Mövzu Entomologiya və kənd təsərrüfatı bitkilərinə zərərverən canlılar haqqında anlayış, onların növ tərkibi, çoxalma və inkişafı. Zədə və zərər. Plan

Hessen milçəyi (Mayetiola destructor S.) – İkiqanadlılar (Diptera) dəstəsinin fır əmələgətirənlər (Cecidomyiidae) fəsiləsinə mənsubdur.
Yetkin fərd 3-3,5 mm böyüklükdə olmaqla, bədənləri bozumtul-boz və ya qaramtıl rəngdədir.
Yumurtası silindrvaridir, 0,5 mm böyüklükdədir. Əvvəllər şəffaf, sonra isə qonur-qırmızı rəngdə olur.
Yaşlı sürfələr ağ-süd rəngində olur. Ağız aparatı sorucudur. Bitkinin şirəsini sormağa uyğunlaşmışdır. Yaşlı sürfənin uzunluğu 3,5-4,5 mm-dir. Yalançı baramalar qonur-şabalıdı rəngdədir, kətan toxumuna oxşardır. Uzunluğu 3 mm-dir.
Azərbaycanın dağlıq və dağətəyi rayonlarının iqlimi mötədil olduğu üçün hessen milçəyinin burada taxıl bitkilərinə vurduğu zərər, aran zonasına nisbətən xeyli çoxdur.
Hessen milçəyi Azərbaycanda ildə 3-5 nəsil verə bilir. Əsas zərərverən payız nəslidir.
Hessen milçəyi iri yaşlı sürfələr halında yalançı barama içərisində payızlıq əkin sahələrində və yabanı taxıl bitkilərinin yarpaq qoltuğunda qışlayır. Yalançı barama içərisində olan sürfə, yazda martın 2-ci yarısında pup halına keçir. Aprel ayında puplardan milçəklər uçmağa başlayır. Bu dövr taxıl bitkilərinin borulama dövrüdür. Pupdan uçan milçək qidalanmır, cütləşir və cəmi 5-6 gün yaşayırlar. Dişi fərdlər yumurtalarını yarpaqlar üzərinə qoyurlar (200-350 ədəd). Qoyulmuş yumurtalardan 4-7 gün sonra sürfələr çıxır. Sürfələr yarpaq üzərində hərəkət edib yarpaq qoltuğuna və oradan da gövdə daxilinə keçir. Sürfələr gövdənin şirəsini sorur. İnkişafını başa çatdıran sürfələr qidalandığı yerdəcə pup halına keçir. Puplar öz inkişafını 18-20 gün müddətində başa çatdırır və yeni nəslin milçəkləri uçmağa başlayır.
Sürfələrin inkişafı borulama dövrünə düşürsə, gövdələr sünbülləmə dövründə əyilir və müxtəlif təsirlərdən gövdə yatır, belə bitkinin məhsulunu yığmaq olmur.
Hessen milçəyi bütün taxıl bitkilərini, eləcə də yabanı dənli bitkiləri də zədələyir.
Mübarizə tədbirləri – İsveç milçəyinə qarşı tətbiq edilən mübarizə tədbirlərindən istifadə edilməlidir.
Yaşılgöz milçək (Chlorops pumilionis Byerk.). İkiqanadlılar dəstəsinin taxıl milçəkləri fəsiləsinə mənsubdur.
Yaşılgöz milçəyin yayılması və həyat tərzinin öyrənilməsinə dair tədqiqat işləri olduqca az aparılmışdır.
Yaşılgöz milçək başlıca olaraq yazlıq buğda əkinlərinə arpaya zərər vurur. Bundan əlavə payızlıq buğda əkinlərinin cücərtiləri də bu zərərverici tərəfindən zədələnir.
Yaşılgöz milçəyin süfrələri payızlıq taxıl cücərtilərinin gövdələri daxilində qışlayır. Erkən yazdan başlayaraq davam etdirir və aprelin axırı, mayın əvvəllərindən etibarən yalançı baramalar içərisində pup halına keçir. Havanın orta gündəlik temperaturu 16,5⁰ C –yə çatdıqdan sonra milçəklər yalançı baramalar işərisindən xaricə uçmağa başlayır. Hər bir milçək 150-yə qədər yumurta verə bilir. Yumurtadan çıxmış sürfələr yarpaqlar ilə qidalana bilmədiklərindən yarpaqların qoltuq hissəsindən gövdə daxilinə keçir və orada qidalanır. Qidalanma nəticəsində üst buğumlar arasında dərin şırımlar açılır və inkişafda olan sünbül zədələnir.
Vegetasiyanın sonuna yaxın sürfə bitkinin zədələyə bilmir, normal sünbül əmələ gəlir və sürfə dənləri arasında sıxılaraq məhv olur.
Qışlama zamanı sürfələr gövdə daxilində olur.
Mübarizə tədbirləri.
1. İmkan daxilində yazlıq taxıllar tez səpilməlidir.
2. Bitkinin boy artmasını sürətləndirən bir sıra aqrotexniki tədbirlər kompleksi, o cümlədən torpağın vaxtında və düzgün becərilməsi, gübrələnməsi əlavə gübrələmə və s. Bu kimi bir sıra tədbirlər həyata keçirilməlidir.
3. Tez sünbül verən sortlardan istifadə edilməlidir. Çünki, tez sünbülləmə nəticəsində hələ zərər verə bilməyən xeyli sürfə məhv olur.
4. Küləş üzlənməli, sonra isə dərin şum aparılmalıdır.
5. Kİmyəvi mübarizədə isveç milçəyinə qarşı istifadə olun preparatlar tətəbiq edilir.
Mənənələr. Bərabərqanadlılar dəstəsinin (Homoptera) mənənələr yarımdəstəsinə (Aphidinea) daxildir. 1 – 4 mm böyüklükdə qanadlı və qanadsız həşəratlar olub, taxıl bitkilərinin bütün hissələrində yaşaya bilir. Deşib-soran ağız aparatına malik olan bu həşərat qrupu bitkinin hüceyrə şirəsi ilə qidalanaraq onların böyümə və inkişafını zəiflədir. Bəzi hallarda isə bitkini yaxud da onun ayrı –ayrı gövdələrini məhv edir. Mənənələr başlıca olaraq partenogenetik (bakirə) yolla çoxalırlar. Dişiləri 25 – 100 -ə qədər diri sürfə qoyur.
Mənənələrin özünəməxsus inkişafları vardır. Bu inkişafdan asılı olaraq onlar iki bioloji qrupa – köçəri və oturaq mənənələrə bölünürlər.
Köçəri mənənələrin həyatı iki bitki ilə bağlıdır və mövsümdən asılı olaraq qanunauyğun tərzdə bir bitkini digəri ilə əvəz edir. Bu mənənələr bütün yay ərzində dənli taxıl bitkiləri ilə qidalanır və çoxalır. Payızda 1anadlı fərdlər ağaclar üzərinə uçur və qışlamaq üçün orda da yumurta qoyur. Məsələn, meşə gilası mənənəsi (Rhopalosiphumpadi L.). yazda bu bitki üzərində yumurta qoyur. Bir müddət keçdikdən sonra onun koloniyaları əmələ gəlir və may ayından etibarən artıq qanadlanmış mənənələr yulaf, çovdar, qarğıdalı, digər mədəni və yabanı taxıl bitkiləri üzərinə keçərək, bütün yay müddətində bu bitkilər üzərində bakirə yolla çoxalırlar.
Oturaq mənənələrin bütün inkişafı dənli bitkilər üzərində gedir. Payızlıq dənli bitkilər üzərinə qoyulmuş yumurtaları qışlayır. Payızlıq dənli bitkilər üzərinə qoyulmuş yumurtaları qışlayır. Yazdan başlayaraq payıza qədər arası kəsilmədən bakirə çoxalma gedir. Əgər bu dövrdə mənənə üçün əlverişli olmayan qida mühiti əmələ gəlirsə o zaman yayılmağa qadir olan qanadlı fərdlər əmələ gələrək nisbətən zəif və hələ tam kobudlaşmamış dənli bitkilər üzərinə keçir. Doğrudur, burada dabir bitkidən digər bitkiyə keçmə olur, lakin hər iki halda onun qida mühiti dənli bitkidən ibarətdir.
Mənənələr öz yumurtalarını payızda payızlıq taxılların, bitki qalıqlarının və yabanı taxıl bitkilərinin üzərinə qoyur. Yumurtalar ovalvarıdır. Uzunluğu 0,6 mm, eni 0,2 mm –dir. Qışlayan bu yumurtalardan süfrələr sıxaraq bir neçə dəfə qabıq dəyişir və dişi fərdlər əmələ gəlir. Bunlar binəcə dişilər adlanır.
Məhsul yığımından sonra mənənələr yabanı taxıl bitkiləri və bitki qalıqları üzərində çoxalır. Sonra onlar payızlıq taxılların üzərinə keçir və qışlamaq üçün yumurta qoymağa başlayır.
Mübarizə tədbirləri.
1. Taxıl mənənələri ilə aqrotexniki mübarizə məqsədilə torpağı vaxtında və düzgün becərmək, bitkilərin böyüməsini sürətləndirən gübrələr vermək və s. bu kimi tədbirlərlərin həyata keçirilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır.
2. Məhsul yığımından sonra bitki qalıqlarını təmizləmək üçün kövşən üzlənilməli, sonra isə dərin dondurma şumu aparılmalıdır, çünki mənənələr məhsul yığımından sonra payızlıq taxıl əkinlərinin cücərtiləri əmələ gələnə qədər öz inkişafını bitki qalıqları üzərində keçirir.
Əgər sahələr mənənə ilə kütləvi surətdə sirayətlənərsə bitkinin inkişaf fazsından və sirayətlənmə dərəcəsindən asılı olaraq hər hektara 1,6 kq (0,8 faizli məhlul) Aktara (Tiametoksam 250 qr/kq), hektara 60 qr Mostar 20 SP preparatındna istifatə olunur.