Mövzu1 Sahibkarlığın məzmunu, meydana gəlməsinin tarixi-iqtisadi şərtləri Plan

4. Sahibkarliq və biznes fəaliyyəti: ümumi və fərqli cəhətləri.
Sahibkarliq fəaliyyəti ilə bağli olan anlayişlardan biri «biznes fəaliyyəti» və yaxud sadəcə olaraq biznes anlayişidir. Iqtisadi ədəbiyyatda bu iki anlayişm qarşiliqli əlaqəsi, onlarm ümumi və fərqli cəhətləri haqqmda bir-birinə əks, bir sira hallarda isə ziddiyyətli fikirlərə rast gəlinir. Ona görə də bu məsələ üzərində bir qədər ətrafli dayanmaq tələb olunur.
Sahibkarliq və biznes fəaliyyətini birləşdirən bir sira ümumi cəhətlər vardir: hər ikisinin reallaşdirilmasi bazar vasitəsilə baş verir; hər ikisinin bilavasitə məqsədi mənfəət əldə edilməsidir; hər ikisi maddi maraği ödəmək məqsədi ilə əmtəə istehsali və yaxud xidmətlər göstərilməsi ilə bağlidir ; hər ikisinin fəaliyyəti üçün zəruri iqtisadi mühit, hər şeydən əvvəl isə iqtisadi azadliq şəraiti tələb olunur.
Bu baximdan bizneslə sahibkarliq fəaliyyətini eyniləşdirən iqtisadçilarm fikri ilə qismən də olsa razilaşmaq olar. Həmin iqtisadçilar yalniz biznes fəaliyyətinin yenilikçi istiqamətini, yəni innovasiya xüsusiyyətini qeyd etmək zərurəti yaranarkən, onu sahibkarliq fəaliyyəti kimi adlandirirlar .
Bununla belə sahibkarliqla biznes fəaliyyəti arasmda müəyyən kəmiyyət və keyfiyyət fərqləri vardir.
Biznes fəaliyyyəti iqtisadi ədəbiyyatda daha çox kommersiya sferasi, əmtəələrin alqı-satqısı və ticarətlə əlaqələndirilir.
Biznes fəaliyyətindən fərqli olaraq sahibkarlığın məzmunu daha geniş, sosial-tərəqqiyə töhfəsi daha sanballidir, belə ki, o hər şeydən əvvəl iqtisadi resurslarm yeni kombinasiyasini və daimi innovasiya proseslərini özünə daxil edir. Sahibkarliq fəaliyyəti bazar iqtisadiyyati sistemində daimi bir proses olmaqla yanaşi həmin cəmiyyətin mövcudluğunun və inkişafinin müəyyənedici şərtidir.
Tarixi təcrübə göstərir ki, özündən əvvəlki cəmiyyətlərdən fərqli olaraq kapitalizm cəmiyyətində əmtəə-pul münasibətləri, deməli işgüzar fəaliyyətin dairəsi özünün ən yüksək səviyyəsinə çatdiği üçün rəqabət mübarizəsi də geniş vüsət alir. Bu mübarizədə yalniz daim yenilikçi olan, ardicil olaraq yeni texnika və texnologiyadan istifadə edən, bir sözlə, iqtisadi fəaliyyəti daimi yeniliklərlə fərqlənən işgüzar adamlar - biznesmenlər - sahibkarlar qalib gələ bilərdilər. Beləliklə, bazar iqtisadiyyati şəraitində iqtisadi subyektlərin biznes fəaliyyətinin ən yüksək ifadəsi kimi sahibkarliq fəaliyyəti bərqərar olmuş və bununla da əsil sahibkarliq iqtisadiyyati yaranmişdir.
Sahibkarliq və biznes fəaliyyətinin fərqli xüsusiyyətləri sahibkar və biznesmen tərəfindən həyata keçirilən funksiyalarm da fərqliliyində öz əksini tapir və mütəxəssislər bu fərqləri aşağidaki kimi səciyyələndirirlər. Sahibkarlar mənfəətin potensialmi optimallaşdirmağa, biznesmenlər isə mənfəəti optimallaşdirmağa çalişir. Birincilər məqsədə nail olmaq, yəni mənfəət əldə etmək üçün idarəetmənin keyfiyyətini yüksəltmə yolu, qarşismdaki imkanlarla, ikinciləri isə keçmiş yanaşmanin ekstrapolyasiyasi ilə fəaliyyət göstərir; Birincilər yeni yaradiciliq, təşəbbüs üçün, ikincilər stabillik üçün şirnikləndirmə sistemi tətbiq edirlər. Birincilər risk fəaliyyəti ilə, ikincilər populyarliq üsulu ilə rəhbərlik edirlər. Birişcilər təşkilati strukturda çevik, daim dəyişiklik etmək, ikincilər stabil, yaxud genişləndirməküsullarmdan istifadə edirlər. Birincilər alternativlərin ən yaxşilarmdan birini seçirlər, ikincilər onlara nisbətən tələbatlarmi məqbul ödəyənlərə istinad edirlər. Alternativlərin axtarilmasmda birincilər yaradiciliği, ikincilər keçmiş təcrübədən istiqamət götürürlər. Birincilər yaradici riskə, risklərin məcmusunun balanslaşdirilmasi variantlarmda ən yaxşilarmdan birinə, ikincilər tələbatlarmi minimal riskə və habelə keçmiş təcrübə riskinə istinad edirlər. Birincilər mobil və dinamiklik qabiliyyətlərilə seçilirlər, ikincilərdə bu cəhətlər məhdud olur və s. və i.a.
Bazar iqtisadiyyati şəraitində sahibkarliq fəaliyyəti ilə bağli olan anlayişlardan biri də «sahibkarliq quruluşu» anlayişidir. Bu ifadə altmda əsasən sahibkarliq fəaliyyətini həyata keçirən təşkilati-təsərrüfat vahidləri: firmalar, banklar, siğorta kompaniyalari, səhmdar cəimiyyətləri, investisiya müəssisələri və s. başa düşülür.
Sahibkarliq fəaliyyəti ilə bağli əsas məsələlərdən biri də mülkiyyətçi- sahibkar-menecer anlayişlarmm fərqləndirilməsidir. Məlumdur ki, işgüzar fəaliyyət qarşismda dayanan məqsədlərə nail olmaq üçün sahibkar tərəfindən bir sira vəzifələr yerinə yetirilir. Sahibkarliq fəaliyyətinin formasmdan asili olaraq bu vəzifəni mülkiyyətçi ya özü yerinə yetirir, ya da ki, səmərəli sahibkarliq üçün zəruri keyfiyyətlərə malik olan muzdlu mütəxəssislərə-menecerlərə həvalə edir.
.
Mülkiyyətçi və sahibkar anlayişlarmm bir-birindən ayrilmasi prosesi səhmdar cəmiyyətlərinin geniş vüsət tapmasi ilə daha da sürətləndi. Sahibkarlığın bu formasmm əsas xüsusiyyətlərindən biri budur ki, səhmdar cəmiyyətinin malik olduğu əmlakm (iqtisadi resurslarm) idarə edilməsi onun mülkiyyətçisi olmayan, lakin səhmdarlarm mənafeyi naminə bu əmlakdan mənfəət götürülməsini təmin edən muzdlu idarəedicilərə - menecerlərə həvalə edilir. Bir çox hallarda menecerlərin özlərinin maddi marağmi və işin nəticələrinə görə məsuliyyətini təmin etmək məqsədilə cəmiyyətin malik olduğu səhmlərin bir hissəsi də onlarm arasmda bölüşdürülür. Müəssisələrin (firmalarm) səmərəli idarə edilməsi vəzifəsinin bu işi yaxşi bacaran muzdlu mütəxəssislərə - menecerlərə həvalə edilməsi ilə bazar sistemində yeni, müstəqil bir fəaliyyət növünün - menecmentin meydana gəlməsinin əsasi qoyuldu.
Bu gün menecmentin mahiyyəti haqqmda iqtisadi ədəbiyyatda bir sira baxişlar mövcuddur. Belə ki, həmin baxişlara görə, menecment bazar 1qt1saa1yyati şəraitmaə
firmanm idarəetmə sistemidir; müəssisə kollektivinin, onun hər bir üzvünün fəaliyyətinin təşkil edilməsidir; mülkiyyət formasmdan asili olmayaraq bütün müəssisələrin və təşkilatlarm idarə edilməsidir; yalniz mənfəət naminə fəaliyyət göstərən firmalarm idarəedilməsi sistemidir; müəssisə qarşismda duran məqsədlərə çatmaq üçün lazim olan əməliyyatlarm idarəedilməsi və əlaqələndirilməsidir və s. Fikrimizcə, özü-özlüyündə doğru olan, menecmenti bu və ya digər səpgidə təhlil edən bu baxişlar üçün ümumi cəhət odur ki, onlarda menecment haqli olaraq, mənfəət götürməyə yönəldilmiş hər hansi bir növ sahibkarliq fəaliyyətini həyata keçirmək üçün firmanm səmərəli idarə edilməsinin elmi və praktiki sistemi kimi qəbul edilir. Konkret olaraq, mürəkkəb bazar mühiti şəraitində fəaliyyət göstərən müəssisənin malik olduğu iqtisadi resurslardan istifadə etməklə qarşida duran məqsədlərə çatmaq üçün onun səmərəli idarə edilməsi menecmentin mahiyyətini təşkil edir.
Müasir bazar iqtisadi sistemində sahibkarliq və menecmenti eyniləşdirən bir sira funksiyalar vardir ki, bunlara da iqtisadi fəaliyyətin nəticələrinə yüksək maddi maraq, bizneslə bağli qərarlarm qəbul edilməsi, yüksək iqtisadi məsuliyyət və s. aid edilə bilər. Lakin, fikrimizcə, heç də bütün hallarda sahibkarla muzdlu idarəedicini -meneceri eyni sirada saxlamaq düzgün olmazdi. Belə ki, iqtisadi azadliğm və iqtisadi məsuliyyətin səviyyəsi , iqtisadi resurslarm daha geniş miqyasda birləşdirilməsi imkanlari, firmanm taleyüklu məsələlərilə bağli qərarlarm qəbul edilməsi dərəcəsi, riskin nəticəsi və s. baximmdan sahibkarlığın məzmunu daha əhatəli və genişdir. Bununla yanaşi, səmərəli idarəetmənin- menecmentin müasir tələblər baximmdan həyata keçirdiyi funksiyalarm heç də hamisi bütün sahibkarlar tərəfindən yerinə yetirilə bilməz.
Son dövrlərdə idarəetmə sahəsində menecmentin əhəmiyyəti daha da yüksəlmişdir. Belə ki, hazirda orta və xüsusən iri korporasiyalarda hakim mövqelər öz qarşismda heç də tez bir zamanda yüksək mənfəət qazanmaği deyil, ilk növbədə rəqabət mübarizəsində daha da möhkəmlənmək vəzifəsini qoymuş idarəedicilərə - menecerlərə məxsusdur.
Bazar iqtisadiyyati şəraitində sahibkarliq və bizneslə əlaqədar çixiş edən digər bir anlayiş «kommersiya fəaliyyətidir». Bu anlayişla da bağli iqtisadi ədəbiyyatda müxtəlif fikirlərə rast gəlinir. Bir sira iqtisadçilarm fikrincə, kommersiya fəaliyyəti biznes fəaliyyətinin tərkib hissəsi olub iqtisadi həyatm yalniz bir sahəsini, yəni bilavasitə istehsal edilmiş məhsullarm reallaşmasi ilə məşğul olan ticarət sahəsini - alqi-satqi münasibətlərini əks etdirir .
. MÖVZU 1. “SAHIBKARLIQ FƏALİYYƏTİ” FƏNNİNİN PREDMETİ,