələri təşkil edir. nzibati hüququn nəzəri problemlərini həll etmək üçün dövlət idarəetmə orqanların təşkili və fəaliyyəti idarəetmənin sisteminin və strukturunun təkmilləşdirilməsi üzrə tədbirlərin, inzibati hüquqtətbiqetmə təcrübəsinin və s. öyrənilməsi xüsusən əsas əhəmiyyət kəsb edir. nzibati hüquq elminin metodoloci əsaslarını elmi tədqiqlərin tarixi, müqayisəli- hüquqi, məntiqi və sosioloci üsullar təşkil edir.
NZIBATI HÜQUQ ELMININ VƏZIFƏLƏRI nzibati hüquq elminin əsas vəzifələri aşağıdakılardır: inzibati hüquqi normaları, onlara müvafiq ictimai münasibətləri, onların keyfiyyətlərini, sosial proseslərə təsir göstərmələrini və onların realizəsinin xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi və aşkar edilməsi; inzibati-hüquqi təzahürlərin elmi tədqiqi, onların dinamikası, keçmişin öyrənilməsini və onların inkişaf proseslərinin aşkar edilməsi; inzibati hüquq elminin əsas vəzifələrindən biri də gələcəyə nəzər salmaqdır, yəni dövlət aparatının strukturunun və inzibati-hüquqi nizamasalma sisteminin təkmilləşdirilməsi üzrə tövsiyyələrin hazırlanmasından ibarətdir. Bu günkü gündə vətəndaşların hüquqlarının realizəsi və qorunması, bazar münasibətlərinin inzibati-hüquqi tənzimlənməsi və sair problemlərin həll edilməsi üzrə tövsiyələrin işlənib hazırlanması; inzibati hüquq elmi inzibati-hüquqi təzahürlərlə bağlı olan daha əhəmiyyətli ə lamətləri, onların fəaliyyət prinsiplərini aşkar etməyə xidmət edir. NZIBATI HÜQUQ ELMININ FUNKSIYALARI nzibati hüquq elminin funksiyaları aşağıdakılardır: nəzəri funksiya; tətbiqi funksiya; tərbiyəvi funksiya. Nəzəri funksiyanın məzmunu - hüquq elmlərinin və sosial idarəetmənin ümumi nəzəriyyəsinin inkişaf etməsinə köməklik göstərməkdən ibarətdir. Tətbiqi funksiyanın məzmunu - dövlət aparatının fəaliyyətinin hüquqi nizama salınmasının təkmilləşdirilməsi üzrə tövsiyyələrin hazırlanmasından, inzibati-hüquqi təzahürlərin öyrənilməsi üçün lazımi
şə raitin
yaradılmasından (dərsliklərin, monoqrafiyaların, məqalələrin, mühazirələrin və s.) hazırlanmasından) və hüquqi biliklərin təbliğ edilməsindən ibarətdir. Tərbiyəvi funksiyanın məzmunu - sosial proseslərin dövlət idarə edilməsinin, inzibati- hüquqi normların realizəsinin zəruriliyinin və onların realizəsinin pozulmasına qarşı dözülməzliyindən, vətəndaşlar və qulluqçular tərəfindən başa düşülməsindən və bunun üçün onlarda lazımi vərdişlərin, yanaşmaların, davranış prinsiplərinin inkişaf etdirilməsinə köməklik göstərməkdən ibarətdir.
39
NZIBATI HÜQUQ ELMININ SISTEMI nzibati hüquq elmi - elm sahəsi kimi öz sisteminə malikdir. nzibati-hüquq elmin sistemini təşkil edən hissələrin məcmusu da onun məzmununu təşkil edir. nzibati hüquq elminin sistemi inzibati-hüquqi institutlar arasındakı daxili əlaqələr əsasında təşkil edilir. Lakin inzibati hüquq elminin sistemi inzibati hüququn sistemi ilə üst-üstə düşmür. nzibati hüququn sistemi ilə müqayisədə inzibati hüquq elminin sistemi daha geniş suallar dairəsini ə hatə edir. Bu, onunla izah olunur ki, inzibati hüquq elmi təkcə inzibati-hüquq normalarını tədqiq etmir, o, həm də digər nəzəri problemləri də tədqiq edir. Ali hüquq tədris müəssisələrində öyrənilən ″inzibati hüquq elmi″ və ″elmi kurs″un sistemi - ″inzibati hüququn″ və ″inzibati hüquq elminin″ sistemlərini nəzərə alaraq təşkil edilir. Bununla yanaşı ″inzibati hüquq kursunun sistemi″ özünəməxsus xüsusiyyətlərə də malikdir. Bu, onunla bağlıdır ki, bu kursun sistemi təşkil edilərkən tədris materialları elə yerləşdirilməlidir ki, onu müvəffəqiyyətlə mənimsənilməsinə yardım etsin. Kursun sistemi təşkil edilərkən çox vaxt onun tədris edildiyi ali tədris müəssisəsinin ixtisası nəzərə alınır. ″ nzibati hüquq″un kursu əsasən üç hissədən ibarətdir. nzibati-hüquqi nizamasalma predmetinə, nizama salma mexanizminə, fiziki, hüquqi və vəzifəli şəxslərin inzibati-hüquqi statusuna və başqa suallarla birlikdə kursun birinci (ümumi) hissəsini təşkil edirlər. darəetmənin sahələrində və bölmələrində ictimai münasibətlərin, inzibati-hüquqi nizama salınmasına aid olan suallar kursunun ikinci (xüsusi) hissəsini təşkil edirlər. nzibati-yurisdiksiya fəaliyyətinə aid olan suallar kursun üçüncü hissəsini təşkil edirlər. ″ nzibati hüquq kursu″n sistemini təşkil edən hər bir hissə öz daxili strukturuna malikdir. nzibati hüquq elmi - elmin digər sahələri ilə bağlıdır. nzibati hüquq elmi daha çox idarəetmə elmi ilə bağlıdır. darəetmə elmi sosial idarəetmə sahəsində təşkilati və digər münasibətləri tədqiq edir, daha effektivli idarəetmə forma və metodlarını işləyib hazırlayır. darəetmə elmi kompleks xarakteri daşıyır və onda ictimai elmlərin, kibernetikanın, sosial psixologiyanın, hüquqi və digər elmlərin əsasları öz əkslərini tapırlar. darəetmə elminin nəzəri əsasları inzibati hüquq nəzəriyyəsinin metodoloci əsası kimi xidmət edir. Bununla yanaşı idarəetmə elmi inzibati hüquq elminin bir çox əsaslarından istifadə edir. nzibati hüquq elmi hüquq elminin bir çox sahələri ilə də bağlıdır: dövlət və hüquq nəzəriyyəsi, dövlət və hüquq tarixi, konstitusiya hüququ və s. hüquq sahələri üçün başlanğıc, ümumi kimi hesab edilən nəzəri əsaslar öz əkslərini tapdığı üçün onların öyrənilməsi inzibati hüquq elmi üçün də zəruri hesab edilir. nzibati hüquq elmi bəzi qarışıq məsələlərin həll edilməsi üzrə hüquq elminin digər sahələri ilə də, yəni mülki hüquq, maliyyə hüququ, cinayət hüququ, cinayət-prosessual hüququ, mülki-prosessual hüquq, əmək hüququ və s. hüquq sahələri ilə də qarşılıqlı surətdə bağlıdır.
NZIBATI HÜQUQ ELMININ INKIŞAFI nzibati hüquq elmi hüquq elmi bir çox inkişaf mərhələlərindən keçmişdir. Azərbaycan Respublikası keçmiş Sovetlər ttifaqının tərkibində olduğu müddətdə, yəni 70 il müddətində ″ nzibati hüquq″un inkişafı Sovet ttifaqı mərhələsini keçmiş və onun
40
bu mərhələdəki inkişafını birmənalı qiymətləndirmək olmaz. ″ nzibati hüquq″un bu mərhələdəki inkişafını bir tərəfdən marksizm-leninizm ideologiyasının, kommunist partiyası ideologiyasının aparıcısı kimi qiymətləndirmək olar. Digər tərəfdən isə, Sovetlər ttifaqı dövrünün ″inzibatçı″larının ümumi səyi ilə dövlət idarəetmə aparatlarının təşkili və fəaliyyət göstərmələrinin bir çox aspektləri, inzibati-hüquqi nizamasalmanın mexanizmi işlənib hazırlanmışdır. nzibati prosesin, inzibati aktların, inzibati yurisdiksiyanın nəzəri əsasları işlənib hazırlanmışdır. ″ nzibati hüquq elmi″nin müasir dövrünün inkişafı keçmiş Sovetlər ttifaqının dağılması və Sovetlər ttifaqına daxil olan Respublikaların, o cümlədən də Azərbaycan Respublikasının müstəqillik qazandığı dövrdən başladı. Bu dövrdə ″ nzibati hüquq″ elmi öz inkişafının növbəti mərhələsini keçir. Digər tərəfdən isə bu dövrdə inzibati hüquq elminin inkişafının qarşısında bir çox aktual sualların həlli ilə bağlı olan yeni elmi tədqiqatların aparılması problemi durur. Ən nəhayət, müasir dövrldə ″ nzibati hüquq″ elminin ikişafının qarşısında inzibati-hüquqi nizamasalma mexanizminin təkmilləşdirilməsi, idarəetmə sisteminin yaxşılaşdırılması, inzibati qanunvericiliyin təzələnməsi, hüquqtətbiqetmənin effektivliyinin yüksəldilməsi, qanunçuluğun, hüquq qaydasının və intizamın möhkəmləndirilməsi və s. kimi vəzifələr durur.
N Ə T C Ə Mühazirəmizi yekunlaşdıraraq qeyd etmək istərdim ki, bu günkü mühazirəmizin mövzusunun planına daxil edilmiş sualların açıqlanması vasitəsi ilə əldə etdiyimiz hüquqi biliklər həm nəzəri, həm də təcrübi cəhətdən böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bugünkü mühazirəmizin mövzusunun açıqlanması vasitəsi ilə birinci növbədə inzibati hüququn anlayışı və predmeti barədə nəzəri biliklər əldə etmiş olduq. Mühazirəmizin ikinci sualının açıqlanması vasitəsi ilə inzibati hüququn sistemi, prinsipləri, metodları və funksiyaları barədə nəzəri biliklər ələd etmiş olduq. Mühazirəmizin üçüncü sualının açıqlanması vasitəsilə inzibati hüququn mənbələrinin anlayışı və onların növləri barədə nəzəri biliklər əldə etmiş olduq. Ə n nəhayət, mühazirəmizin dördüncü sualının açıqlanması vasitəsi ilə inzibati hüquq elminin predmeti, sistemi, vəzifələri və onun inkişafı barədə nəzəri biliklər əldə etmiş olduq. Mühazirəmizi yekunlaşdıraraq qeyd etmək istərdim ki, mühazirəmizin mövzusunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, ″ nzibati hüquq″ fənni vasitəsi ilə dövlət hakimiyyətinin nisbətən müstəqil qollarından biri olan icra hakimiyyətinin təşkili, onun həyata keçirilməsi prosesində yaranan, dəyişən və xitam olunan ictimai münasibətlər öyrənilir. Bu günkü mühazirəmizin mövzusunun açıqlanması vasitəsi ilə əldə etdiyimiz hüquqi biliklərin həm nəzəri, həm də təcrübi cəhətdən əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, onların əldə edilməsi və gündəlik fəaliyyətdə onların rəhbər tutulması ilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 09 avqust 1994-cü il tarixli ″Cinayətkarlığa qarşı mübarizənin gücləndirilməsi tədbirləri haqqında″ və 22 fevral 1998-ci il tarixli ″ nsan və vətəndaş hüuqlarının və azadlıqlarının təmin edilməsi sahəsində tədbirlər haqqında″ Fərmanlarından irəli gələn tələblərin yerinə yetirilməsinə nail olmuş olarıq.
|