Muallifdan

O‘zlashtirma gap.
Shakli o‘zgartirilib, mazmuni ifodalangan 
o‘zgalarning gapi o‘zlashtirma gap deyiladi: 
Nasiba sovuqdan oyoqlari zirqirab og‘riyotganini aytdi
. 
So‘roq, buyruq mazmunidagi ko‘chirma gaplar o‘zlashtirma 
gapga aylantirilganda darak gap shaklida bayon qilinadi. 
O‘zlashtirma gapga aylantirilganda undov, undalma, kirish so‘z 
tushirib qoldiriladi.
Ko‘chirma. 
Biror matndan ko‘chirilgan gaplar ko‘chirma (sitata) 
deyiladi. She’riy parchalar ko‘chirma tarzida keltirilsa, qo‘shtirnoq 
ichiga olinmaydi. Ko‘chirma muallif gapisiz qo‘llansa, qo‘shtirnoqqa 
olinmaydi: 
Yor o‘lung bir-biringizgaki erur yorlig‘
. Navoiy. 
Epigraf qo‘shtirnoqqa olinmaydi. 
 
29-§.
PUNKTUAТSIYA 
 
Punktuatsiya tinish belgilarining ishlatilishi haqidagi bo‘limdir. 
Punktuatsiya
lotincha so‘z bo‘lib, “nuqta”, “joy”ma’nolarini 
anglatadi. Tinish belgilari me’yori-punktuasion me’yor yozma 
nutqqa xosdir. Tinish belgilari o‘z o‘rnida ishlatilmasa, gapning 
mazmuni ham, sintaktik tuzilishi ham o‘zgaradi. Masalan,
 Siz yomon 
odam emassiz.-Siz yomon, odam emassiz
. 
Qadimgi lotin, grek va got yozuvlarida so‘zlar ba’zan bo‘sh joy, 
ba’zan esa nuqtalar vositasida bir- biridan ajratilgan. Yozuvda 
so‘zlarni (nuqta) bilan ajratish O‘rta Osiyo xalqlarning oromiy, turkiy 
runik yozuv yodnomalarida ham qisman uchraydi. Qadimgi 
yozuvlardagi bu usul, so‘zlarni yozuv ishorasi vositasida ajratish 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
162 
162
usuli-hozirda punktuatsion usul deb ataladi. Yozuv taraqqiyotiga 
bog‘liq holda nuqtalar vositasida ajratish usulining rivojlanishi 
hozirgi punktuasiyaning kelib chiqishiga asos bo‘ldi. 
Punktuasiyaning termini uch ma’noda qo‘llaniladi: 
1)tinish belgilari sistemasi va qo‘llanilish qonun-qoidalarini 
o‘rganuvchi bo‘lim; 
2)punktuasion qonun-qoidalar-normalar yig‘indisi to‘plami; 
3)tinish belgilari. 
Punktuatsiya sistemasi. Bu sistema yozma nutqqa xos bo‘lib, har 
bir milliy til tabiatiga, yozuv sistemasiga bog‘liq holda o‘rganiladi. 
Punktuasiya yozma nutq mahsuli. Yozuv orqali ifodalangan har 
bir gapning mazmuni, ma’no turlari va sintaktik qismlari orasidagi 
turli munosabatlarni aniqlashda punktuasiyaning o‘rni katta. 
Punktuasiya ijtimoiy hodisa. Yozuvda dastlabki qo‘llanilgan 
tinish belgilarining qo‘yilish o‘rni, usuli, vazifasi hozirgi holatidan 
boshqacha bo‘lgan, ularning vazifasi hozirgidek aniq va murakkab 
bo‘lmagan
. Masalan:
dastlab yulduzcha va rumba tipidagi o‘ntadan 
ortiq ishoralar nuqta vazifasida ishlatilgan. 
 Punktuasiyaning asosiy vazifalari: 
1)o‘quvchi o‘qigan so‘zining ma’nosini tinish belgisiga qarab 
bilib oladi. 
Masalan:”O‘qidi”.” O‘qidi
?” ,”
 O‘qidi
!” ; 
2)yozma nutqdagi maqsad, mazmun va ma’no turlarini 
aniqlashtirish, farqlash uchun; 
3)gap(yozma nutq) strukturasini aniq belgilash, gapni tashkil 
etuvchi qismlar, gap bo‘laklari va gaplarning tuzilishiga xos turli 
munosabatlari ko‘rsatish uchun; 
4)yozma nutqni ixcham va ravon ifodalash, stilistik qulaylik 
uchun. 
Masalan: 
Toshkentdan Buxoroga qatnaydigan poezd –“ 
Toshkent”-“Buxoro” poezdi; 
5)ba’zan yozma nutqdagi murakkab fikriy munosabatlarni 
ifodalash uchun punktuasiya zarur bo‘ladi
. 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
163 
163
Nuqta 
1.
Xabar mazmunidagi darak, buyruq, undov gaplar oxiriga 
nuqta qo‘yiladi. 
2. Qisqartirilgan ism-familiyalarning birinchi harfidan (yoki 
ma’lum qismidan) keyin nuqta qo‘yiladi:
 A.Q., A. Qod.
3. Sanash yoki oy, kun, yillarni bir-biridan ajratish uchun 
qo‘llangan raqam yoki harflardan keyin nuqta qo‘yiladi: 1. 2. 3.; 
5.03.99 yil. 
 Nuqta-
eng qadimgi va eng ko‘p qo‘llanuvchi tinish belgilaridan 
biri. Nuqta gap oxirida qo‘llaniladi. Uning qo‘llanishi logik-
grammatik prinsipga asoslanadi. Bunda stilistik yoki differensiasiya 
prinsiplariga asoslanadi. Nuqtaning shartli qisqartmalaridan so‘ng 
qo‘llanishi uning qo‘shimcha funksiyasiga kiradi. 
Masalan:Alisher 
Navoiy-ulug‘ shoir! A. Navoiy-ulug‘ shoir!