Муќаддима

 
Inson omilining tabiiy muhitga ta’siri 
Inson va tabiiy muhit o’rtasidagi o’zaro aloqalarni umumiy tarzda quyidagicha 
ko’rsatish mumkin. 
 
1-rasm. Inson va tabiiy muhit o’rtasidagi o’zaro aloqalarning umumiy 
ko’rinishi. 
Odatda, inson omilining tabiiy atrof-muhitga ta’sirini antropogen omil deyiladi. 
Bu ta’sirning asosiy shakllari quyidagilardan iborat. 
1. Sanoat, transport, qurilish va energetika tarmoqlarining tez sur’atlar bilan 
rivojlanishi o’ziga xos zaharli va zararli chiqindilarni paydo bo’lishiga olib keldi. 
2. Qishloq, xo’jaligini kimyolashtirish, ya’ni kimyoviy moddalardan keng 
foydalanish, yangi erlarni o’zlashtirish, yaylovlar va to’qayzorlarni qisqartirish nafaqat 
tabiiy muhitga zarar keltirdi, balki erlarni meliorativ holatini buzishga va mahsulot 
sifatini pasaytirishga olib keldi. 
Z. Dehqonchilikni rivojlantirish tufayli tabiiy o’simliklar va ba’zi bir hayvonot 
turlari keskin kamayib bordi. Masalan, erlarni jadal haydash natijasida chirindilar 
miqdori haydalmagan erlarga nisbatan 42% kam to’plaiishi aniqlangan. Erlarni 
sug’orilishi natijasida mikroiqlim o’zgarishi yuz bermoqda. Nisbiy namlik 8-10% dan 
35-50% gacha ortishi mumkin. Bu esa ekinlar hosildorligini kamaytiradi. 
Bundan tashqari, tuproq tarkibidagi qumursqalar va mikrooganizmlar texnika 
vositalarining o’ta og’irligidan va turli zararli kimyoviy moddalarining ta’siridan katta 
O’zaro ta’sir va aloqalar 
Tabiat 
Inson 
Fan va texnika 
Aholi sonining o’sishi. 
Urbanizasiya 
Ishlab chiqarish kuchlarining o’sishi 
Atrof-muhitga va tabiiy resurslarga ta’siri 
Tabiatdan to’g’ri foydalanish, Atrof-muhitni muhofaza 
qilish, zahiralarнi tejab kompleks foydalanish, tabiatni 
oqilona o’zgartirish 
Tabiiy resurslarning kamayishi 
Atrof-muhitning ifloslanishi, 
landshaftning o’zgarishi 

---

21 
zarar ko’rmoqda va tuproq quvvatining kamayishiga sabab bo’lmoqda. 
Ma’lumotlarga qaraganda, tuproqning zichligi 1,20-1,35 g/sm
3
atrofida bo’lishi 
kerak. Ammo og’ir traktor erni bo’yi va eni tomon bir marotaba o’tsa, 20 sm 
chuqurlikdagi tuproqning zichligi 1,50 g/sm
3
ni tashkil yetadi. Agar ushbu traktor 3 
marotaba erga ishlov bersa, tuproqning zichligi 1,60 g/sm
3
gacha ortishi mumkin. 
Demak, tuproq zarrachalari og’irlik kuchi ta’sirida zichlashib, qumursqa va 
mikraorganizmlar hayotiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Hol buki tuproq unumdorligini 
aynan mana shu jonzotlar belgilaydi. Tuproq-tirik, katta bir jonli kombinatga o’xshaydi, 
unda hamma vaqt hayot qaynab turadi. 
4. YAylovlarda surunkasiga bir erga chorva mollarini boqish cho’l o’simliklari 
hosildorligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi, tuproq qatlamini eroziyaga uchrashishiga sabab 
bo’ladi. 
5. O’rmonzorlarni haddan tashqari qisqartirilishi nisbiy namlikni 5-10% 
kamaytiradi, atmosfera havosiga chiqariladigan kislorod (O
2
) miqdorini kamayishiga 
sabab bo’ladi, karbonat angadrid (SO
2
) gazini ortishiga va iqlimning o’zgarishiga olib 
keladi. 
b. Daryo suvlari oqimini o’zgartirish va xususan yangi suv omborlarini qurish – 
quyi mintaqalarda ekologik tanglikni keltirib chiqarmoqda. Masalan, Arnasoy ko’llari 
tizimida vujudga kelgan ekologik muammolar buning yorqin misolidir. 
7 .YAngi kimyoviy moddalardan keng ko’lamda qo’llanilishi ekologik 
muvozanatni buzishiga olib kelmoqda. Masalan, agar 1960 yilgacha 1mln turdagi 
kimyoviy moddalar ishlatilgan bo’lsa, 1970 yilga kelib ularning turlari 1mln 200ming 
gacha etdi. Ularning ko’pchiligi modda almashishiga ishtirok etmasada, ammo vaqt 
o’tishi bilan salbiy oqibatlarga keltirishi mumkin. Masalan, bir qator sintetik moddalar 
(plastmassa turlari, rezina, plyonka va tolalar va boshqalar) tabiiy holda zararli emas, 
ammo ularmi qo’ydirib yuborish atrof-muhitga salbiy ta’sir yetadi. SHuning uchun 
ularga qayta ishlov beriladi, yoki umuman maxsus poligonlarda ko’mib tashlanadi. 
8. Tabiiy resurslardan jadal va rejasiz foydalanish jon boshiga iste’mol 
qilinadigan mahsulotlar miqdorini o’sishiga sabab bo’lmoqda. Masalan, 1940 yilda 
iste’mol qilinadigan mahsulotlar 7,4 tonnani, 1960 yilda 14,Z t tashkil etgan bo’lsa, 
2000 yilga kelib 35-40 tonnani tashkil etdi. 
Yiliga 100 mlrd t boyliklarni qazib olish uchun 600 mlrd t tog’ jinslari bir joydan 
ikkinchi joyga ko’chiriladi. Natijada turli chuqurlik va xandaklar, tashlandiq tog’ 
uyumlari va turli kimyoviy tarkibga ega bo’lgan chiqindilar paydo bo’lmoqda. Ular 
shamol va yog’ingarchiliklar ta’sirida atrof-muhit musaffoligiga katta ta’sir 
ko’rsatmoqda. 
9. Urbanizasiya jarayoni, ya’ni aholining ortib borishi, yangi shaharlar paydo 
bo’lishi va yangi infratuzilmalar vujudga kelishi ham inson faoliyati bilan chambarchas 
bog’liqdir. 
Agar 1975 yilda dunyo aholisining 40% shaharlarda yashagan bo’lsa, xozirgi 
paytda bu 45% ni tashkil etmoqda. 
AQSH va YAponiyada umumiy aholining 70%i, Fransiyada 75%i, Buyuk 
Britaniyada 80%i shaharlarda yashaydi. Respublikamiz umumiy aholisining 40,3%i 
shaharlarda yashab kelmoqda. O’zbekistonda aholisi 100 ming kishidan ortiq bo’lgan 
110 ta shaharlar mavjud. Hozirgi paytda shahar aholisining o’rtacha odam boshiga 

---

22 
chiqaradigan chiqindilari 100-400 kg ni tashkil etmoqda. Toshkent shahridan yiliga 600 
ming t, va Buxoro shahridan 100 ming t shahar chiqindilar va axlatlar chiqariladi. 

---

23