Mövzu 1 “Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya” fənninin məqsəd və vəzifələri. I mühazirənin plani

Şəxslərarası kommunikasiyanın sosial-rol səviyyəsi insandan gözlənilən rolun yerinə yetirilməsi ilə əlaqələndirilir və ətraf mühitin normalarını bilmədən mümkünsüzdür. Bu vəziyyətdə ünsiyyət ümumiyyətlə anonim xarakter daşıyır və yaxınlar, tanışlar və ya yadlar arasında baş verdiyindən asılı deyil. Bu kommunikasiya zamanı həyata keçirilən informasiya mübadiləsində iki tərəf iştirak edir; məlumatı verən və qəbul edən tərəf. Beləliklə, hər cür informasiya mübadiləsi K-İ-R (kommunikator- informasiya-resepient) sxemi üzrə həyata keçir.
İstənilən nitqin mətni kommunikativ situasiyanın elə xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir ki, bu xüsusiyyətlər vasitəsilə nitq ünsiyyəti cərəyan edir və onların təsiri ilə dil vasitələrinin seçimi və təşkili baş verir. Kommunikativ situasiya ritorikanın əsas kateqiriyası kimi dəyərləndirilir. İnandırıcı nitqin məşhur tədqiqatçısı A.K.Mixalskaya qeyd edir ki, nitq situasiyasına düzgün yanaşma və şəxsi nitq fəaliyyətinin onunla uyğunlaşdırılması ritorik bilik və bacarıqların varlığı, mövcudluğu deməkdir.
Kommunikativ situasiya ─ ünsiyyətin müəyyən komponenetlərinin və şərtlərinin məcmusu deməkdir. Kommunikativ situasiyanın komponenetlərinə bunlar daxildir:
─ kommunikativ niyyət (intensiya)
─ nitqin mövzusu (predmeti)
─ nitq müəllifinin obrazı
─ nitqin adresatının obrazı
─ kommunikasiya şəraiti (konkret ünsiyyət şəraiti, iştirakçıların sayı, ünsiyyətin birbaşa və ya dolayı xarakteri).
Ünsiyyət vasitələri əsas etibarilə iki qrupa ayrılır: verbal və qeyri-verbal. Verbal ünsiyyət linqvistik vasitələrlə həyata keçir və verbal ünsiyyətə girmək üçün o dili bilmək, ondan istifadə etmək bacarığına malik olmaq lazımdır. Qeyri-verbal ünsiyyət vasitələri isə verbal ünsiyyəti tamamlayır, nə deyiləcəyi barədə xəbər verir, nitqin məzmununu təsdiq və yaxud inkar edir, pauzaları əvəzləyir, adresatla əlaqə qurulmasını asanlaşdırır, ayrı-ayrı sözləri əvəzləyir, verbal nitqi bir qədər gecikmiş tərzdə təkrarlayır və s. Verbal və qeyri-verbal vasitələrin dəyərləndirilməsində başlıca funksiya olan kommunikativliyə diqqət tuşlanması tələb olunur.
Tədqiqatçılardan Albert Meyerabian müəyyən etmişdir ki, İnsanların verbal vasitələrlə informasiya qəbul etməsi qeyri-verbal vasitələrdən azdır. Eyni qənaətdə olan fransız psixoloqu Fransua Syülje «Jestlər haqqında həqiqət» kitabında göstərir ki, rəqəm nisbətində götürdükdə ünsiyyət prosesində sözlərin hesabına informasiyanın 7 faizi sözlərin, 38 faizi isə müxtəlif səslərin, səs tonunun, intonasiyanın payına düşür. Digər qeyri-verbal vasitələr, mimika və jestlər isə 55 faiz informasiya yükünə malikdir.1 Yəni bu o deməkdir ki, biz sözlərdən lap az istifadə edirik və ünsiyyətimizdə qeyri-verbal vasitələr çoxluq təşkil edir.
Belə çıxır ki, qeyri-verbal vasitələr qarşılıqlı anlaşma, məqsədin əldə olunması üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Qeyd edək ki, kitabda istifadə olunan müxtəlif mənbələrdəki müxtəlif müəlliflərin göstərdiyi rəqəmlər nisbi xarakterlidir və ünsiyyətdə verbal və qeyri-verbal vasitələrin balansını heç də dəqiq ifadə etmir. Misal üçün, amerikalı tədqiqatçı professor Berdvistl verbal vasitələrə 35 faiz, qeyri-verbal vasitələrə isə 65 faiz ayırır. Biz isə öz fikrimizi başqa bir müəllifin yanaşması ilə təsdiqləyirik. İngilis tədqiqatçısı Maykl Arçl çoxillik səyahətlərindən və müşahidələrindən gəldiyi qənaəti ümumiləşdirərək ayrı-ayrı xalqların jestlərə alulədiyini rəqəmlərin dili ilə təsvir edərək yazır ki, bir saatlıq danışıq prosesində finlər 1 dəfə, italyanlar 80 dəfə, fransızlar 120 dəfə, meksikalılar isə 180 dəfə jestlərdən istifadə edirlər. Yəni bu o deməkdir ki, yuxarıdakı 35/65 nisbəti həm finlərə, həm də meksikalılara şamil oluna bilməz.
Bu bir həqiqətdir ki, canlı (üz-üzə, göz-gözə) danışdıqda, tərəflər bir-birini gördükdə və eşitdikdə, və ətrafda olan nə varsa ünsiyyətə cəlb olunduqda səmərə adi vəziyyətdə olduğundan 30, bəlkə də 50 faiz, artıq olur. Diplomatiyanin danışıqlara üstünlük verməsi, bu məqsədlə yaxın-uzaq sərhədlərin adlanıb üz-üzə problemlərin həllinə cəhd olunması, göründüyü kimi, səbəbsiz deyildir. Nitq mədəniyyətindən danışdığımızdan biz yalnız produktiv nitq fəaliyyətində (danışan və dinləyən zaman) qeyri-verbal ünsiyyət vasitələrinin rolunu şərh etməyə çalışacağıq.
Bununla belə, qeyd olunmalıdır ki, reseptiv fəaliyyətin (yazmaq və oxumaq) də özünəməxsus qeyri-verbal ünsiyyət vasitələri mövcuddur. Bu sıraya durğu işarələri, abzas, şriftlər, müxtəlif diaqramlar, əmtəə nişanları, reklam emblemləri, müxtəlif semiotik işarələr və s. daxildir. Bu vasitələrdən yazan və danışan öz məqsədlərini reallaşdırmaq üçün istifadə edir.
Ünsiyyət problemləri nəinki hər il fərqli yaşda, fərqli peşə və təhsil sahibi olan insanlar arasında getdikcə daha çox marağa səbəb olur, həmçinin, mütə­xəssis­lərin bütün fəaliyyət sahələrində peşəkar səlahiyyətlərinin zəruri bir hissəsidir. Müasir mütəxəssis ünsiyyət tərəf­daşlarını başa düşmək, onlarla əlaqə qurmaq, işgüzar söhbətlər, danışıqlar aparmaq və kütləvi nitqin əsaslarını mənimsəmək üçün işgüzar və akademik kommunikasiya sahəsində biliklərə sahib olmalıdır.
“Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya” fənninin tədrsinin məqsədi tələbələrdə şifahi və yazılı işgüzar və akademik kommunikasiya vərdişlərini formalaşdırmaqdır. İşgüzar və akademik kommunikasiya nəzəriyyəsi və təcrü­bəsi sahəsində biliklər vermək, işgüzar kommunikasiyanın ən təsirli üsulları və formalarına əsaslanaraq gələ­cəkdə peşəkar fəaliyyətlərini həyata keçirməyə imkan verəcək kommunikativ səlahiy­yət­lə­ri­ni formalaşdırmaq və inkişaf etdirmək də bu fənnin əsas məqsədlərindən sayılır.
Bu fənni öyrəndiyi zaman bakalavrlar aşağıdakıları
biləcəklər:

•