Mövzu №1: ″″″″ darəetmənin, dövlət idar
Yüklə 5,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Sual 2: Vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi üsulları
Həyatın, sağlamlığın, azadlığın, mülkiyyətin və digər nemətlərin müdafiəsi hüququ vətəndaşların ən mühüm və ayrılmaz hüququdur. Dövlət hüququ qanuniləşdirir, onun həcmini dəqiqləşdirir, həyata keçirilməsi qaydasını təsbit edir, vətəndaşların müraciətlərinə müəyyən müdətlərdə baxılması və bunlarla əlaqədar olaraq tədbirlər görülməsi sahəsində dövlət orqanlarının və ictimai orqanların, vəzifəli şəxslərin vəzifəsini müəyyənləşdirir, həmin hüququ dövlət məcburetməsi ilə təmin edir və o, qanunla tənzimlənən yuridik hüquq olur.
Ə gər vətəndaşların subyektiv hüququ hüquq normaları ilə təsbit edilmiş, lakin lazımi müdafiə ilə təmin olunmamışdırsa, onda belə normalar formaldır. Vətəndaşların şəxsi hüquqlarının əlaqələndirilmiş təminatları sisteminin yaradılması hüquqi dövlətin təşəkkülünün zəruri şərtidir. Ümumiyyətlə, vətəndaşların hüquqi müdafiəsinin iki başlıca istiqamətlərindən danışmaq olar: − vətəndaşların cinayətlərdən və digər qeyri-qanuni hərəkətlərindən müdafiəsi; − vətəndaşların hakimiyyət subyektlərinin qanunazidd və məqsədəuyğun olmayan hərəkət və hərəkətsizlikdən müdafiəsi.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 26-cı maddəsində deyilir: ″Hər kəsin qanunla qadağan olmayan üsul və vasitələrlə öz hüquqlarını və azadlıqlarını müdafiə etmək hüququ vardır″. nzibati hüquq vətəndaşların hüquqlarının dövlət hakimiyyəti subyektlərinin, yerli özünüidarəetmə orqanlarının düzgün olmayan hərəkətlərindən müdafiə işində xüsusi rol oynayır. Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının aşağıdakı hüquqları da mövcuddur: − dövlət idarəetmə orqanlarının və vəzifəli şəxslərin qanunsuz hərəkətlərindən vətəndaşların məhkəmə qaydasında şikayət vermə hüququ; − icra hakimiyyətinin və onun vəzifəli şəxslərinin qanunsuz hərəkətləri nəticəsinə vətəndaşa dəymiş ziyanın ödənilməsinin tələb edilməsi hüququ; − təhqiqat, ibtidai istintaq, prokurorluqn və məhkəmə orqanlarının və ya onların vəzifəli şəxslərinin qanunsuz hərəkətləri nəticəsində fiziki şəxslərə vurulmuş ziyanın dövlət tərəfindən ödənilməsi hüququ; - idarəetmə aktlarından şikayət vermə hüququ və s. Dövlət orqanlarının, vəzifəli şəxslərin və digər hakimiyyət səlahiyyətli subyektlərin fəaliyyətində sui-istifadə, bürokratizm, səriştəsizlik və s. hallarında vətəndaşların hüquq və mənafelərinin müdafiəsinin əsas vasitələri aşağıdakılardır: 80
1) başlıca vəzifəsi hüquq qaydalarının mühafizəsi olan orqanların yaradılması və onların gündəlik fəaliyyəti (məhkəmələrin, prokurorluq orqanlarının, polisin və s.); 2) dövlətdən asılı olmayan və vətəndaşlara kömək göstərməyə imkanı olan təşkilatların mövcudluğu və onların fəaliyyəti (vəkilliklər, həmkarlar ittifaqları, kütləvi informasiya vasitələri və s.); 3) öz hüquqlarının müdafiəsi zamanı vətəndaşların özlərinin aktiv fəaliyyəti (məsələn: zəruri müdafiə hüququ, silah saxlamaq və onu tətbiq etmək hüququ və s.) Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi vətəndaşların hüquqların müdafiəsinin iki üsulunu müəyyən edir: − inzibati qaydada, yəni burada vətəndaşların hüquqları məhkəməyə müraciət etmədən müdafiə olunur; − məhkəmə qaydasında, burada vətəndaş pozulmuş hüququn bərpa edilməsi barədə birbaşa məhkəməyə müraciət edir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 57-ci maddəsi hər bir vətəndaşın müraciət etmək hüququnu təsbit edir. Vətəndaşların müraciətlərinə baxılması mexanizmi isə Azərbaycan Respublikasının 10 iyun 1997-ci il tarixli ″Vətəndaşların müraciətlərinə baxılması qaydası haqqında″ Qanunu ilə tənzimlənir. ″Vətəndaşların müraciətlərinə baxılması haqqında″ Qanunun 3-cü maddəsinə əsasən, müasir şəraitdə vətəndaşların müraciətlərinin əsas növləri təklif, ərizə və şikayətlərdən ibarətdir. Bu müraciətlər arasındakı əsaslı fərqlər aşağıdakılardan ibarətdir: Təklif - dövlət hakimiyyəti orqanı, idarə, təşkilat və müəssisənin fəaliyyətinin yaxşılaşdırılmasını, təhsil, elmi, texniki, hüquq, yaradıcılıq və və başqa sahələrlə bağlı məsələlərin həllini nəzərdə tutan müraciətdir. Ə rizə - vətəndaşlara məxsus hüquqların həyata keçirilməsi ilə bağlı tələbləri nəzərdə tutan müraciətdir. Ş ikayət - dövlət orqanına, idarəsinə, təşkilatına və müəssisəsinə vətəndaşın pozulmuş hüququnun bərpası tələbi barədə müraciətdir. Vətəndaşların müraciətlərinin baxılması qaydası və maddələri müraciətlərin növündən asılı olmayaraq eynidir. Qeyd etdiyimiz normativ-hüquqi akt vətəndaşların müraciətləri arasında şikayətləri xüsusilə fərqləndirir. Müəlliflərin çoxu onun ümumi inzibati şikayət növünü və xüsusi inzibati şikayət növünü fərqləndirir. Ümumi inzibati şikayətin baxılması qaydası ″Vətəndaşların müraciətlərinə baxılması qaydası haqqında″ Qanunla müəyyən edilir. Vətəndaşlar təklifləri və ərizələri həmin məsələni bilavasitə həll etməli olan dövlət hakimiyyəti orqanlarına, idarələrə, təşkilatlara, müəssisələrə və ya vəzifəli şəxslərə verirlər. Dövlət hakimiyyəti orqanları, idarələr, təşkilatlar, müəssisələr, onların rəhbərləri və digər vəzifəli şəxsləri müraciətdə irəli sürülən məsələlərin həlli, onların səlahiyyətinə aid olmadıqda, bunları beş gündən gec olmayaraq müvafiq təşkilata göndərir və bu barədə müraciət edənə məlumat verir, şəxsi qəbul zamanı isə hara müraciət etmək lazım olduğunu izah edir. Müraciətdə göstərilən məsələyə baxdıqda və bu barədə vətəndaşa əsaslandırılmış cavab verildikdə müraciət baxılmş hesab olunur.
81
Dövlət hakimiyyəti orqanı başqa orqanlara, idarələrə, təşkilatlara, müəssisələrə vətəndaşların müraciətini aidiyyəti üzrə baxılması üçün göndərdikdə və həmin müraciətin baxılması nəzarətdə saxlandıqda isə həmin orqanlar, idarələr, təşkilatlar, müəssisələr müraciətlə bağlı dövlət hakimiyyəti orqanına əsaslandırılmış və bu qanunda nəzərdə tutulmuş müddətdə cavab verməlidir. Dövlət hakimiyyəti orqanına müraciətlə bağlı cavab məktubu müvafiq orqanın, idarənin, təşkilatın, müəssisənin rəhbəri tərəfindən imzalanmalıdır. Müraciəti qəbul etməkdən imtina qadağandır. Məlumatın verilməsi barədə müraciət baxılmağa qəbul olunarkən müraciət edəndən həmin məlumatın əldə edilməsinin zəruriliyini ə saslandırmağı tələb etmək qadağandır. Yazılı müraciət vətəndaş tərəfindən imzalanmalı, vətəndaşın adı, atasının adı, soyadı, ünvanı, yaxud işlədiyi yer göstərilməlidir. Müraciətdə həmin məlumatlar göstərilmədikdə onlar anonim sayılır, anonim müraciətlər baxılmır. Vətəndaşların şikayətlərini baxılmaq üçün
qanuna zidd hərəkətlərindən (hərəkətsizliyindən) şikayət edilən orqanlara və ya vəzifəli şəxslərə göndərmək qadağandır. Vətəndaşların təklif, ərizə və şikayətləri mütləq kargüzarlıqda qeydiyyatdan keçirilir. Sənədlərə daxil olma tarixini və nömrəsini göstərən ştamp vurulur. Vətəndaşın tələbi ilə təklifin, ərizənin və şikayətin qeydə alınma nömrəsi və tarixi ona bildirilir. Vətəndaşdların müraciətləri ilə bağlı aparılan kargüzarlıq işini orqanın rəhbəri təmin edir. Müraciətə bir ay müddətinədək əlavə öyrənilməsi və yoxlanması tələb edilməyən müraciətə isə ən geci 15 gün ərzində baxılmalıdır. Müraciətə baxılmaq üçün xüsusi yoxlama keçirmək, əlavə materiallar tələb etmək, yaxud başqa tədbirlər görmək, lazım gəldiyi hallarda müvafiq orqanın, idarənin, təşkilatın, müəssisənin rəhbəri və ya onun müavini müraciəti müraciətə baxılma müddətini müstəsna hallarda ən çoxu bir ay uzada bilər. Bu barədə müraciət edən vətəndaşa müraciətin baxılması dövlət hakimiyyəti orqanı tərəfindən nəzarətdə saxlandıqda isə dövlət hakimiyyəti orqanına məlumat verilməlidir. Hərbi qulluqçuların və onların ailə üzvlərinin müraciətlərinə daxil olduğu gündən etibarən ən geci 15 gün ərzində baxılır. Ə gər məlumatın verilməsi barədə müraciətə yuxarıda göstərilən müddətlərdə baxılması nəticəsində lazım olan məlumat öz əhəmiyyətini itirə bilərsə, həmin müraciətə dərhal, bu mümkün olmadıqda isə 24 saatdan gec olmayaraq baxılmalıdır. Öz təklifi, ərizəsi, şikayəti barəsində qəbul edilmiş qərarla razılaşmayan vətəndaş bu qərarı qəbul etmiş orqanın, idarənin, təşkilatın, müəssisənin və ya vəzifəli şəxsin bilavasitə tabe olduqları orqana və ya vəzifəli şəxsə həmin qərar barəsində şikayət etmək hüququna malikdir. Şikayət qanunvericilikdə nəzərdə tutulan qaydada məhkəməyə verilə bilər. Məhkəmə qaydasında şikayət vermək hüququnun xüsusi inzibati şikayət hüququ adlanır, o, ümumi inzibati şikayəti əvəz etmir, onu tamamlayır. Xüsusi inzibati şikayətlərin verilməsi və onların baxılması xüsusi inzibati-hüquqi aktlarla müəyyən edilir (məsələn, Azərbaycan Respublikasının nzibati Xətalar Məcəlləsi; Azərbaycan Respublikasının Gömrük Məcəlləsi; ntizam Nizamnaməsi və s.) Xüsusi şikayətin aşağıdakı xüsusiyyətləri mövcuddur: − onun baxılmasının xüsusi qaydası mövcudluğu; 82
− qanunvericiliklə müəyyən edilmiş şəxslər tərəfindən verilə bilər; − qanunvericiliklə müəyyən edilmiş şikayət verənin xüsusi əsasları mövcudluğu; − yalnız yazılı formada verilməlidir; − onun baxılmasının xüsusi müddətlərin mövcudluğu; − verilən şikayətlərin hüquqi nəticələrin olması və s. kinci suala yekun olaraq bir daha demək istərdim ki: 1) Vətəndaşların hüquqi müdafiəsinin iki başlıca istiqamətlərindən danışmaq olar: − vətəndaşların cinayətlərdən və digər qeyri-qanuni hərəkətlərindən müdafiəsi; − vətəndaşların hakimiyyət subyektlərinin qanunazidd və məqsədəuyğun olmayan hərəkət və hərəkətsizlikdən müdafiəsi. 2) Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi vətəndaşların hüquqların müdafiəsinin iki üsulunu müəyyən edir: − inzibati qaydada, yəni burada vətəndaşların hüquqları məhkəməyə müraciət etmədən müdafiə olunur; − məhkəmə qaydasında, burada vətəndaş pozulmuş hüququn bərpa edilməsi barədə birbaşa məhkəməyə müraciət edir. 3) Vətəndaşların müraciətlərinin aşağıdakı növləri mövcuddur: − təklif; − ərizə; − şikayət; 4) Vətəndaşların şikayətlərinin iki növü mövcuddur: − ümumi şikayətlər; − xüsusi şikayətlər. Sual 3. nzibati hüququn kollektiv subyektləri
Kollektiv subyektlər başqa subyektlərlə münasibətdə tam bir vahid kimi çıxış etmək hüququna malik olan mütəşəkkil özünüidarəedən insanlar qrupudur (belə hüquqlara ərizə və ş ikayətləri etmiş vətəndaşlar qrupu malik ola bilməz). Kollektiv bir qayda olaraq, hansısa maraq və ya məqsəd əsasında təşkil edilir. O, funksional cəhətdən təbəqələnmişdir, yəni fəaliyyət istiqamətlərinin və səlahiyyətlərin bölüşdürülməsi və qanun əsasında fəaliyyət göstərir, özünüidarəetmə mexanizminə malikdir və burada hər kəsin rolu müəyyən edilmişdir. nzibati hüquq münasibətlərdə kollektiv subyektlər bir tərəfdən öz adından fəaliyyət göstərirlər, onun üzərinə müəyyən öhdəliklər qoyulur, ona hüquqlar verilir, digər tərəfdən isə konkret şəxsləri şəxssizləşdirir. Buna görə də şəxsi heyətdə olan dəyişikliklər onun adına və hüquqi vəziyyətinə təsir etmir. Məsələn, dövlət idarəetmə orqanının şəxsi heyəti bütövlükdə dəyişə bilər, lakin bu, onun səlahiyyətlərinə təsir etməyəcəkdir (Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin tərkibinin dəyişməsi). Yaranma məqsədlərindən, təşkil edilməsinin müstəqillik dərəcəsindən və buradan yaranan öhdəliklərindən və hüquqi vəziyyətindən asılı olaraq inzibati hüququn kollektiv subyektlərini dörd qrupa ayırmaq olar: 1. təşkilatlar; 2. təşkilatların struktur bölmələri; 83
3. təşkilatların və onların struktur bölmələrinin əmək və digər kollektivləri; 4. mürəkkəb təşkilatlar. Ə gər mülkiyyət formasını və müəyyən sistemə məxsusluğunu bir əsas kimi götürsək, onda dövlət, ictimai, dini və digər (aksioner, qarışıq, xarici və s.) birliklər formasında olan təşkilatlar barəsində danışmaq olar. Hər bir dövlət təşkilatı - yuxarı dövlət orqanının rəhbərliyi altında işləyən, təşkilati və hüquqi müstəqilliyə malik olan dövlət mexanizminin bir hissəsidir. Onun əsas əlamətləri kimi dövlət mülkiyyəti hesabına təsis edilməsini, strukturunu və fəaliyyətin hüquqi cəhətdən tənzimlənməsini, hüquqi məcburetmədən istifadə etmək imkanına malik olmasını qeyd etmək olar. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, dövlət təşkilatı özünün yox, ″özgənin″, dövlətin mənafeyini və deməli, ümumi, açıq mənafeyi həyata keçirən kollektivdir. Müstəqil təşkilatlar qrupunda fəaliyyət məqsədinə, hüquqi statusunun xüsusiyyətlərinə görə dövlət orqanı, idarə, müəssisə və digər (məsələn, hərbi hissələr) təşkilatları bir-birindən fərqləndirilir. Eyni olaraq ictimai və dini təşkilatlar arasıda müstəqil təşkilatları, həmçinin də mürəkkəb, ictimai və dini biliklərin tərkib elementləri kimi olan orqan, idarə və müəssisələri fərqləndirmək olar. Digərlər qrupuna aid etdiyimiz təşkilatların sayı və müxtəlifliyi son illər kəskin surətdə artmış və yenə də artacaqdır. Xarici təşkilatlara qarışıq, beynəlxalq, kollektiv, aksioner, ailə, şəxsi (fərdi) təşkilatlarda əlavə olunubdur. Funksional fəaliyyətin bölüşdürülməsi - təşkilatın əsas əlamətidir. ş həcminin artması ilə təşkilat yeni struktur bölmələri ilə təmin edilir, onun vəzifələrinin müəyyən hissəsini yerinə yetirən özünüidarə edən bölmələr yaradılır. Struktur bölmələrin yaradılması bir tərəfdən əməyin ixtisaslaşmasına, onun effektivliyinin artmasına, hakimiyyətin qeyri-mərkəzləşdirilməsinə, qərarların qəbul edilməsi təbəqəsinin aşağı düşməsinə köməklik edir, digər tərəfdən isə idarəedənlərin sayını artırır. Struktur bölmə - təşkilatın tərkib hissəsi olub, onun işlərinin müəyyən hissəsini yerinə yetirir. Eyni zamanda - aralarında vəzifələri bölüşdürülmüş işçilərin mütəşəkkil qrupudur. Struktur vahidin başında kollektiv tərəfindən seçilmiş və ya təyin edilmiş rəhbər durur, orada tabeçilik əlaqələri mövcudur, özünüidarəetmə həyata keçirilir. Nəhayət, struktur bölmələrin elementlərindən biri də onların öz adlarının və belə təşkilati vahidin təşkil edilməsi barədə hüquqi aktın olmasıdır. Təşkilatların təsnifatlaşdırma meyarlarına görə struktur bölmələri də təsnif etmək olar. Bu zaman onların kimə məxsus olduğunu nəzərə almaq lızımdır. Belə halda dövlət təşkilatlarının (orqan, idarə, müəssisələrinin), ictimai təşkilatlarının, dini birliklərinin struktur bölmələrini ayırmaq olar. Heç də bütün dövlət orqanları struktur bölmələrinə malik deyil (məsələn, rayon prokurorluqları). Eyni zamanda bu bir çox ictimai və dini qurumlara da aid edilə bilər. Ə mək, ərazi və digər kollektivlər - inzibati hüququn kollektiv subyektlərinin üçüncü növüdürlər. Onlar dövlət hüququ və inzibati hüquq sahəsində, həmçinin də digər hüquq sahələrində olan hüquq subyektivliyinə malikdirlər (əmək, cinayət-prosessual və s. hüquq sahələrində). Kollektivin xüsusiyyətləri bunlardır: - birincisi, o, öz maraqlarını ifadə edir və qoruyur; - ikincisi, onda tabeçilik əlaqələri yoxdur, onun bütün üzvləri bərabərdirlər.
Ə
84
Hüquqi aktlarda dövlət orqanlarının əmək kollektivləri barədə heç nə deyilmir. Bu, təsadüfi deyil. ş ondadır ki, orqan əmək kollektivinə malik deyil, lakin o, bütün fəhlə və xidmətçilərin işlədiyi eyni adlı idarədə var. Belə ki, məhkəmə ədalət mühakimə orqanı kimi hakimlərdən ibarətdir. Lakin hüquq müəssisəsi kimi o özündə hakimləri, katibləri, makinaçıları və s. işçiləri cəmləşdirir ki, onlar da onun əmək kollektivini təşkil edirlər. Şəhər (rayon) icra hakimiyyəti barədə də eyni ilə danışmaq olar, yəni orqan və təşkilat kimi özündə müxtəlif hüquq subyektlərini və insanların müxtəlif kollektivlərini cəmləşdirir. Mürəkkəb təşkilatlara misal olaraq Azərbaycan Dövlət Dəmir Yolu, Azərbaycan Respublikasının D N-ni və s. göstərmək oar. Müxtəlif təşkilatların ″mürəkkəb təşkilatlar″a aid edilməsi üçün əsas şərt kimi aşağıdakını nəzərə almaq lazımdır: - mürəkkəb təşkilatlar özünün əsas fəaliyyət növü ilə yanaşı başqa fəaliyyət növlərini də yerinə yetirirlər. Məsələn: D O cinayətkarlıqla mübarizəni aparmaqla özünün təhsil, səhiyyə, istirahət, tikinti və s. təşkilatları mövcuddur. Mürəkkəb təşkilatları 2 qrupa bölmək məqsədəuyğundur: dövlət və ictimai (″Bilik″ cəmiyəti, Lal-Karlar cəmiyyəti, Korlar Cəmiyyəti və s.) nzibati hüququn kollektiv subyektlərinin anlayışı və növlərini nəzərdən keçirdikdən sonra, onların inzibati-hüquqi statusunun məzmununu araşdırılması zərurəti yaranır. Kollektiv subyektin inzibati-hüquqi statusunun məzmunu əsasən aşağıdakı amillərdən asılıdır: - o, dövlət mexanizminin hissəsidir ya yox; - o, hansı növ fəaliyyətlə məşğul olur (təsərrüfat, mədəni-tərbiyəvi və s.); - o, müstəqil təşkilati vahiddir, yoxsa daha mürəkkəb təşkilatın strukturuna daxil edilib. Dövlətin kollektiv subyektlərinin inzibati-hüquqi statusunu təşkil edən normaları üç ə sas qrupa bölmək olar: a) məqsədli; b) təşkilati-struktur; v) səlahiyyətli. Dövlətin kollektiv subyektlərinin inzibati-hüquqi statusunun birinci elementi onun hüquqi cəhətdən müəyyən edilmiş yaranma məqsədi, vəzifələri və funksiyalarıdır. Ə sasnamələrdə, nizamnamələrdə və digər idarəçilik aktlarda isə məqsəd - vəzifələrin və yerinə yetirilən funksiyaların siyahısında dəqiqləşdirilir. Hüquqi statusun - ikinci təşkilati-struktur elementi özü kifayət qədər mürəkkəb bir sistemdir. Buraya daxildir: a) subyektlərin yaradılması, leqallaşdırılması, yenidən təşkili, ləğv edilməsi qaydalarının normativ nizama salınması; b) onların tabeçiliyi və bir təşkilatın aidiyyatlından digərlərinin tabeçiliyinə verilməsi; v) onların təşkilati strukturlarının müəyyən edilməsi və dəyişdirilməsi; q) təşkilatın müqəddaratını həll etmək hüququ; d) fəaliyyət prosedurası; e) rəsmi rəmzlərə malik olma hüququ. Səlahiyyətlər kollektiv subyektlərinin hüquqi statusunun bir hissəsidir və aidiyyatında olan məsələlərin həlli üzrə hakimiyyət səlahiyyətlərinin məcmusundan ibarətdir.
85
Dövlət kollektiv subyektlərinin ümumi hüquq və vəzifələrinə aşağıdakıları misal olaraq qeyd etmək olar: Ümumi hüquqlara: idarəçilik əmirlərin ünvançısı olmaq, vəzifələrin dəqiq müəyyən edilməsini və onların yerinə yetirilməsi üçün lazımi şəraitin yaradılmasını tələb etmək, müxtəlif təşkilatlara təkliflə müraciət etmək, məlumat almaq, tabeçilikdə olanlara göstərişlər vermək hüquqlarını aid etmək olar. Ümumi vəzifələr bunlardır: təbii ehtiyatları səmərəli işlətmək, təbiətə qayğı ilə yanaşmaq, sanitariya və yanğından mühafizə qaydalarına riayət etmək, idarəçilik əmrlərini yerinə yetirmək, vaxtı-vaxtında kollektiv üzvlərinin və vətəndaşların müraciətlərini araşdırmaq. Dövlət mexanizminin kollektiv struktur vahidlərinin inzibati-hüquqi statusunun analizi qeyri-dövlət kollektiv subyektlərinin inzibati-hüquqi statusunun məzmunu haqqında məsələni asanlıqla həll etməyə imkan verir. Çox təsadüfi hallarda birincilərdə olan statusun bütün elementləri (məqsədli, təşkilati, səlahiyyət blokları), ikincilərdə də olur, əksərən isə onlarda bəzi elementlər olmur. Qeyri-dövlət kollektiv subyektlərin hüquqi statusu xüsusən də inzibati-hüquqi statusları adətən bu subyektlərin yaranması və fəaliyyəti qaydalarını nizamlayan normativ- hüquqi aktlarda müəyyən edilir. Qeyri-dövlət kollektiv subyektlərin inzibati-hüquqi statusu onların daxili nizamnamələrində və əsasnamələrində öz əksini tapa bilər. Qeyri-dövlət kollektiv subyektinin inzibati-hüquqi statusunun minimal həcminə daxildir: yaradılma hüququ və qaydası, dövlət tərəfindən tanınma, ada malik olmaq hüququ, müstəqil olaraq dövlət orqanları ilə inzibati-hüquqi münasibətlərdə olmaq hüququ.
Müəssisə və təşkilatlar icra hakimiyyəti orqanlarından fərqli olaraq idarəetmə funksiyalarını yox, dövlətin, cəmiyyətin, vətəndaşların maddi, mənəvi və digər tələbatlarını ödəmək məqsədilə iqtisadi, sosial-mədəni və digər funksiyaları həyata keçirirlər. Buna görə də onlar hüquqi-hakimiyyət səlahiyyətlərinə malik deyildirlər və idarəetmənin subyekti sayılmırlar. Müəssisə və təşkilatlar öz təyinatlarına görə bir-birindən fərqlənirlər. Müəssisə - mülkiyyət formasından asılı olmayaraq, qanuna müvafiq olaraq yaradılan və ictimai tələbatın ödənilməsi və mənfəət alması məqsədi ilə məhsul istehsal edən və satan, işlər görən və xidmətlər göstərən hüquqi şəxs olan müstəqil təsərrüfat subyektidir. Təşkilatlar - sosial-mədəni və ya inzibati-siyasi funksiyaları yerinə yetirirlər. Onlar ə sasən qeyri-istehsal xarakterli sosial dəyərlər yaradırlar (məsələn, təhsil, mədəniyyət, səhiyyə müəssisələri). Müəssisə və təşkilat arasındakı fərq onların əsas fəaliyyətlərinin məzmunu və nəticələridir. Bununla belə təşkilatlar eyni zamanda müəssisələr üçün xarakterik olan ayrı- ayrı funksiyaları yerinə yetirir və əksinə, müəssisələr eyni zamanda təşkilatlar üçün xarakterik olan işi yerinə yetirə bilərlər (məsələn, elmi tədqiqat institutlarında eksperimental zavodlar və digər istehsalat bölmələri fəaliyyət göstərir). Müəssisə və təşkilatlar müxtəlif əsaslara görə də növlərə bölünə bilərlər. Müəssisələrin təşkilati-hüquqi formaları Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsində, təşkilatların isə təşkilati-hüquqi formaları müxtəlif qanunvericilik və digər hüquqi aktlarla təsbit edilmişdir.
86
Müəssisələrin təsnifatı mülki qanunvericilikdə verilir. Onlar aşağıdakılardan asılı olaraq növlərə bölünür: a) mülkiyyət növlərindən asılı olaraq: dövlət, xüsusi və bələdiyyə mülkiyyəti formalı müəssisələr; b) daxili hüquqi təşkili prinsipindən asılı olaraq: təsərrüfat ortaqlıqları və cəmiyyətləri, tam ortaqlıqları; kommandit ortaqlıqları; məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlər, səhmdar cəmiyyətlər, açıq və qapalı səhmdar cəmiyyətləri. Təşkilatların növlərini təsbit edən hüquqi normalar mədəniyyət, təhsil, səhiyyə və s. inzibati-siyasi və sosial-mədəni fəaliyyətin ayrı-ayrı sahələrindəki münasibətləri nizama salan hüquqi aktlarda əks edilibdir (məsələn, səhiyyə, təhsil, mədəniyyət, idman və s.). Təşkilatlar dövlət, qeyri-dövlət və fərdi formalı ola bilər. Onlar, əsasən yerinə yetirdikləri müəyyən növ fəaliyyətlərinə görə ixtisaslaşırlar (səhiyyə təşkilatları, təhsil təşkilatları, idman təşkilatları və s.). Müəssisə və təşkilatların inzibati-hüquqi statusunu müəyyən edən hüquq normaları üç ə sas qrupa bölmək olar: a) bütün təşkilati-hüquqi formalı müəssisə və təşkilatlara aid olan normalar; b) dövlət müəssisə və təşkilatlarına aid olan (ünvanlandırılan) normalar; v) qeyri-dövlət müəssisə və təşkilatlarına aid olan normalar. Bütün təşkilati-hüquqi formalı müəssisə və təşkilatlara aid olan normalar müəssisə və təşkilatların dövlət orqanları, əsasən də icra hakimiyyəti orqanları ilə qarşılıqlı əlaqələrinin prinsipial mövqelərini təsbit edir. Onlar bir qayda olaraq dövlətin və onun orqanlarının müəssisə və təşkilatların fəaliyyətinə qarışmasına qadağa qoyur, dövlət qeydiyyatından keçmə, qeydiyyatın həyata keçirilmə qaydasını və qeydiyyatdan keçmənin rədd edilməsinin ə sasının göstərilməsi, müəssisələrdə mühasibat və statistik qeydiyyatın aparılmasının vacibliyi və vergi yığımı üçün dövlət orqanlarına lazımi məlumatların verilməsi kimi prinsipləri müəyyən edir. Hüquqi-təşkilati formasından və mülkiyyət növündən asılı olmayaraq müəssisələr qanunvericiliyə riayət etməli, təbiətdən istifadənin hüquqi reciminə, istehsalatda təhlükəsizlik qaydalarına, istehlakçıların, əhalinin və müəssisənin işçilərinin sağlamlıqlarının mühafizəsi üzrə sanitariya-gigiyena normalarına və tələblərinə riayət etməlidirlər. Səlahiyyətli dövlət orqanları müəssisələr tərəfindən müvafiq qanunvericiliyə riayət olunmasına nəzarət edir və bu sahədə onların fəaliyyətinə müdaxilə edə bilərlər, onu pozanlara qarşı qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş məcburetmə təsir tədbirlərini tətbiq edə bilərlər. Azərbaycan Respublikasının nzibati Xətalar Məcəlləsinin 17-ci maddəsinə əsasən müəssisələr müxtəlif növ inzibati xətaların subyekti kimi tanına bilərlər. Bir qayda olaraq müəssisələr gömrük, vergi, sanitariya-gigiyena və ətraf mühitin mühafizəsi qaydalarının pozulmasına görə məsuliyyətə cəlb oluna bilərlər. ″Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında″ Azərbaycan Respublikasının 15.12.1992-ci il tarixli Qanununun 11 maddəsinə əsasən: ″1. Azərbaycan Respublikasında sahibkarlıq fəaliyyətinin bəzi növləri yalnız xüsusi razılıq (lisenziya) əsasıda həyata keçirilir...″. Xüsusi razılıq (lisenziya) tələb olunan fəaliyyət növlərinə aşağıdakıları aid etmək olar: - hərbi texnikanın, sursatın, silahın, müdafiə vasitələrin, hərbi sursatların istehsalı, təmiri, satışı və ləğvi; 87
- ov və idman odlu silahlarının, onlar üçün döyüş sursatının, habelə soyuq silahların istehsalı, təmiri və satışı; - orden və medalların, möhür və ştampların hazırlanması; - detektiv fəaliyyəti; - notariat fəaliyyəti; - bank fəaliyyəti və s. Dövlət müəssisələrinin inziati-hüquqi statuslarının xüsusiyyətləri bu müəssisələrin dövlət mülkiyyətində olmasından yaranır. Dövlət orqanlarının səlahiyyətlərinə aiddir: müəssisələrin təsis edilməsi, onların idarə edilməsi, onların fəaliyyət istiqamətinin və yerinin müəyyən edilməsi, nizamnamələrin təsis edilməsi, rəhbərlərin vəzifəyə təyin edilməsi və vəzifədən azad edilməsi, dövlət müəssisələrinin fəaliyyətlərinin dayandırılması, müəyyən edilmiş hallarda dövlət siyasətini onların nəzərinə çatdırması, müəssisələrin təsviyyəsi və ləğvi. Bir sıra fəaliyyət növləri ilə məşğul olmağa yalnız dövlət müəssisələrinə icazə verilir və bu fəaliyyət icazə vermə sistemi recimin çərçivəsində həyata keçirilir: istənilən növ silahların, döyüş sursatlarının və partlayıcı maddələrin istehsalı, narkotik maddələrin hazırlanması və satışı və s. Dövlət müəssisələrinin vəzifəli şəxsləri dövlət hakimiyyət xarakterli səlahiyyətlərə malikdirlər. Səlahiyyətli dövlət orqanlarının və vəzifəli şəxslərin intizam hakimiyyəti onlara aid edilir. Qeyri-dövlət müəssisələrinin inzibati-hüquqi statuslarının xüsusiyyətləri. Belə müəssisələr təşkilati-hüquqi formalarından asılı olmayaraq, bütün müəsissələr üçün xas olan inzibati-hüquqi recim çərçivəsində fəaliyyət göstərirlər. Onlarla münasibətdə dövlətin rolu hüquq normalarının müəyyən edilməsi və onlara riayət edilməsinə nəzarətin həyata keçirilməsində ifadə olunur. Dövlət müəssisələrindən fərqli olaraq dövlətin qeyri-dövlət müəssisələrinə təsiri məhduddur. Dövlət onların təsis edilməsi, onların fəaliyyət istiqamətlərinin və onların idarəedilməsi kimi məsələləri müəyyən etmir. Qeyri-dövlət müəssisələrində müxtəlif məsələlər üzrə qərarlar təsisçilər və ya onların səlahiyyət verdiyi orqanlar, sahibkarlar tərəfindən qəbul edilir, qəbul edilmiş qərarlar da dövlət orqanları üçün hüquqi və qeyri-hüquqi faktlar kimi əhəmiyyət kəsb edirlər. Qeyri-dövlət müəssisələrinin fəaliyyətinə qanunvericiliklə heç bir məhdudiyyət qoyulmur, lakin cəmiyyətin və vətəndaşların təhlükəsizliyi naminə onların fəaliyyətinin məhdudlaşdırılmasını qanunvericilik istisna etmir. Beləliklə, dövlətin qeyri-dövlət müəssisələrinə təsiri onların əsas fəaliyyətinə dövlət rəhbərliyi xarakterini daşımayan spesifik xarakterə malikdir. Qeyri-dövlət müəssisələrindən fərqli olaraq dövlət müəssisələrinin dövlət idarəetməsi ümumi olub, lakin o, funksional cəhətdən istiqamətləndirilmişdir. O, sahənin spesifikasından asılı olan istehsalat-təsərrüfat və maliyyə müstəqilliyi şəraitində həyata keçirir. Onlar öz fəaliyyətini yuxarı orqanın rəhbərliyi altında həyata keçirirlər, lakin bu orqan onların fəaliyyətinə bilavasitə rəhbərlik etmək hüququna malik deyil. Yalnız müstəsna hallarda dövlət orqanları dövlət və qeyri-dövlət müəssiələrinə aid olan konkret məsələləri həll edirlər. Müəssisə və təşkilatın yaradılması mülkiyyətçinin və ya onun səlahiyyət verdiyi orqanın hüququdur. 88
Müəssisə və təşkilatlar dövlət qeydiyyatından keçməlidirlər. Qeydiyyatdan keçməmiş müəssisə və təşkilatın fəaliyyət göstərməsi qadağandır. Müəssisə və təşkilatın dövlət qeydiyyatından keçməsi üçün təsisçi aşağıdakı sənədləri təqdim etməlidir: a) təsisçinin ərizəsi; b) müəssiəsə və təşkilatın nizamnaməsi (əsasnaməsi); v) müəssisə və təşkilatın yaradılması haqqında qərar və ya təsis müqaviləsi; q) qeydiyyat rüsumunun ödənilməsi haqqında sənəd. Müəssisə və təşkilatın dövlət qeydiyyatından keçməsi üçün Azərbaycan Respublikası qanunları ilə nəzərdə tutulmayan sənədlərin tələb edilməsi yol verilməzdir. Müəssisə və təşkilatın ləğvi ya yenidən təşkili (birləşmə, qoşulma, bölünmə, ayrılma, çevrilmə) mülkiyyətçinin, iqtisad məhkəməsinin və ya müvafiq müəssisələri yaratmaq səlahiyyəti olan orqanın qərarı ilə edilir. Müəssisə və təşkilat Azərbaycan Respublikasının dövlət qeydiyyat reyestrindən çıxarıldığı andan o, ləğv edilmiş və ya yenidən təşkil edilmiş sayılır. Müəssisə ləğv edildikdə və ya yenidən təşkil edildikdə qüvvədə olan qanunvericiliyə müvafiq olaraq işdən çıxarılan işçilərin hüquq və maraqlarına riayət edilməsi haqqında təminat verməlidir. Müəssisə və təşkilatların müstəqilliyinin təminatı üçün əsas kimi - dövlətin və onun orqanlarının müəssisə və təşkilatın fəaliyyətinə qarşmasına ümumi qadağanın qoyulması və yalnız qanunvericiliklə bu kimi istisna halların müəyyən edilməsidir. Bu, bütövlükdə icra hakimiyyəti orqanları ilə müəssisə və təşkilatların arasındakı münasibətlərə də aid edilir. Müəssisə və təşkilatların müstəqilliyini qanuna zidd olaraq məhdudlaşdıran və icra hakimiyyəti orqanlarının səlahiyyətlərini təsbit edən normalar hüquqi maneə kimi çıxış edirlər. Onların səlahiyyətlərinin xarakteri belədir ki, onlar müəssisə və təşkilatların fəaliyyətinin gündəlik və bilavasitə idarəedilməsindən kənarlaşdırılırlar və cari idarəetmənin forması kimi onlara qarşı inzibati-sərəncamvermə aktların qəbul etmə hüquqlarına malik deyildirlər. Bununla yanaşı, qanunvericilikdə müəssisə və təşkilatların müstəqillik hüququnun inzibati və məhkəmə qaydasında qorunması da nəzərdə tutulmuşdur. Belə ki, onların fəaliyyətinin yoxlanılmasını aparan dövlət orqanlarının səlahiyyətlərinə aid olmayan tələblərini yerinə yetirməmək və yoxlamaya aid olmayan materiallarla tanış etməmək hüququna malikdirlər.
Yüklə 5,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|