Mövzu №1: ″″″″ darəetmənin, dövlət idar

Mövzu № 5: ″″″″ nzibati hüququn fərdi və kollektiv subyektləri″″″″ 

 

P L A N: 

 

G R Ş 

1.

  Azərbaycan  Respublikası  vətəndaşlarının  inzibati-hüquqi  statuslarının  əsasları.  Fərdi 

subyektlərin xüsusi inzibati-hüquqi statusu. 

2.

  Vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının müdafiə üsulları. 

3.

  nzibati hüququn kollektiv subyektləri. 

N Ə T   C Ə 

 

Ə

 D Ə B   Y Y A T: 

1.

  Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. 

2.

  ″Azərbaycan  Respublikasının  vətəndaşlığı  haqqında″  Azərbaycan  Respublikasının 

Qanunu. 30.09.1998-ci il. 

3.

  ″Əcnəbilərin və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin hüquqi vəziyyəti haqqında″ Azərbaycan 

Respublikasının Qanunu. 13.03.1996-cı il. 

4.

  ″Ölkədən  getmək,  ölkəyə  gəlmək  və  pasportlar  haqqında″  Azərbaycan  Respublikasının 

Qanunu (sonrakı əlavə və dəyişikliklərlə). 14.06.1994-cü il. 

5.

  ″Vətəndaşların müraciətlərinə baxılması qaydaysı haqqında″ Azərbaycan Respublikasının 

Qanunu. 10 iyun 1997-ci il. 

6.

  ″Vətəndaşların  hüquq  və  azadlıqlarını  pozan  qərar  və  hərəkətlərdən  (hərəkətsizlikdən) 

məhkəməyə  müraciət edilməsi haqqında″ Azərbaycan Respublikasının Qanunu. 11 iyun 

1999-cu il. 

7.

  Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi. 

8.

  ″Qeyri-hökumət  təşkilatları  (ictimai  birliklər  və  fondlar)  haqqında″  Azərbaycan 

Respublikasının 10.06.2000-ci il tarixli Qanunu. 

9.

  ″Dini  etiqad  azadlığı  haqqında″  Azərbaycan  Respublikasının  20.08.1992-ci  il  tarixli 

Qanunu (əlavə və dəyişikliklərlə). 

10.

 ″Sahibkarlıq  fəaliyyəti  haqqında″  Azərbaycan  Respublikasının  15.12.1992-ci  il  tarixli 

Qanunu (sonrakı əlavə və dəyişikliklərlə). 

11.

 ″Təhsil haqqında″ Azərbaycan Respublikasının .08.2009-ci il tarixli Qanunu  

12.

 A.Abdullayev, F.Nağıyev. “ nzibati hüquq”. Dərslik. Bakı, 2008. 

13.

  E.Abdullayev.    ″ nzibati hüquq″. Dərslik. Bakı, 2007. 

14.

 V. Abışov, A.  smayılov, R. Nəcəfquliyev. ″ nzibati hüquq″  1 hissə. Dərs vəsaiti. Bakı, 

2007.      

15.

 ″ nzibati hüquq″ (sxemlərdə). Dərs vəsaiti.   AR D N-in Polis Akademiyası. Bakı, 2002.  

16.

 E.M.Kozlov, L.L.Popov. ″Administrativnoe pravo″ Dərslik.M., 2000. 

17.

  D.N.Baxrax.  ″Administrativnoe pravo Rossii″. Dərslik.   M., 2000. 

 

G   R   Ş 

 

Son illərdə Azərbaycan dövlətinin demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət quruculuğu 

yolunda  inamla  addımlaması,  Avropa  Şurasına  daxil  olması  və  Avropa  hüquq  zonası  ilə 

 

69 

 

birləşməsi insan hüquqları haqqında beynəlxalq sənədlərə uyğun olaraq öz üzərinə götürdüyü 

hüquqi öhdəliklərlə yanaşı Respublikanın hüquq sistemində də böyük islahatlar aparılmışdır. 

Respublikamızın  hüquq  sistemində  aparılan  hüquqi  islahatların  aparılmasının  əsas  məqsədi 

insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təmin edilməsinə yönəldilmişdir.  

Müasir şəraitdə hər bir dövlətin demokratik imici onun insan hüquqlarına münasibəti, 

həmin  dövlətdə  insan  hüquqlarının  vəziyyəti  ilə  müəyyən  olunur.  Demokratiya  və  insan 

hüquqları bir-biri ilə qırılmaz surətdə bağlıdır və biri digərini tamamlayır. Yalnız cəmiyyətdə 

mövcud olan demokratik iqlim insan hüquqlarının qorunmasına real təminat verə bilər.  

Bu  günkü  mühazirəmizin  mövzusunun  da  əsas  mahiyyəti  ondan  ibarətdir  ki, 

mühazirənin  planına  daxil  edilmiş  sualların  açıqlanması  vasitəsi  ilə  birinci  növbədə 

Respublikamızda  dövlət  idarəetməsində  Azərbaycan  Respublikası  vətəndaşlarının  inzibati-

hüquqi statuslarının əsasları haqqında geniş biliklər əldə etmiş olacağıq. 

Respublikamız öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sora dövlətimizin beynəlxalq əlaqələri 

daha  da  genişləndikcə  Respublikamıza  gəlib-gedən  əcnəbilərin  və  vətəndaşlığı  olmayan 

şə

xslərin  sayı  günbəgün  artır.  Bu  məqsədlə  də,  Respublikamızda  yaşayan  və  gəlib-gedən 

ə

cnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin inzibati-hüquqi statusları açıqlanacaq. 

Mühazirənin  ikinci  sualının  açıqlanması  vasitəsi  ilə  vətəndaşların  hüquqlarının 

müdafiəsinin əsasları, üsulları və qaydaları barədə nəzəri biliklər əldə etmiş olacaqsınız. 

Dövlət idarəetməsində vətəndaşlarla yanaşı kollektiv subyektlər də iştirak etdiyi üçün 

mühazirənin  üçüncü  sualı  kollektiv  subyektlərə  və  onların  inzibati-hüquqi  statuslarına  həsr 

edilmişdir. 

Bu  biliklərin  əldə  edilməsinin  Sizin  hər  birinizin  gələcək  fəaliyyətinzdə  öz  xidməti 

vəzifələrinizi qanunçuluq çərçivəsində həyata keçirilməsi üçün həm nəzəri, həm də təcrübə 

cəhətdən böyük əhəmyyəti vardır. 

 

Sual 1. 

Azərbaycan  Respublikası  vətəndaşlarının  inzibati-hüquqi  statuslarının  əsasları.  Fərdi 

subyektlərin xüsusi inzibati-hüquqi statusu 

 

          Azərbaycan  Respublikası  vətəndaşlarının  inzibati-hüquqi  statusu  dövlət  idarəetmə 

sahəsində  onlara  verilən  hüquq  və  azadlıqların,  onların  üzərinə  qoyulmuş  vəzifələrin 

məcmusu ilə müəyyən edilir. 

Öz  təbiətinə  görə  vətəndaşların  dövlət  idarəetmə  sahəsində  hüquq,  azadlıq  və 

vəzifələri  vətəndaşların  iqtisadi,  siyasi  və  sosial-mədəni  həyatın  bütün  sahələrində  malik 

olduqları  ümumi  hüquq,  azadlıq  və  vəzifələrdən  heç  nə  ilə  fərqlənmirlər.  Azərbaycan 

Respublikasının  bütün  vətəndaşları  mənşəyindən,  sosial  və  maddi  vəziyyətindən,  milli  və 

irqi 

mənsubiyyətindən, 

cinsindən,  təhsilindən,  dilindən, 

dinə 

münasibətindən, 

məşğuliyyətinin növü və xarakterindən, yaşayış yerindən və digər amillərdən asılı olmayaraq 

qanun qarşısında bərabərdirlər. 

Vətəndaşların  əsas  hüquq,  azadlıq  və  vəzifələri  Azərbaycan  Respublikasının 

Konstitusiyası və ″Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığı haqqında″ 30 sentyabr 1998-ci 

il tarixli Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə müəyyən edilmişdir. 

Vətəndaşların  inzibati  hüquq  sahəsində  hüquq  və  vəzifələri  əsasən  Azərbaycan 

Respublikasının  Konstitusiyasından  törəyir  və  müxtəlif  normativ-hüquqi  aktlar  vasitəsi  ilə 

dəqiqləşdirilir. 

 

70 

 

          Vətəndaşın  inzibati-hüquqi  statusunun  məzmunu  vətəndaşların  inzibati  hüquq 

normaları  ilə  təsbit  edilmiş  hüquq  və  vəzifələrin  məcmusundan,  bu  hüquq  və  vəzifələrin 

həyata  keçirilməsinə  təminatın  verilməsindən,  onların  qanunla  mühafizə  edilməsindən  və 

dövlət hakimiyyət orqanları tərəfindən qorunmasından ibarətdir. 

Lakin,  insanın    və  vətəndaşın  bütün  hüquq  və  vəzifələri  onun  konstitusiya-hüquqi 

statusundan  törəmir.  nsan  və  vətəndaşın  elə  hüquq  və  vəzifələri  vardır  ki,  onlar  insan  və 

vətəndaşın  konstitusiya-hüquqi  statusundan  kənarda  qalır  və  Azərbaycan  Respublikasında 

insan  və  vətəndaşın  vəziyyəti  barədə  konstitusiya  konsepsiyasına  müvafiq  olan  konkret 

normativ aktlarla müəyyən edilir. Məsələn, nəqliyyat vasitələrinin idarə edilməsi ilə əlaqədər 

yaranan hüquq və vəzifələr. 

          Vətəndaşın statusu haqqında inzibati hüquq normaları aşağıdakı aktlarda öz əkslərini 

tapırlar: 

1.

  Vətəndaşların  statusunu  müəyyən  edən  ümumi-hüquqi  aktda  (Azərbaycan 

Respublikasının Konstitusiyası). 

2.

  nsan və vətəndaşın statusuna aid olan normaların yalnız bir hissəsi əks olunmuş 

hüquqi aktlarda (torpaq haqqında, mülkiyyət haqqında aktlarda və s.). 

3.

  nsan  və  vətəndaşın  statusunun  konkret  məsələlərini  nizamlayan  xüsusi-hüquqi 

aktlarda  (″Qeyri-hökumət  təşkilatları  (ictimai  birliklər  və  fondlar)  haqqında″  Azərbaycan 

Respublikasının Qanunu  və s.). 

Vətəndaşın  inzibati-hüquqi  statusunun  müəyyən  edilməsinə  aid  olan  hüquqi  aktlar 

aşağıdakılardan asılı olaraq bir neçə növə bölünə bilər: 

a)  hakimiyyətlərin  bölünməsi  prinsipinə  görə:  nümayəndəli  hakimiyyət  orqanının 

aktlarına və icra hakimiyyəti orqanlarının aktlarına; 

b) hüquqi qüvəsinə görə: qanunlara və qanunqüvvəli aktlara; 

v)  onları  qəbul  edən  orqanların  səlahiyyətinin  xarakterinə  görə:  ümumi,  sahəvi  və 

sahələrarası səlahiyyətli orqanların aktlarına. 

Göstərilənlərə  aid  olaraq  bir  çox  məsələlər  Azərbaycan  Respublikası  Prezidentinin 

aktları ilə də nizamlanır. Məsələn: ″ nsan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təmin 

edilməsi  sahəsində  tədbirlər  haqqında″  Azərbaycan  Respublikası  Prezidentinin  22  fevral 

1998-ci il tarixli Fərmanı. 

           Vətəndaşların  dövlət  idarəetmə  sahəsində      hüquqi  vəziyyətini  (inzibati-hüquqi 

statusunu)  müəyyənləşdirən institutun ilkin  mənbəyi  inzibati-hüquq subyektivliyidir.  Bu da 

ki,  özündə  inzibati-hüquq  qabiliyyəti  və  inzibati-fəaliyyət  qabiliyyəti  kimi  elementləri 

cəmləşdirir. 

            nzibati  hüquq  qabiliyyəti  -  yəni  vətəndaşın  dövlət  idarəetmə  sahəsində  hüquq  və 

vəzifələrin subyekti (sahibi) olmaq qabiliyyətidir.  

Bu qabiliyyət vətəndaşlarda anadan olduğu andan yaranır və ölümləri ilə xitam olunur. 

nzibati  hüquq  qabiliyyətinin  məzmunu  qanunlarla  və  onlara  əsaslanan  dövlət  idarəetmə 

aktları ilə müəyyən edilir. Vətəndaşların inzibati-hüquq qabiliyyətini müəyyən edən müvafiq 

inzibati-hüquqi  normalar  öz  əkslərini  müəyyən  qanunlarda,  idarəetmə  aktlarında  tapmış 

olurlar. 

Vətəndaşların  inzibati  hüquq  qabiliyyəti  nə  alına  bilər,  nə  də  başqasına  verilə  bilər. 

Onun həcmi yanız qanunla dəyişdirilir. Ayrı-ayrı vətəndaşlar üçün inzibati hüquq qabiliyyəti 

qanunla  müəyyən  edilmiş  hallarda  və  qaydada  müəyyən  müddətə  məhdudlaşdırıla  bilər. 

Məsələn:  vətəndaş  tərəfindən  cinayətin  və  ya  inzibati  xətanın  törətməsi  ilə  əlaqədar  olaraq 

 

71 

 

müəyyən edilmiş qaydada onların azadlıqdan məhrum edilməsi və ya onlara verilmiş xüsusi 

hüquqların  məhdudlaşdırılması  kimi  sanksiyalar  tətbiq  edilə  bilər.  Belə  ki,  Azərbaycan 

Respublikasının  CM-nin  46-cı  maddəsi  vətəndaşın  müəyyən  vəzifə  tutma  və  ya  müəyyən 

fəaliyyətlə  məşğul  olmaq  hüququndan  məhrum  etmə  kimi  cəza  tədbirlərinin  tətbiq 

edilməsinə imkan yaradır. 

nzibati hüquq da eyni zamanda bir sıra inzibati xətalara görə ayrı-ayrı vətəndaşların 

hüquqlarının  müəyyən  müddətə  məhdudlaşdırılması  hallarını  müəyyən  etmişdir.  Məsələn: 

Azərbaycan  Respublikasının  XM-nin  28-ci  maddəsi  fiziki  şəxsə  ona  verilmiş  xüsusi 

hüququn  məhdudlaşdırılmasını  nəzərdə  tutur.  ″Fövqəladə  vəziyyət  haqqında″  Azərbaycan 

Respublikasının  Qanunu  fövqəladə  vəziyyət  rejimi  tətbiq  edildikdə  vətəndaşların hüquq  və 

azadlıqlarının məhdudlaşdırılması və həmin ərazidə fəaliyyət göstərən orqanların iş rejiminin 

dəyişdirilməsini və s. dəyişikliklərin edilməsini müəyyən edir.  

Azərbaycan  Respublikasının  Konstitusiyasında  məhdudlaşdırmaya  məruz  qalmayan 

hüquq və azadlıqların növləri təsbit edilmişdir (yaşamaq hüququ, vicdan azadlığı və s.). 

Vətəndaşların  inzibati  hüquq  qabiliyyətliyi  hər  bir  vətəndaşın  digər  vətəndaşlarla 

maraqlarının  nisbətini  ifadə  edən,  hüquq  və  vəzifələrinin  qırılmaz  əlaqəsi  ilə  xarakterizə 

olunur.  Vətəndaşların  hüquqları  onların  ümumilikdə  cəmiyyət  qarşısında  olan  müəyyən 

vəzifələri ilə uyğunlaşdırılır. 

nzibati  hüquq  qabiliyyətinin  əsas  xüsusiyyəti  onun  icra  hakimiyyəti  sistemi  ilə 

müxtəlif  şəraitdə  və  qarşılıqlı  əlaqə  xarakterində  həyata  keçirilməsinin  nəzərdə 

tutulmasından ibarətdir. 

Vətəndaşların  inzibati  hüquq  qabiliyyəti  -  onların  inzibati  fəaliyyət  qabiliyyətinin 

ə

sasını  təşkil  edir.  nzibati  fəaliyyət  qabiliyyəti  hüquq  qabiliyyətinin  həyata  keçirilməsinin 

ə

sasını, həmçinin də bir sıra  inzibati-hüquqi  münasibətlərdə vətəndaşların subyektiv  hüquq 

və vəzifələrinin həyata keçirilməsi əsasını təşkil edir. 

           nzibati fəaliyyət qabiliyyəti - yəni müəyyən yaş həddinə çatmaqla vətəndaşa verilmiş 

hüquqların öz hərəkətləri ilə həyata keçirmək, üzərinə qoyulmuş vəzifələri yerinə yetirmək, 

bunun  nəticəsində  yeni  hüquq  və  vəzifələr  əldə  etmək  və  öz  davranışına  görə  hüquqi 

məsuliyyət daşımaq qabiliyyətidir. 

nzibati  fəaliyyət  qabiliyyətinin  yaranma  vaxtı  qanunvericilikdə  dəqiq  müəyyən 

olunmayıb. Vətəndaşın tam həcmli inzibati fəaliyyət qabiliyyəti bir qayda olaraq, onun yaş 

həddinin 18 yaşa çatmasından sonra yaranır. Lakin inzibati fəaliyyət qabiliyyətinin yaranma 

vaxtı qeyri-müəyyən olaraq qalır. Müxtəlif sahələrdə fərdin inzibati fəaliyyət qabiliyyəti 18 

yaşa  çatmamış  da  yarana  bilər.  Belə  ki,  inzibati  xətanın  subyekti  16  yaşa  çatmış  şəxslər 

sayılır, müəyyən intizam cəzaları (məktəbdən qovulma) orta məktəb şagirdlərinə tətbiq edilə 

bilər. 

Ümumi  qayda  üzrə  Azərbaycan  Respublikasının  bütün  vətəndaşları  bərabər  inzibati 

fəaliyyət  qabiliyyətinə  malikdirlər.  Lakin  onların  bəziləri  sağlamlıqları  ilə  əlaqədar  olaraq 

tam  və  ya  natamam  fəaliyyət  qabiliyyətinə  də  malik  deyillər  (məsələn,  ruhi  xəstələr,  əqli 

cəhətdən  zəif  olan  şəxslər  və  s.).  Belə  ki,  Azərbaycan  Respublikasının  nzibati  Xətalar 

Məcəlləsinin  20-ci  maddəsinə  əsasən  xroniki  psixi  xəstəlik    vəziyyətində  inzibati  xəta 

törətmiş şəxs inzibati məsuliyyətə cəlb edilmir. 

nzibati  hüquq  qabiliyyəti  əsasında  fəaliyyət  qabiliyyətli  vətəndaşlar  konkret  inzibati 

hüquq  münasibətlərinə  girərək  öz  subyektiv  hüquq  və  vəzifələrini  həyata  keçirirlər.  Belə 

münasibətlərdə  vətəndaşlar  onlara  aid  inzibati  hüquq  normalarda  olan  tələbləri  yerinə 

 

72 

 

yetirməli  olan  tərəf  kimi  çıxış  edə  bilərlər  (məsələn,  yol  hərəkəti  qaydalarına  riayət  etmək 

vəzifəsi), həmçinin də bu münasibətlərdə vətəndaşlar onlara məxsus olan hüquqların həyata 

keçirilməsi  ilə  bağlı  hüquq  münasibətlərinə  girən  tərəf  kimi  çıxış  edə  bilər  (məs.,  təqaüd 

təyin etmək haqqında ərizə). 

Müxtəlif hallarla əlaqədar yaranan inzibati hüquq münasibətləri müxtəlif cür olur: 

a)  vətəndaşlar  tərəfindən  onlara  məxsus  olan  hüquqların  (sağlamlığının  qorunması, 

tibbi  yardım  almaq  hüququ  və  s.)  həyata  keçirilməsi  ilə  əlaqədar  yaranan  inzibati  hüquq 

münasibətləri; 

b) vətəndaşlar tərəfindən onların üzərinə qoyulmuş vəzifələrin (təbiəti qorumaq, vətəni 

qorumaq və s.) yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar yaranan inzibati hüquq münasibətləri; 

v)  icra  hakimiyyəti  orqanları  və  onların  vəzifəli  şəxsləri  tərəfindən  vətəndaşların 

hüquq  və  qanuni  maraqlarının  pozulması  ilə  bağlı  olan  (məsələn,  şikayətin  verilməsi  ilə 

ə

laqədar yaranan münasibət) inzibati hüquq münasibətləri; 

q)  vətəndaşların  üzərinə  qoyulmuş  inzibati  hüquq  vəzifələrin  pozulması  ilə  əlaqədar 

yaranan (məsələn, inzibati  xətanın törədilməsi) inzibati hüquq münasibətləri. 

           Vətəndaşların  subyektiv  hüquqları,  onları  həyata  keçirilməsi  imkanı  dərəcəsinə  görə 

aşağıdakı növlərə bölünürlər: 

1.

  Mütləq hüquqlar 

2.

  Nisbi hüquqlar 

           Mütləq  hüquqlar  o  hüquqlardır  ki,  onların  həyata  keçirilməsi  yalnız  vətəndaşın 

iradəsindən  asılı  olur.  Belə  hüquqlara  misal  olaraq,  vətəndaşın  dövlət  idarəetməsində 

müvafiq  formalarda  iştirak  etmək  hüququ;  ali  təhsil  almaq  hüququ;  tibbi  yardım  almaq 

hüququ; şəxsiyyətin toxunulmamazlığı hüququ; adını, soyadını dəyişmək hüququ. 

            Nisbi  hüquqlar  o  hüquqlardır  ki,    onların  həyata  keçirilməsi  yalnız  vətəndaşların 

iradəsindən yox, həm də bu hüquqların həmin vaxtda və həmin yerdə həyata keçirməsi üçün 

lazım  olan  faktiki  imkanların  mövcud  olmasından  da  asılıdır.  Onlara  aiddir:  ali  təhsil 

məktəblərinə  qəbul  olmaq  hüququ  (onun  həyata  keçirilməsi  qəbul  imtahanlarının 

nəticəsindən  asılıdır);  nəqliyyat  vasitəsini  idarə  etmək  hüququ  (bu,  vətəndaşın 

sağlamlığından və imtahanın nəticəsindən asılıdır). 

            Hüquqlardan fərqli olaraq vətəndaşların üzərinə qoyulmuş bütün vəzifələr mütləqdir. 

Dövlət  vətəndaşların  üzərinə  yalnız  yerinə  yetirilməsi  mümkün  olan  vəzifələr  qoyur. 

Vəzifələrin  yerinə  yetirilməsi  yolları  müxtəlifdir.  Onların  həyata  keçirilməsi  vəzifələri 

konkret  məzmunundan  asılıdır.  Bir  sıra  vəzifələr  aktiv  hərəkətlər  vasitəsi  ilə,  digərləri  isə 

qanunla  qadağan  edilmiş  hərəkətlərdən  çəkinməklə  yerinə  yetirilir.  Vətəndaşlar  tərəfindən 

vəzifələrə  riayət  etməni  təmin  etmək  üçün  əsas  metod  inandırma,  tərbiyələndirmə  və 

həmçinin də ictimai təsir tədbirlərinin (kollektivdə müzakirə) həyata keçirilməsi hesab edilir. 

Bununla  yanaşı  vəzifəni  yerinə  yetirməkdən  boyun  qaçırma,  səlahiyyətli  orqan  (vəzifəli 

şə

xs)  tərəfindən  dövlət  məcburetmə  tədbirlərinin  tətbiq  edilməsinə  gətirib  çıxarır  (inzibati, 

intizam  və  cinayət  məsuliyyəti).  Bunların  tətbiq  edilmə  şəraiti  və  qaydası  qanunvericiliklə 

müəyyən edilir. 

Vətəndaşların dövlət idarəetmə sahəsində hüquq və vəzifələri ümumi və xüsusi olur. 

Ümumi  hüquq  və  vəzifələr  yəni,  vətəndaşların  bu  hüquq  və  vəzifələri  dövlət 

idarəetməsinin  bütün  sahələrinə  aiddirlər:  dövlət  idarəetməsində  iştirak  etmək  hüququ; 

vəzifəli  şəxslərin,  dövlət  və  ictimai  orqanların  hərəkətlərindən  şikayət  etmək  hüququ  və  s. 

 

73 

 

Ümumi vəzifələrə misal olaraq - qanun və qanunqüvvəli aktlara riayət etmək vəzifəsi; əmək 

intizamına riayət etmək vəzifəsi və s. 

Xüsusi hüquq və vəzifələr vətəndaşların dövlət idarəetməsinin müəyyən bir sahəsində 

olan hüquq və vəzifələridir. Məsələn, səhiyyə sahəsində idarəetmədə sağlamlığın qorunması 

hüququ;  mədəniyyət  sahəsində  idarəetmədə  mədəniyyət  nailiyyətlərindən  istifadə  etmək 

hüququ. Səhiyyə sahəsində idarəetmədə vəzifələrə gigiyena və sanitariya qaydalarına riayət 

etmək vəzifəsi, təhsil sahəsində idarəetmədə  orta təhsil almaq vəzifəsi və s. 

nzibati hüquq normalarda və hüququn digər sahələrinin  normalarında vətəndaşların 

konstitusiya azadlıqları detallaşdırılır. Belə ki, söz azadlığı, mətbuat, mitinq, küçə yürüşləri 

və  piket  azadlığı  vətəndaşlara  və  onların  birliklərinə  inzibati  bina,  küçə  və  meydanların 

verilməsi  ilə  təmin  edilir.  Vətəndaşların  mətbuatdan,  televiziyadan  və  radiodan  istifadə 

etmək  üçün  imkan və  hüquqları  var.  Onlar  sərbəst olaraq  dövlət və ictimai  işləri  müzakirə 

edə  bilir;  öz  fikirlərini  bildirir,  təklif  yürüdür,  dövlət  orqanları  və  ictimai  təşkilatlar 

tərəfindən keçirilən iclaslarda dövlət idarəetmə orqanlarının fəaliyyətində və vəzifəli şəxslər 

tərəfindən buraxılan səhvləri və çatışmamazlıqları tənqid edirlər və s.  

Real  həyatda  fərdi  subyektlərin  inzibati-hüquqi  statusların  bir  çox  müxtəlifliyi 

mövcuddur.  

Fərdi  subyektlərin  ictimai  həyatda  onların  fəaliyyətlərindən,  yaşadığı  inzibati-ərazi 

vahidinin  xüsusiyyətlərindən,  iştirak  etdiyi  inzibati  hüquq  münasibətlərdən  və  digər 

amillərdən asılı olaraq onların inzibati-hüquqi statuslarında müəyyən ″xüsusilik″ yaranır. Bu 

da  öz  növbəsində  fərdi  subyektlərin  ″xüsusi  inzibati-hüquqi  status″dan  danışmağa  kifayət 

qədər əsas verir. 

″

Xüsusi inzibati-hüquqi status″a malik olan şəxslər aşağıdakılardır: 

1.

  nzibati kollektivlərin üzvləri; 

2.

  nzibati qəyyumluğun subyektləri; 

3.

  Xüsusi inzibati-hüquqi rejimli ərazinin sakinləri; 

4.

  cazəvermə sisteminin subyektləri. 

5.

  Əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər. 

1.

  Hüquq ədəbiyyatında ″inzibati kollektiv″ anlayışı işlədilmir, lakin onun işlədilməsi 

lazımdır.  Qanunvericilikdə    ″əmək  kollektivi″  anlayışı  yazılır  və  istifadə  edilir.  Bu  anlayış 

altında hüququn müstəqil subyekti və müəyyən təşkilatın işçiləri başa düşülür.  kinci halda 

söhbət  öz  əməyi  ilə  təşkilatın  fəaliyyətində  iştirak  edən  təşkil  olunmuş  insanlar  qrupundan 

gedir.  Əmək  kollektivi  üzvlərinin  müəssisə  müdiriyyəti  ilə  münasibəti  və  onların  arasında 

olan münasibətlər əmək hüququ ilə nizamlanır. 

nzibati kollektiv təşkilatın şəxsi heyəti adlanır ki, burada onun üzvləri ilə müdiriyyət 

arasındakı münasibətlər, onların şəxsi hüquq və vəzifələri inzibati hüquqla nizamlanır. Belə 

inzibati  kollektivlərə  misal  olaraq  D O-nun  hərbi  hissələrini,  hərbiləşdirilmiş 

yanğınsöndürmə dəstələrini, tələbə kollektivlərini və s. göstərmək olar. 

Ə

mək və inzibati kollektivlə yanaşı məhkum edilmişlərin kolektivləri də mövcuddur. 

Bu kollektivlərin hüququ statusu Azərbaycan Respublikasının Cəzaların  crası Məcəlləsi ilə 

müəyyən  edilir.  Bu  məcəllənin  normaları  məhkum  olunmuşların  cəzaçəkmə  müəssisəsinin 

müdiriyyəti  ilə  münasibətini  tənzimləyir.  stintaq  təcridxanasının,  müvəqqəti  saxlama 

təcridxanalarının  və  CÇM-nin  sıravi  və  rəhbər  heyətləri  müvafiq  inzibati  kollektivdir. 

Onların  şəxsi  heyəti  Ədliyyə  Nazirliyinin  və  D N-in  sistemlərinə  daxil  olan  müvafiq 

orqanlarda xidmət edən şəxslərdən ibarətdir. 

 

74 

 

Bundan  başqa  qarışıq  kollektivlər  də  mövcuddur.  Məsələn,  mülki  ali  təhsil 

müəssisəsində  müəllimlər  və  digər  əməkdaşlar  əmək  kollektivlərini,  tələbələr  isə  inzibati 

kollektivi  təşkil  edirlər.  Təhsil  müəssisəsinin  müdiriyyəti  və  müəllimlər  burada  digər 

formada, yəni vəzifə səlahiyyətlərinin daşıyıcısı kimi daxildirlər. 

Vətəndaş  inzibati  kollektivin  üzvü  olmaqla  xüsusi  inzibati-hüquqi  status,  yəni 

kompleks hüquq və vəzifələr əldə etmiş olur. Məsələn: tələbə, hərbi    və s. Burada söhbət 

xidməti  hüquq  və vəzifələrdən  yox,  şəxsi  hüquq və  vəzifələrdən  gedir  və  yaxud da  burada 

xidməti  hüquq  və  vəzifələr  təşkilatın  kollektiv  subyektinin  səlahiyyətlərinin 

konkretləşməsini müəyyən edir. 

Attestasiyadan keçmiş polis əməkdaşının statusunun misal göstərilməsində bu, özünü 

ə

yani  surətdə  xüsusi  göstərir.  Onun  şəxsi  hüquqlarına  28  oktyabr  1999-cu  il  tarixli  ″Polis 

haqqında″  Qanunla  möhkəmləndirilmiş  işdən  çıxarkən  məhkəmə  mühafizəsi  hüququ, 

öldükdə və ya xəsarət aldıqda dövlət sığortası və ziyanın ödənilməsi, yaşayış sahəsi ilə təmin 

olma və s. misal olaraq göstərmək olar. 

nzibati hüquq inzibati kollektivlərin üzvlərinin intizam məsuliyyətinin, onların təhsil, 

iş  və  istirahət  vaxtını,  onlara  əmək  haqqının  verilməsinin  əsasını,  məbləğini  və  verilmə 

qaydasını nizama salır. Bir qayda olaraq hərbiçilərin (polis əməkdaşlarının, tələbələrin və s.) 

müdiriyyətlə olan mübahisələri məhkəmə üsulu ilə yox, əsasən müvafiq prosedur xarakterli 

inzibati-hüquq normalar vasitəsi ilə nizamlanır. 

Eyni zamanda bəzi hallarda hamiləliklə əlaqədar məzuniyyətin verilməsi, ezamiyyətdə 

olan  vaxtda  əmək  hüququnun  ödənilməsi  və  s.  inzibati  kolektivlərin  üzvlərinin  şəxsi 

hüquqlarına  tam  və  ya  qismən  əmək  hüququ  normaları  da  aid  edilir,  bəzi  hüquqları  isə 

məhkəmə müdafiəsi ilə təmin edilir. 

nzibati kollektiv üzvlərinin statusları arasında aşağıdakı statuslar fərqlənirlər: 

a) təhsil alanlar (tələbələr, aspirantlar və s.); 

b) hərbi xidmətçilər (hərbiçilər, polis işçiləri və s.). 

Aydındır ki, quru qoşunlarda, hərbi-dəniz donanmasında, daxili qoşunlarda və s. növ 

qoşunlarda  hərbi  xidmətdə  olan  şəxslərin  hüquqi  vəziyyətləri  müxtəlifdir,  yəni  onların 

hüquqi vəziyyətləri müvafiq normativ-hüquqi aktlarla müəyyən edilir. 

2.  Dövlətin  açıq-aydın  sosial  siyasətini  əks  etdirən  amilərdən  biri  köməyə  ehtiyacı 

olan şəxslər üzərində dövlət qəyyumluğunun olmasıdır. 

Qəyyumluq  pul  məbləğinin  verilməsində,  yaşayış  yeri  ilə  təmin  edilməsində,  xüsusi 

tibbi xidmətin göstərilməsində, müxtəlif güzəştlərin edilməsində öz əksini tapır. 

Sosial  müdafiəyə  ehtiyacı  olan  şəxslərə  köməklik  göstərilməsində  praktiki  fəaliyyəti 

yerli  icra  hakimiyyəti  yerinə  yetirir.  Onun  subyektləri  qaçqınlar,  Çernobıl  iştirakçıları, 

Böyük  Vətən  müharibəsi  əlilləri,  Əfqanıstan  müharibəsi  iştirakçıları,  Qarabağ  müharibəsi 

iştirakçıları,  yetim  uşaqlar,  siyasi  represiya  qurbanları,  çoxuşaqlı  valideynlər,  şəkər,  vərəm 

və  talassemiya  xəstəliyə  yoluxmuş  xəstələr,  psixi  xəstəliyi  olan  uşaqlar  və  bir  sıra  digər 

kateqoriyalı vətəndaşlardır. 

Göstərilən  siyahıdan  görünür  ki,  xüsusi  inzibati-hüquqi  statusun  əldə  edilməsinin 

ə

sasları müxtəlif texniki və iqtisadi fəlakətlər, demoqrafik hallar və mənfi sosioloci faktorlar 

ola bilər. 

nzibati  qəyyumluğu  sosial  müdafiənin  digər  formalarından,  yəni  əmək  fəaliyyəti, 

hərbi  və  ona  uyğun  xidmətlə  təqaüdlərin  verilməsindən  fərqləndirmək  lazımdır.  Buradakı 

sosial  təminat  əsasən  görülən  işdən,  iş  stacından,  əmək  haqqının  məblğindən  asılıdır  və 

 

75 

 

ardıcıl olaraq təqaüdün verilməsindən ibarətdir. Lakin təqaüdçülərə də yaşına görə, əlilliyinə 

görə və digər vəziyyətlərinə görə də vergi, nəqliyyat güzəştləri edilə bilər və s.  

3.  nzibati hüquq nəzəriyyəsinin əsas aspektlərindən biri də onun ərazi rejimi ilə bağlı 

olmasıdır.  Onlardan  bəziləri  isə  daimi  və  ya  müvəqqəti  olaraq  (müəyyən  edilməmiş  vaxta 

kimi)  xüsusi  hüquqi  vəziyyətdə  olurlar.  Xüsusi  ərazi  rejimlərinin  əsas    növ  müxtəlifliyi 

xüsusi  inzibati  rejimlərdir.  Bunlara  misal  olaraq  dövlət  sərhədi  rejimi,  bağlı  şəhərlər  və 

qoruqlar. Fövqəladə (hərbi) vəziyyət rejimi olan ərazilər, sərbəst iqtisadi zonalar və s. xüsusi 

inzibati rejimlərin adlarını çəkmək olar. 

Belə ərazilərdə daimi və ya müvəqqəti yaşayan sakinlər xüsusi inzibati-hüquqi status 

ə

ldə edirlər. Buraya əsasən daxildir: əraziyə (zonaya) xüsusi giriş və çıxış qaydaları, orada 

hərəkət  etmə  və  fəaliyyət  göstəmə  qaydaları,  inzibati  nəzarətin  həyata  keçirilməsi,  inzibati 

məcburetmə təsir tədbirlərinin tətbiq edilməsi və s. 

Xüsusi ərazi rejimləri arasında «sərt» rejimlərlə yanaşı (hərbi), güzəştli ərazilər də var 

(sərbəst iqtisadi zona). Əgər bir qayda olaraq zonalarda ciddi nəzarət mövcuddursa, sərbəst 

iqtisadi zonada isə maliyyə, gömrük nəzarəti zəif olur. Yəni güzəştli olur. 

Bir çox hallarda ərazilərə daimi xüsusi rejim statusu qanun əsasında verilir. Müvəqqəti 

vəziyyətə  uyğun  recimlər  isə  ayrı-ayrı  əraziələrdə  həm  ali,  həm  də  yerli  dövlət  orqanları 

tərəfindən qoyula bilər. Belə hüquqlara Milli Məclis, Prezident, Nazirlər Kabineti, yerli icra 

hakimiyyəti orqanları malikdir. 

4.  cazə sistemi həyata keçirilməsi icazənin alınmasını tələb edən, müəyyən qaydada 

həyata  keçirilən  qaydalar,  nizam-intizam  və  fəaliyyətlər  məcmusundan  ibarət  olan 

fəaliyyətidir.  

cazə sisteminin aşağıdakı kimi xüsusiyyətlərini göstərmək olar: 

−

  bu qanunlarda və qanunqüvvəli aktlarda olan hüquq normaları ilə nizama salınan 

xüsusi fəaliyyət qaydasıdır; 

−

  icazə  sistemi  inzibati  hüquq  münasibətləri  çərçivəsində  bir  tərəfdən  icra 

hakimiyyəti  orqanları,  vəzifəli  şəxslər,  digər  tərəfdən  isə  icazə  almaq  istəyən  fərdi  və 

kollektiv  subyektər  arasında  həyata  keçirilir.  Müvafiq  münasibətlərin  yaranmasına  səbəb 

olan  hüquqi    fakt  maraqlı  və  səlahiyyətli  subyektlər  tərəfindən  ərizələrin  verilməsidir.  Bu 

münasibətlər idarəetmə subyektlərinin təşəbbüsü ilə yaranmır; 

−

  bu  hüquq  münasibətlərinin  əsasını  hərəkət  etmək  (hərəkətsizlik)  üçün  icazənin 

alınmasıdır,  yəni  əməlləri  leqallaşdıran  fərdi  aktın  qəbul  edilməsidir.  cazə  müəyyən  və 

qeyri-müəyyən müddətə verilə bilər. Verilən icazə lisenziya, potent, viza buraxılış, sertifikat 

və s. kimi adlandırıla bilər; 

−

  icazə  verilən  işlərin  necə  həyata  keçirilməsinə  inzibati  nəzarətin  həyata 

keçirilməsidir; 

−

  icazə  sistemi  qaydalarının  pozulmasına  görə  təqsirkara  qarşı  müxtəlif  inzibati 

məcburetmə təsir tədbirləri tətbiq edilir.  

Beləliklə də, vətəndaş təsadüfi olaraq yox, müəyyən edilmiş vaxtda (müddətdə) icazə 

sistemin təsirinə düşür və o, həmin müddətə xüsusi inzibati-hüquqi statusun sahibinə çevrilir. 

Belə  vəziyyətdə  icazə  sisteminin  xüsusi  inzibati-hüquqi  statusunun  sahibi  aşağıdakı  kimi 

vəzifələrin yerinə yetirilməsinə borclu olur: 

♦

  icazə sistemi təsiri altında olan fəaliyyət ilə məşğul olmaq üçün icazə alınan zaman 

ə

rizənin və ona əlavə olunan sənədlərin tərtib etmək; 

♦

  yoxlamaya, nəzarətə dözmək və ona hər vasitə ilə köməklik etmək; 

 

76 

 

♦

  icazə verilmiş hərəkətlərin həyata keçirilməsi qaydalarına riayət etmək və s. 

cazə  sisteminin  xüsusi  inzibati-hüquqi  statusunun  sahibinin  əlavə  vəzifələrin  yerinə 

yetirilməsindən  başqa,  onun  inzibati,  həmçinin  də  yeni  inzibati  hüquqların  əldə  etməsi 

(alması)  ilə  bağlıdır.  Məsələn:  nəqliyyat  vasitəsini  idarəetmə  hüququ,  ov  silahının  əldə 

edilməsi, radioverici qurğunun işlədilməsi və s. 

Qeyd etmək lazımdır ki, icazənin qüvvəsi vətəndaş tərəfindən qeyri-qanuni hərəkətlər 

edildikdə,  vətəndaşın  səhhəti  pozulduqda,  yeni  yaranmış  şəraitə  əsasən  normativ  aktın 

qüvvəyə  minməsi  nəticəsində  dayandırıla  bilər.  Məslən:  fövqəladə  vəziyyət,  yeni  texniki 

vasitələrin meydana çıxması və s. 

Azərbaycan  Respublikasının  vətəndaşlarından  başqa  əcnəbilər  və  vətəndaşlığı 

olmayan şəxslər də inzibati-hüquqi subyektivliyə malikdirlər. 

Azərbaycan  Respublikasında  əcnəbilərin  və  vətəndaşlığı  olmayan  şəxslərin  hüquqi 

vəziyyəti  Azərbaycan  Respublikasının  qanunvericiliyi  və  Azərbacan  Respublikasının 

tərəfdar  çıxdığı  beynəlxalq  müqavilələr  ilə  müəyyən  edilir.  Əcnəbilərin  və  vətəndaşlığı 

olmayan şəxslərin Azərbaycan Respublikasında hüquqi vəziyyətini müəyyən edən əsas aktlar 

bunlardır: 

1.

  Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, m. 69; 

2.

  ″Ölkəyə  gəlmək,  ölkədən  getmək  və  pasportlar  haqqında″  Azərbaycan 

Respublikasının 14 iyun 1994-cü il tarixli Qanunu (sonrakı əlavə və dəyişikliklər ilə). 

3.

  ″Əcnəbilərin  və  vətəndaşlığı  olmayan  şəxslərin  hüquqi  vəziyyəti  haqqında″ 

Azərbaycan Respublikasının 13 mart 1996-cı il tarixli Qanunu (sonrakı əlavə və dəyişikliklər 

ilə). 

Azərbaycan  Respublikasında  daimi  və  ya  müvəqqəti  yaşamasından  asılı  olmayaraq 

ə

cnəbilər  və  vətəndaşlığı  olmayan  şəxslər  ölkənin  qanunlarına  tabe  olmalıdırlar.  Bu  qayda 

Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi və Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı 

beynəlxalq  müqavilələr  ilə  müəyyən  edilir.  Qanunvericilik  Azərbaycan  Respublikasında 

daimi  yaşayan  vətəndaşları,  xarici  vətəndaşları  və  Azərbaycan  Respublikasının  ərazisində 

müvəqqəti olanları bir-birindən fərqləndirir. Buna əsaslanaraq da onların müxctəlif  hüquqi 

statusları  da  mövcuddur.  Əcnibələr  və  vətəndaşlığı  olmayan  şəxslər  ″Əcnəbilərin  və 

vətəndaşlığı  olmayan  şəxslərin  hüquqi  vəziyyəti  haqqında″  Azərbaycan  Respublikasının 

Qanunun  5-ci  maddəsinə  əsasən  nəzərdə  tutulmuş  hallarda  Azərbaycan  Respublikasının 

ə

razisinə daimi və müvəqqəti olaraq yaşaya bilərlər. Müvəqqəti yaşayanlara nisbətən daimi 

yaşayan  xarici vətəndaşlar  bir sıra  sahələrdə böyük  həcmdə  hüquqlara  malik olurlar  (əmək 

fəaliyyəti sahəsində, sosial təminat məsələləri sahəsində və s). Azərbaycan Respublikasının 

qüvvədə  olan  qanunvericiliyi  və  Azərbaycan  Respublikasının  tərəfdar  çıxdığı  beynəlxalq 

müqavilələr ilə digər qaydalar nəzərdə tutulmayıbsa, belə hallarda əcnəbilər və vətəndaşlığı 

olmayan  şəxslər  Azərbaycan  Respublikasının  vətəndaşları  ilə  eyni  həcmdə  hüquqlardan 

istifadə  edirlər  və  eyni vəzifələr  daşıyırlar.  Azərbaycan  Respublikası  beynəlxalq  normalara 

uyğun olaraq əcnəbilərə və vətəndaşlığı olmayan şəxslərə siyasi sığınacaq verir. 

Ə

cnəbilərin və vətəndaşlığı olmayan  şəxslərin inzibati  hüquq subyektivliyinin  həcmi 

Azərbaycan  Respublikası  vətəndaşların  hüquq  subyektivliyin  həcminə  nisbətən  azdır. 

Ə

cnəbilər  və  vətəndaşlığı  olmayan  şəxslər  Azərbaycan  Respublikasının  vətəndaşlığı  ilə 

qırılmaz  surətdə  bağlı  olan  hüquq  və  vəzifələrə  malik  deyillər.  Azərbaycan  Respublikası 

ə

cnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər üçün hüquq və azadlıqlar müəyyən edilən zaman 

Azərbaycan  Respublikası  vətəndaşlarına  üstünlük  verilmişdir.  Azərbaycan  Respublikasının 

 

77 

 

vətəndaşları  kimi  əcnəbilərin  və  vətəndaşlığı  olmayan  şəxslərin  də  dövlət  orqanlarının  və 

onların vəzifəli şəxslərinin qeyri-qanuni hərəkətlərindən, qərarlarından şikayət etmək hüququ 

vardır;  azadlıq  və  şəxsi  toxunulmamazlıq;  mənzil  toxunulmamazlığı;  əmək  hüququ; 

sağlamlığın  qorunması  və  tibbi  yardım  almaq;  təhsil  almaq  hüququ  və  s.  hüquqları  vardır. 

Lakin  Azərbaycan  Respublikası  vətəndaşlarından  fərqli  olaraq  xarici  vətəndaşlar  üçün 

onların  başqa  dövlətə  mənsub  olması  ilə  əlaqədar  olaraq  əmək  sahəsində  məhdudiyyətlər 

müəyyən  edilmişdir.  Məsələn:  onlar  seçki  hüququnan  istifadə  etmirlər  və  müvafiq  dövlət 

hakimiyyəti orqanlarına seçilmirlər; onlar referendumda iştirak etmirlər, onlar müəyyən növ 

ə

mək fəaliyyəti ilə məşğul ola bilməzlər. 

Azərbaycan  Respublikasının  təhsil  müəssiələrində  təhsil  alan  xarici  tələbələr 

Azərbaycan  Respublikasının  ərazisində  qüvvədə  olan  qanunvericiliyə  müvafiq  olaraq 

Azərbaycan  Respublikasının  tələbələrinə  məxsus  olan  hüquqlardan  istifadə  edirlər  və 

tələbələrə aid bütün vəzifələri yerinə yetirməyə borcludurlar. 

Azərbaycan  Respublikasında  yaşamaq  qaydalarına  riayət  etməklə  əcnəbilər  və 

vətəndaşlığı  olmayan  şəxslər  Azərbaycan  Respublikasının  ərazisində  hərəkət  etmək 

hüququna  malik  olurlar.  Yaşayış  yerinin  seçilməsi  və  hərəkət  etmələrinin 

məhdudlaşdırılması  dövlət  təhlükəsizliyinin  təmin  ediməsi,  ictimai  qaydanın  qorunması  və 

ictimai  təhlükəsizliyin  təmin  edilməsi,  Azərbaycan  Respublikası  vətəndaşlarının 

sağlamlığının, hüquqlarının və qanuni maraqlarının mühafizəsi məqsədi ilə müəyyən edilir. 

Hüquq  və  azadlıqdan  istifadə  edərək  xarici  vətəndaşlar  Azərbaycan  Respublikası 

vətəndaşlarının üzərinə qoyulmuş müəyyən vəzifələri yerinə yetirmirlər. Belə ki, onlar hərbi 

xidmət  vəzifəsini  daşımırlar.  Lakin  onlar  müəyyən  olunmuş  vəzifələri  Azərbaycan 

Respublikası qarşısında daşıyırlar. 

Azərbaycan  Respublikasında  daim  yaşamaq  üçün  gəlmiş  əcnəbilər  və  vətəndaşlığı 

olmayan  şəxslər,  yaşamaq  üçün  icazə  almalı  və  müəyyən  olunmuş  müddətə  daxili  işlər 

orqanlarında qeydiyyata düşməlidirlər. 

Azərbaycan Respublikasının ərazisində olan əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayn şəxslər 

qanunlara  riayət  etməli  və  Azərbaycan  Respublikasının  Konstitusiyasına,  azərbaycan 

xalqının adət və ənənələrinə hörmət etməlidirlər. 

Ə

cnəbilər  və  vətəndaşlığı  olmayan  şəxslər  Azərbaycan  Respublikasında  olma 

qaydalarını  və  Azərbaycan  Respublikasının  ərazisindən  tranzitlə  keçmə  qaydalarını 

pozduqlarına görə Azərbaycan Respublikasının ″Əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin 

hüquqi  vəziyyəti″  haqqında  13  mart  1996-cı  il  tarixli  və  ″Yaşayış  yeri  və  olduğu  yer  üzrə 

qeydiyyat haqqında″ 04 aprel 1996-cı il tarixli Qanunlarına əsasən məsuliyyətə cəlb edilirlər. 

Azərbaycan  Respublikasında  imtiyazlara  və  diplomatik  imunitetə  malik  olan 

ə

cnəbilərin  hüquqi  vəziyyəti  Azərbaycan  Respublikasının  xüsusi  qanunvericiliyi  və 

beynəlxalq  müqavilələrlə  müəyyən  edilir.  Məsələn,  onlar  bizim  dövlətin  inzibati 

yurisdiksiyasından imunitet hüququna malikdirlər. 

Xarici vətəndaşların statusunu müəyyən edən ümumi qanunvericilikdən fərqli olaraq, 

MDB  dövlətlərin  vətəndaşlarının  hüquqi  statusları  digər  qayda  da  müəyyən  edilir.  Onlar 

Azərbaycan  Respublikası  sərhədlərini  keçmək  üçün  böyük  sərbəstliyə  malikdirlər.  Onların 

bu statusları MDB dövlətləri arasındakı razılaşmalarla müəyyən edilir. 

ctimai  həyatın  digər  sahələrində  olduğu  kimi  dövlət  idarəetmə  sahəsində  də 

vətəndaşların  hüquq  və  azadlıqları  real  olaraq  sosial  ictimai  şəraitlərlə  təmin  edilir.  Bizim 

 

78 

 

ölkəmizdə vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının iqtisadi, siyasi, təşkilati və hüquqi təminat 

sistemi mövcuddur. 

qtisadi təminat vətəndaşların hüquqlarının və azadlıqlarının faktiki həyata keçirilməsi 

üçün maddi şəraitdir. Bunlar Azərbaycan Respublikasının iqtisadi sistemində öz əksini tapır 

ki, onun da əsasını bazar iqtisadiyyatı, dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi və sair təşkil edir. 

Siyasi təminata aiddir: dövlət hakimiyyətinin xalqa məxsusluğu, demokratizm, siyasi 

plyuralizm,  vətəndaşların  dövlət  və  ictimai  işlərdə  iştirak  etmək  imkanı  (Azərbaycan 

Respublikasının Konstitusiyası, mad: 1; 53-55). 

Təşkilati  təminat  dövlət  orqanlarının,  əsasən  də  hüquq  mühafizə  orqanlarının, 

vətəndaşların  hüquq  və  azadlıqlarının,  həmçinin  də  vəzifələrinin  praktiki  surətdə  həyata 

keçirilməsindən ibarətdir. 

Hüquqi təminat vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsinin şərait və 

qaydasını, həmçinin də onların mühafizəsini və qorunmasını müəyyən edən hüquq normaları 

sistemindən ibarətdir. 

Bu  sistemdə  aparıcı  yer  hüquq  normalarına  aiddir  ki,  onlar  da  aşağıda  sadalananları 

təsis edirlər: 

♦

  dövlət idarəetmə sahəsində vətəndaşların hüquq və azadlıqlarını; 

♦

  vətəndaşların  hüquq  və  qanuni  maraqlarının  pozulmasına  görə  idarəetmə 

orqanlarının və vəzifəli şəxslərin məsuliyyətini; 

♦

  vətəndaşların  idarəetmə  orqanlarının  və  s.  vəzifəli  şəxslərin  qeyri-qanuni 

hərəkətlərindən (hərəkətsizlikdən) şikayət etmək hüququnu; 

♦

  idarəetmə  orqanı  öz  vəzifələrini  yerinə  yetirərkən  və  vəzifəli  şəxslərin  qeyri-

qanuni hərəkətləri nəticəsində dəymiş zərərin ödənilməsi hüququnu. 

Vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının hüquqi təminatı sahəsində əsas rollardan birini 

də prokuror nəzarəti və dövlət orqanlarının yoxlama-nəzarət fəaliyyətləri oynayırlar. 

Birinci sualın sonunda qeyd etmək istərdim ki: 

1.

  Vətəndaşların  inzibati-hüquqi  statusu  dedikdə  dövlət  idarəetmə  sahəsində 

vətəndaşlara  verilmiş  hüquqların,  azadlıqların  və  həmçinin  də  onların  üzərinə  qoyulmuş 

vəzifələrin məcmusu başa düşülür. 

2.

  nzibati-hüquqi statusun məzmunu aşağıdakılardan ibarətdir: 

♦

  vətəndaşların inzibati hüquqla təsbit edilmiş hüquq və vəzifələrinin məcmusundan; 

♦

  bu hüquq və vəzifələrin həyata keçirilməsi təminatından; buraya onların qanunla 

mühafizəsi və dövlət hakimiyyət orqanları tərəfindən qorunması mexanizmi də daxildir. 

3. Vətəndaşların inzibati-huquqi statusunun elementləri aşağıdakılardır: 

♦

  inzibati hüquq qabiliyyəti; 

♦

  inzibati fəaliyyət qabiliyyəti; 

♦

  inzibati hüquqlar və vəzifələr (ümumi və xüsusi); 

♦

  məsuliyyət. 

4. Dövlət idarəetməsində vətəndaşların hüquqlarının təminatı növləri aşağıdakılardır:  

a) iqtisadi təminatlar;  

b) siyasi təminatlar;   

v) təşkilati təminatlar;  

q) hüquqi təminatlar. 

5. Xüsusi inzibati-hüquqi statusa malik olan şəxslər: 

 

79 

 

−

  inzibati kollektivlərin subyektləri; 

−

  inzibati qəyyumluğun subyektləri; 

−

  xüsusi inzibati-hüquqi rejimlə ərazilərin sakinləri; 

−

  icazə vermə sisteminin subyektləri; 

−

  əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər.