Muallifdan

Terminologik lug‘at
da terminlar izohlanadi. 
14. Etimologik lug‘at
da so‘zlarning kelib chiqishi, shakllanish 
tarixi yoritiladi. «O‘zbek tilining etimologik lug‘ati» 2000 yilda prof. 
Sh. Rahmatullayev tomonidan yaratildi. 
“O‘zbek tilining izohli etnografik lug‘ati”, “Qo‘shma so‘zlar 
lug‘ati” hali yaratilmagan. 
 
24-§. ETIMOLOGIYA 
 
Etimologiya so‘zlarning kelib chiqishi, shakllanish tarixini 
o‘rganuvchi bo‘lim. So‘zlarning kelib chiqishini o‘rganish 
quyidagilarda ahamiyatli:
1) so‘zlarning lug‘aviy ma’no ko‘lamini yoritishda.
2) so‘z o‘zagini aniqlashda. 
3) tilning tarixiy taraqqiyoti davomidagi o‘zgarishlarni tahlil 
qilishda. 
Masalan:
 dehqon
so‘zi yer ochib, ekin o‘stiruvchi qishloq odamini 
bildiradi. Bu so‘z asli tojikcha bo‘lib, 
deh-“qishloq”, qon- xon-hokim
degan ma’nolarni bildiradi. Qadimda mayda yer egalarini dehqon 
deyishgan. Hozirda ”ekin-tikin ishlari bilan shug‘ullanadigan odam” 
tushunchasini beradi. Mehnat so‘zi mumtoz adabiyotda “mashaqqat”, 
“zahmat”, “azob-uqubat” ma’nolarida qo‘llangan: 
Yod etmas emish kishini g‘urbatda kishi, 
Shod etmas emish ko‘ngulni 
mehnatda
kishi. 
Mehnat hozirda jismoniy va aqliy ko‘rinishdagi faoliyatni 
anglatadi:
 Mehnat-mehnatning tagi rohat.

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
109 
109
Vatan so‘zi aslida “tug‘ilgan joy” ma’nosini anglatadi. 
Keyinchalik, 
vatan
so‘zining ma’no doirasi kengaya borib, 
“mamlakat”, “yurt” tushunchasiga teng kelib qolgan.
 
Etimologik kuzatishlar, turkiy tillar etimologiyasiga bog‘liq 
fikrlar muayyan til, jumladan, o‘zbek tili tabiatini yoritishda muhim 
ahamiyat kasb etadi. Turkiy so‘zlar etimologiyasiga oid quyidagi 
xulosalar o‘quvchi bilimini boyitishga xizmat qiladi. 
1.
O‘zbek tilidagi turkiy so‘zlar asosan ikki bo‘g‘inli, qisman 
bir va uch bo‘g‘inli bo‘lib, to‘rt va undan ortiq bo‘g‘inli so‘zlar juda 
kam. 
2.
Bir bo‘g‘inli so‘zlar qadimgi turkiy tilga mansub bo‘lib, 
hozirgi o‘zbek tili nuqtai nazaridan tub deb qaraladi. Qadim turkiy 
so‘zlar undosh- unli- undosh (sus) shaklida bo‘lgan o‘zaklarga 
asoslangan.
3.
Turkiy tillarga, jumladan o‘zbek tiliga bir bo‘g‘in tarkibida 
ikki undoshning ketma-ket kelishi xos emas. O‘zbek tilida 
uchraydigan berk, bo‘rk, art burch, bo‘rt so‘zlari oxiridagi undosh 
aslida qo‘shimcha sifatida keyin qo‘shilgan: ber-ik-berk, bo‘ru-k-
bo‘rk; ari-t-art, bur-uch-burch, bo‘r-ut-bo‘rt. 
4.
Qadimgi turkiy tilda (o‘zbek tilining dastlabki taraqqiyot 
bosqichida) so‘z yasovchi qo‘shimchalar hozirdagiga nisbatan ko‘p 
va xilma-xil ko‘rinishlarda mavjud bo‘lgan. Bugungi kunda ma’noli 
qismlarga ajratiladigan so‘zlarning ko‘pi qadimgi turkiy til davrida 
yasalgan. 
Ayrim so‘zlar etimologiyasiga e’tibor bering. Qo‘shiq- “ashula”. 
Ko‘cha tomonda childirma va qo‘shiq eshitildi 
(Parda Tursun).
 
Qo‘shiq
1
so‘zi qadimgi turkiy tilda “birlashtirish” ma’nosidagi 
qo‘sh
fe’liga-(u-g‘ ot yasovchisini qo‘shish bilan yasalgan (bu haqda 
“Devonu lug‘atit turk”da-1 jild, (357-bet); “Drevnetyurkskiy 
slovar”da(460-bet), ma’lumot berilgan). Bu so‘z dastlab “she’r”, 
1
Mazkur so’z etimologiyasi haqida Sh. Rahmatullayev, M. Qodirovlarning «O’zbek 
tilining qisqa etimologik lug’ati» (-T.”Universitet”,1997-1998)da fikr bildirilgan. 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
110 
110
“qasida” ma’nosini anglatgan; ma’no taraqqiyoti natijasida “ashula” 
tushunchasi shakllangan. So‘zning qadimiy ko‘rinishi keyingi 
davrlarda fonetik o‘zgarishga uchragan: 
qo‘sh-ug‘-qo‘shug‘-qo‘shuq-
qo‘shiq.
Burungi 
“ilgari”, “oldin”, “avval”
. Ko‘chatlarning holati burun 
qanday bo‘lsa, hozir ham shunday. Bu so‘z “hid bilish a’zosi” 
ma’nosidagi burun otining “oldin”, “ilgari” ma’nosi asosida yuzaga 
kelgan (burun ham yuz sathidan oldin, ilgari turgani uchun shunday 
nomlangan).